Jako konkretna postawa metodologiczna - lata 80-te i 90-te XX wieku
Duży wpływ 4 dzieł krytycznych:
In Other Worlds (1987) Gayatri Chakravorty Spivak (ur. 1942)
The Empire Writes Back (1989) Bila Ashcrofta (ur. 1946)
Nation and Narration Homi K. Bhabhy (ur. 1949)
Culture and Imperialism (1993) Edwarda W. Saida (ur. 1935)
Cel: poddać w wątpliwość uniwersalistyczne roszczenia kultury zachodniej, odsłonięcie ich filozoficznych i kulturowych przesłanek
Badania postkolonialne jako subdyscyplina badań kulturowych; zajmują się analizą wyobrażeń świata konstruowanych z imperialnego (dominującego politycznie i kulturowo) punktu widzenia
Krytyka: imperia (zwłaszcza Anglia i Francja) narzuciły podległym kulturom wartościujące przedstawienia; ustaliły krzywdzące relacje centrum - peryferia
Rozszerzenie pojęcia dyskursywnej dominacji: wszelkie relacje między kolonizatorami a kolonizowanymi → wszelkie grupy płciowe i etniczne - zmarginalizowane, pozbawione samodzielności
Postkolonializm także jako niezgoda na bierność wobec przemocy kulturowej (symbolizują ją nieistniejące już imperia)
Początki krytyki postkolonialnej - lata 50-te, 60-te, gdy państwa należące do europejskich imperiów zaczęły zdobywać niepodległość (np. Indochiny, Algieria, państwa w Afryce)
Tekst założycielski: Frantz Fanon (1925 - 1961) Wyklęty lud ziemi (1961) - z przedmową Sartre'a
Ur. na Martynice, wykształcony we Francji psychiatra
obserwował proces dochodzenia Algierii do niepodległości, rozpad systemu kolonialnego
jako marksista i przybysz z kolonii: ścisły związek - walka klas a walka ras
choć przesłanki kolonializmu oparte na dyskryminacji rasowej, to wyzysk Trzeciego Świata - na walce klas
brak rewolucji klasowej - pozorne wyzwolenie kolonii spod panowania dawnych kolonizatorów
Najbardziej wpływowa książka dla postkolonializmu - Orientalizm (1978) E. Saida - innego rodzaju krytyka
Kształtowanie percepcji przez dyskurs → Orient (Wschód) opisywany przez europejskich badaczy od XVIII wieku to ich wynalazek, a nie obiektywnie istniejąca rzeczywistość
orientalizm (dyskurs o Oriencie) - ustanawia wartościującą ramę dla faktów - natychmiast nasycanych uprzedzeniami, fantazjami
wiedza na temat Orientu posłużyła władzy kolonizatorów (za Foucaultem: wiedza ↔ władza)
dwuznaczny stosunek do Wschodu: 1 - gorszy Inny, podbić, kontrolować; 2 - niezrozumiały Inny, fascynujący, tajemniczy, oswoić za pomocą swojskich przedstawień
oswoić i podbić - temu miał służyć orientalizm - albo niwelowanie różnic Wschód - Zachód, albo usprawiedliwianie imperialnych roszczeń Zachodu wobec W.
dyskurs a władza: dyskurs wytwarza obrazy rzeczywistości, dzięki którym władza uzasadnia swoje roszczenia; władza wpływa na kształt dyskursu
literatura częścią dyskursu orientalistycznego → angielska powieść modernistyczna utwierdza kulturowe stereotypy (Conrad) lub milcząco uzasadnia imperialne panowanie
Mansfield Park Jane Austen - posiadłość MP w Anglii - spokój, cywilizacja porządku, finansowana za pieniądze z posiadłości na Karaibach i m. in. przez niewolniczą pracę miejscowych ludzi - w powieści przemilczane; bohater - sir Thomas Bertram ustanawia porządek w angielskiej posiadłości i w karaibskiej; niedopowiedziana „figura kolonizacji”
Literatura stronniczką imperialnej polityki, utrwala fałszywe stereotypy krajów, kultury skolonizowanych
Sz. napisał zafascynowany wieściami z Nowego Świata
Szczegóły z dzieł podróżników, kolonistów
Jednocześnie maskowanie wymiaru kulturowo-historycznego (wyspa na Morzu Śródziemnym, odwołania do Wergiliusza, konwencje dramatu elżbietańskiego)
Usprawiedliwienie podboju, grabieży Ameryki
Prospero (czarnoksiężnik, książę, czarami podporządkowuje sobie rdzennych mieszkańców) i Kaliban - kolonizator i kolonizowany
P. - z pomocą wiedzy zdobycie dominacji, K. - przedstawiony jako lubieżny i pijany potwór, nie zasługuje na lepszy los
Rozmowa P., K., i Miranda (córka P.): K. skarży się, że P. zabrał mu wyspę; oni: zasłużył na to, jest dzikusem, oni przynieśli mu cywilizację, prawdziwą kulturę
Dla P. K. jest także skutecznym narzędziem panowania nad wyspą
Kultura w Burzy jest po stronie Prospera, jako symboliczny środek przemocy; panowanie nad skolonizowanymi, odebranie prawa do bycia sobą, narzucenie obcego języka; skolonizowani także jako niewolnicy
Kolonizatorzy - jako „kulturowi wybawcy” i władcy panujący nad kolonizowanymi
Lektura postkolonialna - odsłania tę dwuznaczność, także działalność polityczna (wyzwolenie Kalibana - symbolu skolonizowanych spod opresyjnej władzy)
1 ze sposobów - interpretacji Sztuki jako środka maskującego polityczną dominację państwa imperialnego
Jedno z najważniejszych dzieł modernizmu
Zdaniem krytyki postkol. - przyczyniło się do kreowania polityki imperialnej Anglii
Sprzeciw - esej nigeryjskiego profesora wykładającego na uniwersytetach amerykańskich - prof. Chinua Achebe
wybitne dzieło literackie przedstawiające Innych jako nie-ludzi przestaje być dziełem wielkim; rasizm je przekreśla
za pomocą literackich środków zapisana kolonialna wizja świata → czarni mieszkańcy nie są ludźmi, bo należą do kultury zachodniej
u podstaw kolonialnego światopoglądu: człowieczeństwo = kultura zachodnia
u C. Afryka jako metafizyczne pole bitwy, brak rozpoznawalnego człowieczeństwa; wyraz tendencji, by „gorszych” trzymać na dystans utrwalający mit wyższości Europejczyków
C. jako „dostarczyciel wygodnych mitów”
1 - Zupełne niezrozumienie tego, co odmienne od europejskich standardów kultury i zachowania, 2 - wartościowanie skonstruowanych opozycji (my - normalni, oni - obłąkani), 3 - przerażenie z powodu możliwego powinowactwa z tymi „nienormalnymi dzikusami”
opowieść o podróży rzeką Kongo - w perspektywie postkol. opowieść o przemocy zachodniego dyskursu
biały człowiek wypiera się wszelkiego pokrewieństwa ze skolonizowanymi, nie dlatego, że tego chce, ale zmusza go do tego stereotyp kulturowy organizujący jego percepcję
„Wędrowaliśmy po przedhistorycznej planecie” - skolonizowanym odebrana został także historia
Przeciw wymazaniu (z) historii - postkolonialna rewizja literacka; wydziały uniwersyteckie studiów afrykańskich itp.: otworzyć kanon literacki także dla dzieł spoza kręgu anglojęzycznego → najskuteczniej przywróci to zapomnianą historię
Kolonializm - modernizm - strukturalizm
Postkolonializm - postmodernizm - postrukturalizm
W postmodernizmie ważna kategoria inności:
rozum uniwersalny poznaje to, co partykularne tylko poprzez przykrojenie inności do własnych wymogów;
lokalne zostanie oswojone, zrozumiałe, ale i podporządkowane podmiotowi;
inność nie ma prawa istnieć, bo stanowi zagrożenie bezpieczeństwa rozumu, rozum dąży do poszerzania przestrzeni zrozumiałości regulowanej prawami narzucanymi przez podmiot;
kolonializm jako kwintesencja ekspansywności rozumu;
uczynić zrozumiałym = podbitym;
E. Said - przedstawienie innych kultury jako zastępowanie inności tożsamością (zbliżenie rozumu i imperializmu)
Jak przedstawiać to, co usunięte z dominujących dyskursów lub ukryte pod ich powierzchnią (przejrzystość dyskursu - kategoria ideologiczna - zamazuje różnice na rzecz spójnej całości)?
G. Ch. Spivak: przedstawienie owo jako „doświadczenie niemożliwego”, bo etycznie przedstawić świat uciśniony można jedynie ze świadomością nieadekwatności samego przedstawienia
Spivak i Bhabha: sama natura dyskursu → intelektualista kreuje Innego jak cień własnego Ja; dyskurs postkolonialny często sam powtarza to, przeciw czemu występuje, bo sam jest dyskursem
Postkolonializm, badania kulturowe: rzeczywistość nie jest odtworzona przez dyskurs, ale skonstruowana wg ideologicznych przesłanek w nim zawartych
Wpływ ideologiczny i polityczny Zachodu na inne kultury
Analiza dyskursu kolonialnego tak konstruującego swój przedmiot, by uzasadnić podbój, dominację
Przesłanki p. dzielone z badaniami kulturowymi (p. jest ich częścią):
Dyskurs (reprezentacja) - konstruuje rzeczywistość wg ideologii (zbioru ujednoliconych zbiorowych wyobrażeń)
Dyskurs kolonialny - posługuje się stereotypami, kliszami, pozbawia przedmiot wyjątkowości, swoistości, narzuca mu tożsamość; kolonizowany przymuszony jest do przyjęcia jego wizerunku skonstruowanego przez skolonizowanego
Dyskurs europejski (zachodni) - obraz kultur nieeuropejskich skonstruowany tak, by uzasadnić ich podbój i wyższość własnej kultury
Dyskurs zachodni - cel: supremacja białej większości nad kolorową mniejszością, narzucenie jej wartości kulturowych i kanonu literackiego
Analiza stereotypowych przedstawień, owe przedstawienia dzięki dominującej grupie - matryca kształtowania się lokalnych tożsamości, rama poznania rzeczywistości skolonizowanej
Badania kulturowe: społeczna geneza znaczenia → badania postkolonialne: jak tworzą się znaczenia w kulturach podporządkowanych imperialnemu centrum
Said: krytyka powinna sprzeciwiać się monocentryzmowi i etnocentryzmowi (władza pewnych kulturowych wartości nad innymi)
W jaki sposób niewielka grupa kanonicznych tekstów fikcjonalnych + metropolitalne instytucje powołana do ich badania → w centrum sceny teoretycznej?
Badania postkolonialne dotyczą z jednej strony tekstów zakorzenionych w kulturze skażonej imperializmem, ujednolicającej inne kultury, z drugiej tekstów przeciwstawiających się temu procesowi
Także śledzenie represji wobec mniejszości religijnych i etnicznych w strukturach danej zbiorowości, relacji miedzy centrum narzucającym wartości kulturowe a marginesem wykazującym tendencje naśladowcze
Możliwa analiza rasistowskich wyobrażeń danej społeczności, ale też pozornie niewinnych zależności kulturowych miedzy Zachodem a państwami chcącymi budować swoją tożsamość na jego wzór
W tym duchu niektórzy badacze zastanawiają się nad możliwością analiz pokolonialnych w odniesieniu do kultury i literatury polskiej [no, no, ciekawostka ]. E. M. Thompson, Said a sprawa polska; odpowiedź: Z. Nader, Kultura i imperializm. Czy Polacy są „postkolonialni”?, Europa. Tygodnik Idei 2005, nr 26.
Imperializm - praktyka, teoria, postawy centrum panującego nad odległymi terytoriami. I. ⇒ kolonializm (zasiedlanie, podbój nowych terytoriów).
Orientalizm - za Saidem: 1. sposób badania określonego regionu geograficznego z uwzględnieniem języka, kultury. 2. sposób myślenia oparty na epistemologicznym i ontologicznym rozróżnieniu Wschód - Zachód. 3. system myślenia unieważniający Wschód jako obszar badań kultury. 4. korporacyjna instytucja, cel: opisywanie, analizowanie, propagowanie kultury Wschodu.
Hegemoniczna historiografia - zespół narracji historycznych (lub historycznoliterackich) prezentujących wydarzenia danego kraju (lub literaturę) z perspektywy kolonizatorów.
Kanon - dominujący model literacki, odrzucający literaturę regionalną i peryferyjną. F-cja: wyznaczanie standardów językowych i kulturowych dla obszarów skolonizowanych.
Literatura wspólnot narodowych (commonwealth literature) - pisana w jęz. ang., w krajach niegdyś będących koloniami. Literatura krajów kolonialnych powinna być omawiana zbiorczo ze względu na wspólny język i kulturę. ≠ lit. postkolonialna, obiekt jej ataku.
Wspólnota wyobrażona (imagined community) - Benedict Anderson (1983): istota tożsamości narodowej we współczesnych społ. Narodowość - nie związana terytorialnie z państwem narodowym, ale narracyjny wytwór wyobrażeń danej zbiorowości (nawet rozproszonej) o przynależności do tej zbiorowości - uważanej za własną. Także do analizy tożsamości narodowej w diasporze.