1
Wstęp:
W rozważaniach nad stalą podkreślano zawsze znaczenie plastyczności
jako najważniejszego zjawiska fizycznego. Stal niskowęglowa, stosowana na
kadłuby statków, jest materiałem plastycznym i pęka dopiero po znacznym
odkształceniu plastycznym oraz absorpcji energii. Jednakże w okresie II wojny
światowej konstruktorzy statków przekonali się, że stal może ulegać nagłemu
zniszczeniu na skutek kruchych pęknięć bez istotnych odkształceń plastycznych.
Problem ten pojawił się w okrętownictwie głównie jako skutek uboczny
wprowadzenia spawania do budowy statków. Pęknięcia te spowodowane były:
1) -niewłaściwym składem chemicznym stali,
-zmianami strukturalnymi w strefie wpływu ciepła złącz spawanego,
-spawalniczymi naprężeniami spawalniczymi;
2) -karbami na krawędzi nadlewu oraz grani spoiny.
Kruche pękanie znane było już przed 1939 rokiem. Opisano nawet, bez
podania szczegółów, kilkanaście znaczących przypadków zniszczenia: mostów,
statków oraz zbiorników. Jednakże mało który z techników orientował się w
problemie i większego znaczenia nabrał on dopiero podczas II wojny światowej,
kiedy to znacznym uszkodzeniom uległo wiele statków budowanych w tym
okresie, a wiele z nich zatonęło. Statki te miały konstrukcję spawaną, a
pęknięcia przebiegały z dużą prędkością przez wiele płyt często dzieląc statek
na dwie połowy. Klasycznym tego przykładem był zbiornikowiec
"Schenectady", który pękł w poprzek i rozpadł się na dwie połowy, znajdując się
na spokojnej wodzie przy nabrzeżu wyposażeniowym. Obciążenia były
statyczne i niewielkie (60-90 MPa), a temperatura otoczenia poniżej 5 stopni C.
Szybki rozwój badań na kruche pękanie spowodowany został zawodnością
oceny stanu ciągliwości stali na podstawie wyników badań gładkich próbek na
rozciąganie i zginanie. Ocena ta jest szczególnie zawodna dla stali stosowanych
na konstrukcje spawane.
Częstokroć sama obecność dostatecznie ostrego karbu może sprawić, że
stal, zachowująca się plastycznie przy rozciąganiu próbek gładkich, pęka w
sposób kruchy (bez uprzednich odkształceń plastycznych w skali makro) już
przy statycznym rozciąganiu próbek z karbem. Kruchość lub plastyczność
materiału, wynikająca ze sposobu zachowania się gładkiej próbki rozciąganej
jednoosiowo, jest pojęciem względnym. Materiały uważane za ciągliwe mogą
ulec
kruchemu pęknięciu pod wpływem wieloosiowych naprężeń
rozciągających. W Tym wypadku zachodzi potencjalne niebezpieczeństwo
uszkodzenia, a nawet zniszczenia kadłuba, jeśli zastosowane materiały nie będą
wystarczająco odporne na kruche pękanie. Ze względu na szybki rozwój badań
w tym kierunku, w latach 1980-90 znacznie zmniejszyło się zjawisko kruchych
pęknięć w statkach, trzeba tu zaznaczyć, iż pęknięcia te miały miejsce w stali
kat. A.
2
Kruche pękanie charakteryzuje się tym, że rozwija się w materiale
praktycznie bez odkształceń plastycznych z bardzo dużymi prędkościami (ok.
1800 m/s). Udarowa próba zginania próbek z karbem (próba udarności) służy do
oceny zachowania się stali pod działanie następujących czynników
sprzyjających kruchemu pękaniu: -ostrego karbu, -dużej szybkości przyrostu
odkształcenia oraz -obniżonej temperatury. (dwa ostatnie wraz z
oddziaływaniem karbu).
Próba udarności służy jako podstawowe kryterium oceny odporności
materiału na kruche pękanie, a wymagania odnośnie do wartości pracy złamania
próbek ze stali kadłubowej w określonych temperaturach są podstawą podziału
tych stali na kategorie.
Opis metodyki badań:
Próbę udarności wykonano na młocie wahadłowym Charpy`ego,
przeznaczonego do udarowego zginania próbek podpartych swobodnie na obu
końcach. Próbkę umieszcza się na podporach młota tak, aby oś karbu leżała w
płaszczyźnie ruchu wahadła młota. Odległość między podporami młota powinna
wynosić 40
0,5 mm. Karb skierowany jest do podpór, natomiast próbka
powinna przylegać do podpór młota.
Początkowa energia młota wynosi w naszej próbie 150J, lecz także
wykonuje się próby na młotach o energii początkowej 300J. Przed dokonaniem
pomiaru należy sprawdzić poprawność działania młota, tzn. Sprawdzić, czy po
pełnym swobodnym wahnięciu wskazówka wskaże energię równą 0 (zero).
Wahadło młota w swoim położeniu początkowym posiada maksymalną
energię początkową :
K
max
= m g h
1
gdzie :
m - masa bijaka młota
g - przyspieszenie ziemskie
h
1
- wysokość wzniesienia wahadła ponad próbkę
W czasie próby wahadło wychylone od pionu o kąt rozwarty
1
zostaje
zwolnione z zaczepów i spadając w dół łamie próbkę, po czym wznosi się na
wysokość h
2
i wychyla od pionu o kąt
2
. Praca złamania próbki :
K = K
max
- K
2
= mg ( h
1
- h
2
) = mgR (cos
2
- cos
1
)
gdzie:
K
max
-maksymalna energia początkowa młota
3
K -praca uderzenia odpowiadająca energii zużytej na złamanie
próbki
K
2
- energia złamania próbki
m - masa bijaka młota
g - przyspieszenie ziemskie
h
1
(
1
) - wysokość wzniesienia wahadła ponad próbkę przed
złamaniem (wychylenie wachadła od pionu o kąt rozwarty)
h
2
(
2
) - wysokość wzniesienia wahadła po złamaniu próbki
(wychylenie o kąt)
R -odległość od osi wahadła młota do środka próbki ustawionej
na podporach
Na skali młota można odczytać wartość kąta
2
lub też bezpośrednio
wartość energii złamania próbki K. Prędkość bijaka młota wahadła w chwili
uderzenia w próbkę powinna wynosić V =
2
1
gh
= 5
5,5 m/s.
Rozróżniamy dwa rodzaje próbek wymagane do stosowania przez
przepisy towarzystw kwalifikacyjnych :
- z karbem w kształcie litery U (zwane Charpy U ) , o głębokości karbu 5mm ,
- z karbem w kształcie litery V (zwane Charpy V ) , o głębokości karbu 2mm.
Długość dla każdego rodzaju próbek wynosi 55mm, szerokość zaś 10mm.
Próbki, a zwłaszcza karby powinny być wykonane drogą obróbki mechanicznej
przez skrawanie, aby nie dopuścić do powstawania nierówności i rys zarówno
na powierzchni próbki, jak i dnie karbu, widocznych gołym okiem.
Sama próbka powinna być wykonana według dopuszczalnych norm dla
danej próby udarności. Tabela przedstawia wymiary i odchyłki dla próbki z
karbem V użytej w czasie próby:
Oznaczenia
Wymiar nominalny
Odchyłka dla obróbki
4
Długość
55 mm
0,60 mm
Wysokość
10 mm
0,06 mm
Szerokość
10 mm
7,5 mm
5 mm
0,11 mm
0,11 mm
0,06 mm
Kąt karbu
45
2
Promień zaokrąglenia dna
karbu próbki
8 mm
0,06 mm
Wysokość poniżej karbu
0,25 mm
0,025 mm
Odległość płaszczyzny
symetrii karbu od końca
próbki
27,5 mm
0,42 mm
Kąt między płaszczyzną
symetrii karbu a wzdłużną
osią próbki
90
2
Kąt między przyległymi
wzdłużnymi płaszczyznami
próbki
90
2
Próbę udarności przeprowadzono w różnych temperaturach dla stali
kadłubowych kategorii A, próbka Charpy V, stale walcowane. Przy pomiarach
udarności w obniżonych temperaturach należy przed badaniem schłodzić próbkę
do wymaganej temperatury. Schładzanie próbek przeprowadza się w komorze
chłodzącej zwanej termostatem, wykonanej jako naczynie o podwójnych
ściankach lub z materiału izolacyjnego, jak w naszym przypadku. Pomiar
temperatury przeprowadzono przy użyciu termometru, znajdującego się w
cieczy, wraz z chłodzoną próbką. Jako środek oziębiający stosuje się ciecz,
której temperatura zamarzania jest większa niż temperatura próby, do tego celu
użyto alkoholu etylowego zwanego denaturatem. Do schładzania użyto
dwutlenku węgla ( suchego lodu CO
2(s)
). Po osiągnięciu przez ośrodek
oziębiający żądanej temperatury, suchy lód wyjęto z cieczy, a komorę wraz z
próbką i kleszczami do przenoszenia próbki zamknięto szczelnie w termostacie
na co najmniej 15 minut.
Próbę wykonano dla temperatury -20
C i 20
C. Po wyjęciu próbki,
wstrząśnięto nią, w celu oczyszczenia jej z pozostałości cieczy chłodzącej.
Liczba pomiarów temp. pomiaru [
o
C] Udarność [J]
1
+20
20
2
-20
7
3
-40
4,5
5
Wyniki badań:
Udarność KCV = KV/S
o
[J/cm
2
]
gdzie:
KV energia złamania próbki z karbem V
S
o
Powierzchnia przekroju poprzecznego próbki w
miejscu karbu
S
o = X
o
* y
o
gdzie:
X
wysokość poniżej karbu
y
szerokość próbki
S
o
= 0,8 * 1 = 0,8 [cm
2
]
Czyli dla temperatur odpowiednio:
KCV
150
= 25 [J/cm
2
]
KCV
-20
150
= 8,75 [J/cm
2
]
KCV
-40
150
= 7,5 [J/cm
2
]
0
5
10
15
20
25
20
-20
-40
Temperatura [°C]
U
da
rn
oś
ć
[J
]
6
Wykres krzywej przejścia stali w stan kruchy z otrzymanych z
danych w czasie ćwiczenia.
Próbki wycięte w poprzek kierunku walcowania, K
wym
= 20J, najlepiej
jest używać powyżej temperatury T
K
= 10
o
C (odczytane z wykresu), gdyż
poniżej materiał ukzuje przełom kruchy. W celu obniżenia temperatury T
K
dodaje się nikiel, który przesuwa ją w dół
.
W czasie ćwiczenia podano także udarność stali kategorii D 60 [J]. Jak
widać jest ona dużo większa, czyli posiada lepszą jakość do zastosowania .
Stal kategorii A jest najgorsza w porównaniu z innymi kategoriami,
niemniej także stosowana na stale kadłubowe. Przełom tej próbki w
temperaturze +20
C wykonano dla dwóch próbek. Pierwsza z nich, nie udała
się, gdyż przełom tej próbki mijał się z oczekiwanymi (prawie całkowity
przełom kruchy) . Dla kategorii D stali, to 97% przełom kruchy i 3% przełom
ciągliwy.
Drugi był przełomem mieszanym, czyli spodziewany. Po bokach i u dołu
próbki pasek około 1mm różniły się, był to pasek ciągliwy 25%. Przełom kruchy
to pozostałe 75%. Wygląd przełomu był książkowy, czyli w środku ziarnisty
skrzący, na obrzeżach matowy.
Natomiast dla temperatury -20
C stal kategorii A, posiada przełom
kruchy.
Wnioski i spostrzeżenia:
Z powodu ukazania tylko samej zasady badania próbki Charpy V, na
młocie wahadłowym Charpy, ilość zbadanych próbek była ograniczona
względami ekonomicznymi. Część danych została zaczerpnięta od innych grup,
które badały próbki w innych temperaturach. Sama próba ukazuje wytrzymałośc
materiału na kruche pękanie. Nie jest ona bardzo dokładna, ale wystarczająco
informuje nas o jej własnościach.
Próba nie została przeprowadzona ściśle z zaleceniami towarzystw, czy z
dokładnością, co byłoby oczywiście bardzo trudne, wręcz niemożliwe, lecz dla
potrzeb ćwiczenia ukazanie dokładnych wyników nie było zamiarem.
Uważam, że ćwiczenie jest bardzo przydatne i pouczające studenta,
mogącego w przyszłości spotkać się z zagadnieniem “udarności”.