282

Ingrid PA

ŚKO

Akademia Pedagogiczna im. KEN w Krakowie

EDUKACJA EKOLOGICZNA W KSZTA

ŁCENIU ZINTEGROWANYM

W ostatnich latach na ca

łym świecie rewolucja naukowo-techniczna i związa-

na z ni

ą gospodarka oraz ekspansja technologiczno-polityczna zakłóciły równowa-

g

ę środowiska, powodując jego degradację. Kształtowanie stosunków naturalnych i

spo

łecznych w biosferze Ziemi, które tworzą właściwe warunki życia dla całej ludz-

ko

ści bez podważania zarazem podstaw życia na naszej planecie to bezpieczeń-

stwo ekologiczne.

1

Kryzys

żywnościowy i demograficzny oraz trudności energetyczne, surowco-

we i ekologiczne oraz niski poziom

świadomości bezpieczeństwa ekologicznego

blokuj

ą dalszy rozwój cywilizacji. Ochrona środowiska należy do ważniejszych

problemów wspó

łczesnego świata, a jej potrzeba jest wynikiem uświadamiania

sobie przez wszystkich ludzi alarmuj

ącego stanu zagrożenia naszej planety Ziemi

przez ró

żne formy ludzkiej działalności. Do tego niezmiernie konieczna jest umie-

j

ętność współżycia w harmonii ze środowiskiem, którą należy kształtować już od

najm

łodszych lat życia człowieka.

Stan

środowiska w Polsce wymaga intensywnych i kompleksowych działań

zmierzaj

ących do zmniejszenia jego degradacji, w tym oddziaływań pedagogicz-

nych. Ustawa sejmowa z 7.09.1991 r. o systemie o

światy, w swoich przepisach

ogólnych nak

łada na nauczycieli obowiązek „upowszechnienia wiedzy ekologicznej

w

śród dzieci i młodzieży oraz kształtowanie właściwych postaw wobec problemów

ochrony

środowiska”.

System edukacyjny, który poprzez okre

ślone treści kształtuje postawy wobec

takich zagadnie

ń jak „odnajdywanie harmonii i równowagi wewnętrznej, współist-

nienie ze

środowiskiem przyrodniczym, współdziałanie społeczne i korzystanie z

zasobów informacji”

2

, pozwala wychowa

ć człowieka myślącego holistycznie, eko-

logicznie i ewolucyjnie, zdolnego do rozwi

ązywania wyzwań jakie niesie XXI wiek.

Wychowanie ekologiczne m

łodego pokolenia należy zatem do ważnych, aktual-

nych i perspektywicznych celów nowoczesnej edukacji.

Zaproponowana przez W. Okonia definicja wychowania rozumianego jako

„

świadomie organizowana działalność społeczna, której celem jest wywoływanie

zamierzonych zmian w osobowo

ści człowieka. Zmiany te obejmują zarówno stronę

poznawczo-instrumentaln

ą, związana z poznawaniem rzeczywistości i umiejętności

oddzia

ływania na nią, jak i stronę aksjologiczną, która polega na kształtowaniu

stosunku cz

łowieka do świata i ludzi, jego przekonań i postaw, układu wartości i

celu

życia”

3

jest najbardziej odpowiednia dla okre

ślenia wychowania ekologiczne-

go. Zatem wychowanie ekologiczne to dzia

łalność sprzyjająca poznawaniu przez

uczniów tre

ści i walorów środowiska przyrodniczego, prowadząca do wytworzenia

świadomości wzajemnego związku między człowiekiem, jego kulturą i jego otocze-
niem biofizycznym, jak równie

ż identyfikacji ze środowiskiem przyrodniczym.

1

Kongres Intelektualistów w obronie pokojowej przysz

łości świata. Warszawa 1986, za: D. Cichy: Bez-

piecze

ństwo ekologiczne w świadomości młodzieży. Warszawa 1993, s. 21

2

S. Michalowski: Dziecko. Przyroda. Warto

ści. W: Dziecko w świecie przyrody. Kraków 2000, s. 128

3

W. Oko

ń: Nowy słownik pedagogiczny. Warszawa 1996, s. 319

283

Najwa

żniejszym, a zarazem centralnym ogniwem w procesie wychowania

ekologicznego jest ucze

ń i cele kształcenia, które wyznaczają pole jego aktywno-

ści.

4

Obejmuj

ąca wychowanie i nauczanie edukacja ekologiczna jest trwałym i cią-

gle zyskuj

ącym na znaczeniu elementem polskiego systemu oświatowego. Zajmu-

j

ąc w nim specyficzne miejsce obejmuje wszystkie poziomy kształcenia (szkołę

podstawow

ą, w tym wczesnoszkolne kształcenie zintegrowane oraz klasy IV-VI,

gimnazjum, szko

łę średnią, szkoły wyższe) i przedmioty nauczania szkolnego

(przyrodnicze, matematyczno-fizyczne, humanistyczne, artystyczne) oraz wszyst-
kie formy kszta

łcenia nieformalnego.

Kszta

łcenie i wychowanie młodego pokolenia w poczuciu bezpieczeństwa

światowego oraz przygotowanie do życia według zasad ekorozwoju

5

, który reali-

zowany z pomoc

ą szkoły zmierza w kierunku kształtowania umiejętności i postaw

odpowiedzialnych za

środowisko, jest istotnym wyzwaniem pedagogicznym współ-

czesnych czasów.

Przez postawy ekologiczne rozumie

ć należy trwałą strukturę procesów po-

znawczych, emocjonalnych i zachowa

ń odnoszących się do środowiska przyrodni-

czego lub dyspozycje do pojawienia si

ę tych struktur.

6

Postawy ekologiczne zosta-

n

ą urzeczywistnione, gdy proces ich kształtowania będzie zamierzony, planowy,

intencjonalny, celowy, systematyczny i ukierunkowany na wywo

łanie zmian oraz

gdy zostan

ą w nim uwzględnione psychologiczne mechanizmy i czynniki kształto-

wania si

ę postaw przez dobrane sygnały wychowawcze stosowane przez pedago-

gów w specjalnie wyre

żyserowanych warunkach.

7

Celem zabiegów edukacyjnych jest wykszta

łcenie wartościowego pokolenia i

uzyskanie poprawy

życia zgodnego z założeniami zrównoważonego rozwoju przez

proces kszta

łtowania świadomości ekologicznej. Zrównoważony rozwój zakłada „z

jednej strony nadanie rozwojowi konsumpcji i produkcji oraz rozwojowi cywilizacyj-
nemu kierunku zachowuj

ącego w sposób trwały walory i zasoby środowiska, z

drugiej za

ś – czynną ochronę środowiska przyrodniczego”.

8

Jako cel dzia

łalności

cz

łowieka ekorozwój jest podstawowym czynnikiem integrującym treści nauczania,

które ucze

ń przyswaja, wykorzystuje w działaniu i budowaniu własnego systemu

warto

ści.

9

W sensie pedagogicznym edukacja ekologiczna oznacza ogó

ł czynności i

procesów, które umo

żliwiają uczniom orientację w rzeczywistości przyrodniczej i

wp

ływają na ich stosunek do otaczającego środowiska.

10

Edukacja ekologiczna ukierunkowuje dzia

łania dydaktyczno-wychowawcze na

problematyk

ę ochrony środowiska, a jej kluczowym celem jest systematyzowanie i

wzbogacanie wiedzy na temat funkcjonowania

środowiska przyrodniczego oraz

4

J. Ochenduszko: Potrzeby zmian w edukacji

środowiskowej. W: Którędy po Ziemi? Jak kształcić zgod-

nie z ide

ą zrównoważonego rozwoju? Warszawa 1995, s. 10

5

D. Cichy: Edukacja ekologiczna wobec wyzwa

ń przyszłości. W: Edukacja ekologiczna wobec współ-

czesno

ści i wyzwań przyszłości. 1995

6

I. Pa

śko: Kształtowanie postaw proekologicznych uczniów klas I-III szkół podstawowych. Kraków

2003, s. 27-42

7

Ibidem, s. 32

8

K. Dubel: Edukacja

środowiskowa wobec wyzwań przyszłości. W: Edukacja ekologiczna wobec

wspó

łczesności i wyzwań przyszłości. Opole-Pokrzywna 1995, s. 134

9

J. Ochenduszko, op. cit., s. 10

10

Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Tom I (A-F). Warszawa 2003, s. 910-911

284

zagro

żeń stwarzanych przez działalność jednostek, grup społecznych i podmiotów

gospodarczych oraz rozwijanie rozumienia praw rz

ądzących przyrodą, przyjaznego

do niej stosunku i umiej

ętności wartościowania przyrody.

Specyfik

ę edukacji ekologicznej można ująć w pięć zasad: kompleksowość

realizacji celów, komplementarno

ść treści, transfer wiadomości i umiejętności,

integracja, pedagogika umiarkowanego optymizmu.

11

Ze wzgl

ędu na swoją struktu-

r

ę i swoiste warunki realizacji edukacja ekologiczna jest procesem systemowym,

skierowanym w swych rezultatach na ustanowienie takiego stosunku cz

łowieka do

środowiska przyrodniczego, który w maksymalnym stopniu przybliża ustalenie
mi

ędzy nimi harmonii.

Edukowa

ć i wychowywać ekologicznie, to przygotować młode pokolenie do

dzia

łania, czyli rozwiązywania realnych problemów środowiskowych i w rezultacie

do uczestnictwa w decydowaniu o sprawach

środowiska poprzez interdyscyplinar-

no

ść przedmiotów nauczania i ich koordynację. Podejmowanie holistycznych dzia-

łań pedagogicznych opartych na podejściu interdyscyplinarnym, polegających na
integrowaniu wiedzy ekologicznej z wielu dziedzin i przedstawianiu zwi

ązków pro-

blemów ekologicznych z ca

łą sferą życia psychicznego ucznia nadaje wychowaniu

i edukacji tworzy

ć całościową wizję odpowiadającą realnej interpretacji środowiska.

Dzia

łalność życiowa i gospodarcza człowieka spowodowała zagrożenia dla

środowiska z negatywnymi skutkami dla ekosystemów i ludzi. Ze względu na glo-
balny zasi

ęg tych zagrożeń oraz ich wysokie natężenie określa się je jako proble-

my ekologiczne. W celu rozwi

ązania tych problemów koniecznością staje się od-

dzia

ływanie na świadomość ludzi nie tylko dorosłych, ale i dzieci.

Wysoki poziom

świadomości ekologicznej gwarantuje ochronę zasobów natu-

ralnych i umiej

ętne nimi gospodarowanie. Rozwijanie świadomości opartej na rze-

telnej wiedzy przyrodniczej i podstawach technicznych, nowej warto

ści w relacjach

cz

łowiek – przyroda jest szansą ratowania przyszłości.

Edukacja ekologiczna polegaj

ąca na integracji programowej wszystkich

przedmiotów i budowie holistycznej wizji

świata znajduje odzwierciedlenie już w

kszta

łceniu zintegrowanym (klasy I-III). Nowa koncepcja kształcenia zintegrowane-

go jest strategi

ą dydaktyczną, opartą na tworzeniu w umyśle dziecka całościowego

obrazu

świata i ukazaniu miejsca człowieka w środowisku przyrodniczym, społecz-

nym i kulturowym. Na poziomie klas I-III edukacja ekologiczna nie stanowi odr

ęb-

nego przedmiotu, lecz obok innych uczestniczy w ca

łokształcie zadań edukacyj-

nych kszta

łcenia zintegrowanego.

Wcze

śnie rozpoczęta edukacja ekologiczna, która stanowi składową część

dzia

łalności opiekuńczej, rozwojowej, wychowawczej i dydaktycznej nauczyciela, a

tak

że rodziców jest podstawą i warunkiem do racjonalnego korzystania z zasobów

i walorów

środowiska obecnie i w następnych dziejach. W celu zrozumienia po-

trzeby ochrony

środowiska trzeba jak najwcześniej rozwijać świadomość ekolo-

giczn

ą, wówczas edukacja środowiskowa będzie efektywna i przyniesie oczekiwa-

ne rezultaty w postaci w

łaściwego rozwoju i prawidłowych zachowań uczniów w

m

łodszym wieku szkolnym.

Świadomość ekologiczna dotyczy wzajemnych relacji i uwarunkowań życia

cz

łowieka w środowisku przyrodniczym. To oprócz wiedzy, motywacja odpowied-

niej postawy, która prowadzi do odpowiedzialno

ści i wynika ze znajomości zależ-

11

D. Cichy: Edukacja ekologiczna. W: Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Warszawa, s. 914

285

no

ści i praw ekologicznych, których nieprzestrzeganie doprowadziło do kryzysu

ekologicznego.

12

Uj

ęta w kategoriach normatywnych świadomość ekologiczna obejmuje zgod-

ne z wiedz

ą ekologiczną i zasadami humanizmu biocentrycznego pojmowanie,

prze

żywanie i wartościowanie procesów zachodzących w biosferze oraz cało-

kszta

łtu powiązań i współzależności między człowiekiem i przyrodą.

13

Na struktur

ę tak pojmowanej świadomości ekologicznej składa się wiedza opi-

suj

ąco-wyjaśniająca o procesach zachodzących w środowisku, istniejących zagro-

żeniach oraz działalności człowieka i jej negatywnych skutkach; urzeczywistniający
si

ę w kontakcie człowieka z przyrodą system wartości, (tj. życie, zdrowie, odpowie-

dzialno

ść, praca, piękno, harmonia); reguły działań, które tworzą katalog zasad i

powinno

ści, jakimi kierujemy się w swych kontaktach ze środowiskiem.

14

Rezultatem systematycznego kszta

łtowania świadomości ekologicznej jest

kultura ekologiczna, na któr

ą składają się:

- podstawy wiedzy o

środowisku przyrodniczym;

- umiej

ętność dostrzegania specyfiki i złożoności zjawisk przyrodniczych

oraz odnajdywania w nich g

łównych zjawisk współczesności i ich prawi-

d

łowości, gotowość do przejawiania określonych zachowań w stosunku do

środowiska przyrodniczego;

- zdolno

ść kreatywnego myślenia, która warunkuje podatność na wprowa-

dzenie innowacji gwarantuj

ących zwiększenie bezpieczeństwa ekologicz-

nego.

M

łodszy wiek szkolny jest korzystnym okresem do kształtowania świadomości

ekologicznej, poniewa

ż przenikanie do ludzkiej świadomości prawdy o negatyw-

nych skutkach dzia

łalności gospodarczej człowieka w przyrodzie to proces powol-

ny. Bez zmiany postaw ludzi, ich aspiracji i modelu

życia katastrofy ekologicznej

unikn

ąć się nie da. Od pedagogów zależy czy zdążą wychować, wykształcić i na-

uczy

ć mieszkańców Ziemi żyć w zgodzie z wymogami ekologii i ideą zrównoważo-

nego rozwoju.

W latach 2001 –2005 przeprowadzono badania, których celem by

ła diagnoza

stanu

świadomości ekologicznej uczniów objętym wczesnoszkolnym kształceniem

zintegrowanym w wybranych szko

łach województwa małopolskiego. Na podstawie

wyników bada

ń można stwierdzić, że wychowanie i nauczanie ekologiczne warto

rozpoczyna

ć już od najmłodszych lat, ponieważ wcześnie nabyte przez dzieci

wzorce zachowa

ń rzutują na ich dalsze relacje do zagadnień ochrony środowiska.

Podstawowym zamierzeniem bada

ń było uzyskanie danych, które dotyczyły:

- wiedzy o aktualnym stanie zagro

żenia środowiska przyrodniczego i potrze-

bie jego ochrony;

- pogl

ądów i przekonań uczniów klas I-III na temat środowiska przyrodni-

czego;

- ich zainteresowa

ń ekologicznych;

12

D. Cichy: Kszta

łtowanie świadomości ekologicznej młodego pokolenia Polaków, I seminarium mło-

dzie

żowego ruchu ekologicznego – Organizacje młodzieżowe a kształtowanie świadomości ekolo-

gicznej, Warszawa, s. 7

13

Z. Hull: Filozoficzne podstawy edukacji

środowiskowej. W: Ochrona środowiska w nauczaniu i wy-

chowaniu. Lublin, s. 512

14

S. Micha

łowski, op. cit., s. 118

286

- przejawianych przez uczniów pozytywnych uczu

ć wobec środowiska (opie-

ka, odpowiedzialno

ść, rewerencja, radość z kontaktów z przyrodą);

- ukszta

łtowanego systemu wartości związanych ze środowiskiem;

- dzia

łań zmierzających do ochrony środowiska.

Z przeprowadzonych bada

ń wynikają następujące wnioski:

1) Uczniowie w m

łodszym wieku szkolnym przejawiają ogromne zaintereso-

wanie przyrod

ą, a ich wrażliwość emocjonalna i chęć działania na rzecz

środowiska umożliwia kształtowanie postaw ekologicznych.

2) Oparcie oddzia

ływań dydaktyczno-wychowawczych na czynnikach po-

znawczych, emocjonalnych i dzia

łaniowych sprzyja kształtowaniu u

uczniów klas pocz

ątkowych przekonań o konieczności ochrony środowi-

ska.

3) Oddzia

ływanie na system wartości uczniów wywołuje u nich pozytywne

nastawienie do problematyki ekologicznej. Warunkiem dokonywania przez
nich w

łaściwych wyborów i podejmowania odpowiednich decyzji w spra-

wach

środowiska jest stworzenie systemu wartości, w którym środowisko

przyrodnicze i jego walory zajmuj

ą hierarchicznie ważne miejsce.

W konkluzji mo

żna stwierdzić, że edukacja ekologiczna realizowana przez

swoisty dla niej dobór metod nauczania i wychowania oraz cz

ęsty i bezpośredni

kontakt ze

środowiskiem przyrodniczym kształtuje świadomość ekologiczną

uczniów w m

łodszym wieku szkolnym.