plik

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

I. Filozofia presokratyków

________________________________________________________________________
Poniższe treści skompilowano i opracowano w oparciu o następujące prace:
1. A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 2000, s. 73-238.
2. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1 (wiele wydań).
3. G. Reale, Historia filozofii starożytnej, przeł. E. I. Zieliński, Lublin 2000, t. 1, s. 139-151.
4. F. Copleston, Historia filozofii, przeł. H. Bednarek, Warszawa 2008, t. 1, s. 21-120.
5. Ch. Kahn, Język i ontologia, przeł. B. Żukowski, Kęty 2008.
(Z  uwagi  na  nieformalny  charakter  tekstu  zrezygnowano  ze  szczegółowych  przypisów;
odnotowano jedynie cytaty in extenso.)

________________________________________________________________________

Tales z Miletu (624? p.n.e. – 547? p. n. e.)

Arche (zasada, źródło): woda

Główna teza: „wszystko jest wodą”

2 interpretacje tej tezy:
(1) Arystotelesowska:
„pierwsi  filozofowie  mniemali  po  największej  części,  że  tylko  materialne  pryncypia  są
pryncypiami  wszystkich  rzeczy,  albowiem to,  z  czego są wszystkie rzeczy  istniejące oraz z
czego powstają na początku i w czym na końcu giną – substancja (ousia) trwa, ale jej stany
się zmieniają – to, powiadają jest pierwiastkiem i pryncypium istniejących rzeczy. (…) Musi
bowiem być jakaś natura bądź jedna, bądź więcej niż jedna, skąd inne rzeczy powstają, ona
zaś trwa w nich dalej. Co do ilości jednak i co do postaci takowego pryncypium, to nie mówią
wszyscy  tego  samego,  lecz  Tales,  ojciec  takiej  filozofii,  powiada,  że  jest  ono  wodą  (…),
powziąwszy prawdopodobnie to przypuszczenie na tej podstawie, że wszelki pokarm jest, jak
widzimy,  wilgotny,  że  nawet  ciepło  rodzi  się  z  wilgoci  i  dzięki  niej  żyje,  a  to,  z  czego
wszystko  się  rodzi,  jest  pryncypium  wszystkiego.  Więc  z  tego  powodu  powziął  owo
przypuszczenie, a bodaj i dlatego, że nasiona wszystkich rzeczy mają wilgotną naturę, a dla
rzeczy wilgotnych pryncypium ich natury jest właśnie woda.” (Arystoteles, Metafizyka, 983 b,
[cyt. za:]

A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, op. cit., s. 75-76).

W terminie arche (łac. principium), którym posługuje się Arystoteles opisując teorię Talesa
(który z kolei nie znał tego terminu) obecne są dwa momenty znaczeniowe:
1. zasada/substrat – to co trwa w zmianach
2. źródło

W konsekwencji, wedle Arystotelesa, Tales miał twierdzić, że: wszystkie rzeczy powstają z
wody i (w swej naturze) są wodą.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

(2) Zaproponowana przez Hegla i Nietzschego:

Tales  próbuje  w  języku  przedfilozoficznym,  niespekulatywnym  wypowiedzieć  twierdzenie
„wszystko jestem jednem”.
____________________________________________________

Anaksymander z Miletu (ok. 610 p.n.e. -  ok. 546 p. n.e.)

Arche (Anaksymander jako pierwszy używał tego terminu): apeiron – bezkres

Anaksymander odrzuca pogląd Talesa, iż arche stanowi woda. Gdyby tak było fenomenalna
(poznawana  zmysłami)  woda  (1)  pochłonęłaby  silniejsze  od  siebie  pierwiastki,  (2)
wyczerpałaby się, wobec czego ustałoby powstawanie i wszelki ruch.

W konsekwencji arche stanowi apeiron – pryncypium:
(1) bezkresne przestrzennie i czasowo: nie ma początku, ani końca w przestrzeni i czasie (jest
zatem wieczne),
(2) nieokreślone jakościowo.

Tym samym Anaksymander jako pierwszy formułuje koncepcję, w ramach której arche ma
charakter niefenomenalny – jest niepoznawalna zmysłami. Natomiast cały świat fenomenalny
(wszystkie  rzeczy  poznawane  zmysłami,  które  są  określone  przestrzennie,  czasowo  i
jakościowo,  a  nadto  zmieniają  się,  powstają  i  giną)  wyłania  się  z  apeironu  wskutek  ruchu
wirowego pewnego obszaru tego pryncypium.
Wydzielony  z  apeironu  świat  Anaksymandra  jest  polem  walki  o  pokarm  –  nowe  rzeczy
powstają  kosztem  innych,  zaciągając  tym  samym  winę,  która  jest  karana  przez  następne
rzeczy, gdy powstają kosztem poprzednich. Jak głosi słynna formuła Anaksymandra „z jakich
rzeczy  powstają  rzeczy  istniejące,  na  te  muszą  także  zginąć,  albowiem  wywzajemniają  się
sobie kolejno karą i pomstą za niesprawiedliwość zgodnie z zarządzeniem czasu”.
Anaksymander  przyjmował  koncepcję  cyklicznego  wyłaniania  się  (z  apeironu)  i  ginięcia
wielości światów.
__________________________________________________

Anaksymenes (ok. 585 p. n. e. – ok. 525 p. n. e.)

Arche - pryncypium Anaksymenesa nosi dwa zasadnicze znamiona arche Anaksymandra: jest
bezkresne przestrzennie i czasowo. W przeciwieństwie do  apeironu Anaksymandra jest ono
jednak określone jakościowo – jest to powietrze.

Anaksymenes  w  zasadzie  powiela  kosmogonię  Anaksymandra,  przyjmując  koncepcję
cyklicznego  powstawania  i  ginięcia  światów  w  wyniku  ruchów  pewnych  obszarów
pryncypium.  Jakościowe  dookreślenie  arche  (powietrze)  pozwoliło  mu  jednak  wprowadzić
nowy  rodzaj  ruchu  (obok  ruchu  wirowego  Anaksymandra):  zagęszczanie  i  rozrzedzanie
powietrza. W konsekwencji, wszystkie rzeczy składające się na przyrodę uznał Anaksymenes

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

za  różne  stany  zagęszczenia  powietrza:  od  najbardziej  zagęszczonych  (kamienie,  ziemia),
poprzez  mniej  zagęszczone  (woda,  chmury,  wiatry),  następnie  poprzez  stan,  w  którym
powietrze  jest  doskonale  wyrównane  i  niewidoczne,  aż  po  najrzadszą  jego  postać  (ogień).
Teoria  zagęszczania  powietrza  umożliwiła  Anaksymenesowi  na  wskroś  nowoczesne
wyjaśnianie różnic kwalitatywnych (jakościowych) kwantytatywnymi (ilościowymi).
_________________________________________________

Heraklit z Efezu (540 p.n.e. – 480 p.n.e.) zwany ciemnym (skoteinos)

Arche: 2 interpretacje.

(1) arche = ogień

Zob. np. W. Tatarkiewicz,  Historia  filozofii, t.  1: „Heraklit  wytworzył  doktrynę podobną do
jońskiej; i on szukał arche i znalazł ją w innym jeszcze rodzaju materii: w ogniu. Ogień staje
się morzem, powietrzem, ziemią i znów z powrotem ogniem. Przemiany ognia odbywają się
na dwóch drogach, „w dół" i „w gorę": spływając z górnych swych siedzib ogień zmienia się
w powietrze, ono znów opadając skrapla się w wodę, a woda spływa na ziemię i wsiąka w
nią; ale znów ziemia paruje, wyziewy jej tworzą wodę, ta przetwarza się w chmury i wraca
wreszcie  do  górnej  ojczyzny  jako  ogień;  kierunki  są  dwa,  ale  „droga  w  dół  i  w  gorę  jest
jedna",  jak  powiada  tajemniczo  brzmiący,  ale  prostą  myśl  wyrażający  fragment  Heraklita.
Jego teoria ognia nie wybiega poza filozoficzny poziom Jończyków”.

(2)  Heraklit  wprowadza  do  filozofii  nową  jakość,  porzucając  „przyrodnicze”  rozważania
Jończyków na rzecz głębszej  analizy spekulatywnej.  W konsekwencji ogień miałby być nie
arche  w  sensie  używanym  przez  Milezyjczyków,  lecz  jedynie  metaforą  ilustrującą  jego
pogląd o zmienności rzeczy.

Wariabilizm  –  wedle  Heraklita  wszystko  jest  zmienne,  wszystko  stale  się  przeobraża.  Co
więcej, w przeobrażających się rzeczach brak niezmiennego substratu zmiany – tego, co trwa
w zmianach. W konsekwencji zmiana zawsze pociąga za sobą zmianę tożsamości przedmiotu.
Przedmioty  stale  powstają  i  giną,  nigdy  zaś  nie  trwają.  Rzeczywistość  jest  więc
rzeczywistością stawania się i ginięcia – nic nie jest, a jedynie powstaje i ginie.

Aby naświetlić stanowisko Heraklita odróżnijmy 2 rodzaje zmiany:

(1) zmiana, która nie pociąga za sobą zmiany tożsamości przedmiotu (trwa on w zmianach)

X –> zmiana –> X (zmieniony)

(2) zmiana pociągająca za sobą zmianę tożsamości przedmiotu.

X –> zmiana –> Y (nowy przedmiot)

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

Wszelka zmiana w świecie Heraklita ma postać zmiany (2).

(Zob. np. fragment: „Słońce jest nowe każdego dnia” (B84 DK)).

W konsekwencji na gruncie filozofii Heraklita tracą sens zdania o postaci:

coś się zmieniło

Zawierają one bowiem domniemanie trwania przedmiotu w zmianach.

coś –> zmiana –> coś (zmienione)

Harmonia/współwystępowanie/ jedność przeciwieństw.
„W nieustannym przepływie rzeczy zacierają się granice między przeciwieństwami. Nie ma
nigdzie  wyraźnej  granicy,  są  wszędzie  tylko  ciągłe  przejścia,  np.  między  dniem  a  nocą,
młodością a starością. Więc – jak wnioskuje Heraklit – dzień i noc w osnowie swej są jednym
i tym samym, podobnie młodość i starość, a tak samo sen i jawa, życie i śmierć, dobro i zło;
podobnie  też  wszelkie  inne  własności  są  względne.  Przekonanie  o  zmienności  i  ciągłości
zjawisk doprowadziło tedy Heraklita do relatywizmu. Obserwował, że nic z tego, co istnieje,
nie posiada własności stałych i bezwzględnych, lecz wciąż zmienia własności i przechodzi z
przeciwieństwa  w  przeciwieństwo:  z  czuwania  w  sen,  z  młodości  w  starość,  z  życia  w
śmierć.” (W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1).
W  świecie  toczy  się  więc  nieustanna  walka,  spór  przeciwieństw:  „wszystko  powstaje  ze
sporu” (B 8 DK), „wiedzieć należy, że istnieje powszechna walka, sprawiedliwość to spór, a
wszystko  powstaje  ze  sporu  i  konieczności”  (B  80  DK).  Przeciwieństwa  tworzą  jednak
swoistą harmonię.

Logos
Rzeczywistością rządzi kosmiczny, powszechny rozum – logos.
____________________________________________________________

Parmenides z Elei (ok. 540 p.n.e. – ok. 470 p.n.e.), autor poematu O naturze, najwybitniejszy
myśliciel szkoły eleatów.

Fragmenty poematu O naturze:
Tylko ta jedna opowieść
O drodze, że jest pozostaje. Na niej są bardzo liczne
Oznaki tego, że byt niezrodzony jest też niezniszczalny,
Całkowity oraz jedyny, niewzruszony oraz doskonały.
Nie był kiedyś ni będzie, gdyż teraz jest razem wszystek.
Jeden, rozciągły. Bo jakiż rodowód szukałbyś dla niego?
Jakże i skąd miałby wyróść ? Otóż nie pozwolę mówić tobie
I myśleć, że z niebytu, gdyż ani wyrazić, ani zrozumieć
Nie można owego nie jest. Jakiż to przymus by go skłonił

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

Z nicości poczynając, prędzej czy później, się narodzić?
(…)
Ponadto nieporuszony w granicach swych wielkich okowów
Jest bez początku, bez końca, skoro powstanie i zguba
Najdalej zostały zepchnięte – odparł je pogląd prawdziwy.
Tożsamy w tożsamym pozostając, przy sobie jest sam ułożony
I tak nieprzerwanie tu trwa. Albowiem przemożna Ananke
W pętach swych granic go trzyma, a te okalają go zewsząd.
Dlatego też się nie godzi, by byt mógł być niekompletny.
Bo braków nie ma, to niebyt wszystkiego by potrzebował.
(…)
Nie może być rozdzielony skoro wszystek jest jednolity;
W niczym go tu nie ma więcej, co ciągłość by mu przerwało.
I w niczym mniej również tam, gdyż wszystek jest wypełniony.
Ze sobą ciągły jest całkowicie, byt bowiem do bytu przylega
(…)
Wszak niebyt nie jest możliwy, co by mu przerwał spojenie
Ze sobą jednakie: ani też byt nie jest takim, aby miał być
Tu bardziej, tam zaś mniej, skoro jest cały nienaruszony;
Sobie wszak zewsząd jest równy, jednako w granicach panuje
(…)
ponadto jeśli granice końcową posiada, to jest wykończony w
Wszędzie, do kuli pięknie zaokrąglonej w swej masie podobny,
Od środka zewsząd równo odległej.
(Parmenides, O naturze, fr. 8, przeł. M. Wesoły).
_______________________________________________________

Parmenides wprowadził do filozofii pojęcie BYTU (eon), któremu przeciwstawiał NIEBYT
(meon).

Punktem wyjścia dociekań Parmenidesa jest stwierdzenie: „byt jest, a niebyt nie jest”.

1.Z natury BYTU wynika, że jest (tzn. istnieje).

2. NIEBYT natomiast:
(a) nie jest (tzn. nie istnieje)
(b) co więcej, nie sposób go nawet pomyśleć, ani nic o nim powiedzieć. Taka konkluzja
wynika m. in. z właściwego dla antycznych Greków przekonania o doskonałej referencyjności
języka.

BYT = to, co jest (będący)

Z tej prostej formuły Parmenides wyprowadza szereg własności BYTU (co koresponduje z
pierwotnie kopulatywnym charakterem greckiego czasownika „być” – einai).

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

Własności BYTU:

(1) BYT nie powstaje (nie ma początku)
- musiałby bowiem powstać z NIEBYTU, a ten nie istnieje,
- w pewnej przeszłej chwili byt by nie był, a to jest niemożliwe:

Przeszła chwila T

, w której

BYT (to, co jest) nie jest – sprzeczność

(2) BYT nie ginie (nie ma końca)
- musiałby bowiem zmienić się w NIEBYT, a ten nie istnieje,
- w pewnej przyszłej chwili byt by nie był, a to jest niemożliwe:

Przyszła chwila T

, w której BYT (to, co jest) nie jest - sprzeczność

Z (1) i (2) wynika łącznie:

(3) BYT jest wieczny

(4) BYT jest teraźniejszy, jest wiecznie teraz
- w przeciwnym razie BYTU przeszłego już by nie było, a przyszłego jeszcze by nie było

(5) BYT jest niezmienny
– bo mógłby się zmienić tylko w NIEBYT a ten nie istnieje

(6) BYT jest nieruchomy
(7) BYT jest zupełny/kompletny, doskonały
-  gdyby nie był kompletny i doskonały w jego obrębie byłby brak, a brak jest niebytem, więc
go nie ma

(8) BYT jest rozciągły
- bo każda przerwa byłaby NIEBYTEM, a niebytu nie ma

(9) BYT jest niepodzielny
- bo ciągłość BYTU mógłby przerwać tylko NIEBYT, a tego nie ma,
- bo części bytu nie będąc już bytem musiałyby być niebytem

(10) BYT jest jednolity
- BYT nie ma w sobie różnic, bo to, co różne od bytu, jest NIEBYTEM, a tego nie ma

(11) BYT jest ograniczony i zakończony we wszystkich kierunkach
-  gdyby  nie  miał  zakończenia  nie  byłby  wszystek,  a  więc  wszystkiego  by  mu  brakowało  –
byłby więc NIEBYTEM

(12) BYT jest jeden

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

Parmenides  otwiera  zupełnie  nowy  rozdział  w  filozofii.  Odkrywa  rozum,  jako  narzędzie
logicznej analizy, która prowadzi do wniosków sprzecznych ze zmysłowym doświadczeniem
(rzeczy,  które  poznajemy  zmysłami  nie  mają  własności  BYTU).  Tym  samym  daje  on
początek  spekulatywnej  filozofii.  Odkrywając  sprzeczność  między  wnioskami,  do  których
prowadzi logiczne myślenie i wnioskami, które podpowiadają zmysły, Parmenides skłania się
ku  pierwszym,  nazywając  je  drogą  prawdy  (aletheia),  drugie  zaś  odrzuca,  określając  je
mianem mniemań (doxa).

„Słowami  jest  tylko  to,  co  śmiertelni  ustanowili  w  swym  języku  w  przekonaniu,  że  mówią
prawdę: stawanie się i ginięcie, byt i niebyt, zmiana miejsca i świecącej barwy".
________________________________________________

Zenon z Elei (490 p. n. e. – 430 p. n. e.), uczeń Parmenidesa i obrońca jego tez.

Paradoksy  Zenona  dowodzące  niemożliwości  ruchu  (dla  przykładu  trzy  z  czterech
argumentów Zenona):

„1.  Tzw.  DYCHOTOMIA.  Przedmiot,  gdy  znajduje  się  w  ruchu  i  ma  przebyć  jakąś  drogę,
musi przebyć najpierw połowę tej drogi, potem połowę drogi pozostałej, potem połowę reszty
i tak w nieskończoność. Jakkolwiek tedy mała jest droga, którą przedmiot ma przejść, zawsze
musi przejść nieskończoną ilość odcinków, a tego w skończonym prze-ciągu czasu dokonać
niepodobna, ruch więc jest niemożliwy.
2.  Tzw.  ACHILLES.  Najszybszy  biegacz  nigdy  nie  dogoni  najwolniejszego,  Achilles  nie
dogoni żółwia, jeśli ten choć cokolwiek go wyprzedzi. Goniący bowiem musi dojść najpierw
do miejsca, z którego wyszedł goniony, ten zaś posunął się naprzód, i tak będzie zawsze.
3. Tzw. STRZAŁA.  Lecąca strzała w chwili teraźniejszej  nie porusza się, lecz spoczywa w
powietrzu i nie przebiega żadnej przestrzeni; i tak samo jest w każdej innej chwili. Ale czas
składa się z chwil, więc strzała nie może posuwać się naprzód w powietrzu, lecz spoczywa.”
(W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1.)
______________________________________________

Empedokles, Anaksagoras, atomiści

Myśl  Empedoklesa,  Anaksagorasa  i  atomistów  przenika  próba  pogodzenia  rozstrzygnięć
Parmenidesa  z  empirycznym  przekonaniem  o  zmienności  rzeczywistości.  Z  jednej  strony
głosili  więc  oni  wieczność  pryncypiów  (arche),  z  drugiej  zaś  strony  dopuszczali  zmianę
powstającą w wyniku kombinacji pryncypiów.

Empedokles z Akragas (ok. 492 p.n.e. – ok. 432 p.n.e.), autor dzieł: O naturze oraz
Oczyszczenia.

Rozróżnia sześć arche:

- cztery bierne: ogień, powietrze, wodę i ziemię, składające się z homogenicznych cząstek

- dwie czynne: Miłość i Waśń, wprawiające w ruch pryncypia bierne

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

Świat periodycznie powstaje i ginie wskutek działania Miłości i Waśni, na przemian
mieszających cząstki pryncypiów biernych (działanie Miłości), oraz rozdzielających je i
grupujących według rodzaju (działanie Waśni).

__________________________________________

Anaksagoras z Kladzomenaj (ok. 500 p. n. e. – ok. 428 p.n.e.), autor dzieła O naturze.

Rozróżnia dwie arche:

- pryncypium bierne: wszechmieszanina (meigma)

- pryncypium czynne – umysł (nous)

____________________________________________

Atomizm: Leukippos z Miletu (ok. 480 p. n. e. - ? ), Demokryt z Abdery (460 p.n.e. - ok.
370 p.n.e.)

Na całą rzeczywistość składa się próżnia oraz poruszające się w niej atomy.

„Materia składa się z atomów (…) Są to – jak sam grecki termin mówi - cząstki niepodzielne,
które, w myśl uwag eleatów, są niezmienne, ale które poruszając się w przestrzeni wytwarzają
zmienny, coraz to nowy układ świata (…):

Starożytna teoria atomów miała cztery zasadnicze tezy:

a) Cała przyroda składa się jedynie z mnogości atomów, czyli niepodzielnych cząsteczek. Z
nich złożone są wszystkie znajdujące się w przyrodzie ciała.

b) Atomy posiadają wyłącznie ilościowe własności, a nie posiadają jakościowych. Własności
odróżniające jedne atomy od drugich są tylko trojakie: kształt, położenie i porządek;
Arystoteles ilustrował je przez zestawienie liter. Te nieliczne, a wyłącznie geometryczne
własności atomów tłumaczą wszelkie własności ciał złożonych.

c) Ponadto powszechną własnością atomów jest ruch. Jest równie odwieczny jak same atomy,
nie potrzebował im być nadawany przez jakiś czynnik zewnętrzny. Polega on jedynie na
zmianie miejsca w przestrzeni. Stanowi jedyną postać przemiany, jakiej podlegają atomy.

d) Atomy znajdują się i poruszają w próżni. Próżnia istnieje wbrew dawniejszym filozofom, a
zwłaszcza  eleatom,  którzy  odrzucali  ją  jako  niebyt.  Istnieje,  bo  jest  niezbędna  dla
wytłumaczenia  zjawisk,  mianowicie  ruchu;  jakże  bowiem  mogłyby  się  poruszać  atomy,
jeśliby nie było pustego miejsca, gdzie by mogły się usunąć; tłumaczy ona również wzrasta-
nie i zmniejszanie się przedmiotów, a także różny stopień oporu, jaki przedmioty stawiają. Z
tych  względów  istnienie  próżni  było  dla  atomistów  równie  pewne  jak  istnienie  atomów.
„Naprawdę  istnieją  tylko  atomy  i  próżnia",  wedle  słów  Demokryta.”  (W.  Tatarkiewicz,
Historia filozofii, t. 1).

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

II. Filozofia Platona

___________________________________________________________________
Poniższe treści opracowano przede wszystkim w oparciu o pracę:
G. Reale, Historia filozofii starożytnej, przeł. E. I. Zieliński, Lublin 2001, t. 2, s. 27-365.

Literatura uzupełniająca:
1. A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 2000, s. 273-307.
2. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1 (wiele wydań).
3. F. Copleston, Historia filozofii, przeł. H. Bednarek, Warszawa 2008, t. 1, s. 123-241.
4. Ch. Kahn, Język i ontologia, przeł. B. Żukowski, Kęty 2008.
____________________________________________________________________

Platon z Aten (właśc. Arystokles) 427 p. n. e – 367 p. n. e. Uczeń Sokratesa i nauczyciel
Arystotelesa. Autor trzydziestu pięciu dialogów filozoficznych. Założyciel Akademii w
Atenach.

I. Teoria idei

Najważniejszym  elementem  filozofii  Platona  jest  jego  słynna  teoria  idei  (gr.  idea,  eidos),
postulująca  istnienie  ogólnych  bytów  ponadzmysłowych  (człowiek  sam  w  sobie,
sprawiedliwość  sama  w  sobie  itp.),  w  których  partycypują  wszystkie  rzeczy  poznawane
zmysłami.

Cechy idei (

zmodyfikowana klasyfikacja G. Reale, Historia filozofii starożytnej, t. 2, op. cit., s. 91-104

(1) inteligibilność – idee mogą być poznane tylko intelektem

(2) niecielesność (niematerialność), ponadempiryczność/niefenomenalność – idee bytują
w innym wymiarze niż świat poznawany zmysłami – należą do rzeczywistości metafizycznej

(3) bytowość w najwyższym stopniu – idee są prawdziwym bytem, bytem w pełnym tego
słowa znaczeniu (spełniają kryteria podane przez Parmenidesa)

(4) wieczność – idee nie powstają i nie giną

(5) niezmienność

(6) samoistność – idee istnieją same z siebie

(7) obiektywność – jako samoistne, idee są li tylko poznawane, odkrywane, a nie
współtworzone przez intelekt

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

(8) jedność – każda idea jest jednością, i to jednością jednoczącą wielość partycypujących w
niej rzeczy poznawanych zmysłami; (jest to także fundament ogólności idei)

(9) idee mają charakter ogólny, bądź istotowy (człowiek jako taki, dobro jako takie,
sprawiedliwość sama w sobie itp.)

Relacja idee – obiekty poznawane zmysłami

Między ideami a rzeczami poznawanymi zmysłami zachodzi relacja, którą Platon określa
mianem:

a) Naśladownictwa (mimesis) – rzeczy poznawane zmysłami są „kopiami” idei (np.
konkretny człowiek jest niejako kopią idei człowieka)

b) Uczestnictwa/partycypacji (methexis) – rzeczy poznawane zmysłami uczestniczą,
partycypują w ideach (np. sprawiedliwy człowiek w idei sprawiedliwości i w idei człowieka)

c) Obecność (parousia) – idee są w pewien sposób obecne w rzeczach poznawanych
zmysłami (np. idea sprawiedliwości i idea człowieka w sprawiedliwym człowieku)

Idea  jest  więc  niejako  idealnym  modelem  rzeczy  (toteż  grecki  termin  eidos  tłumaczy  się
niekiedy  za  pomocą  terminu  „forma”).  Obiekty  poznawane  zmysłami  są  więc  niejako
empirycznymi  konkretyzacjami  idei  (poszczególni  ludzie  są  empirycznymi  konkretyzacjami
idei  człowieka,  piękne  rzeczy  są  empirycznymi  konkretyzacjami  („ucieleśnieniami”)  piękna
samego itd.).

II. Architektura rzeczywistości

Jedno i Nieokreślona Diada

(najwyższe zasady)

Idee

(uporządkowane hierarchicznie według stopnia ogólności)

Byty matematyczne; Dusze

Rzeczy poznawane zmysłami (świat powstawania i ginięcia)

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

III. Poznanie

Platon rozróżnia dwa podstawowe rodzaje poznania (ze względu na dwa zasadnicze rodzaje
istniejących obiektów):

(a) mniemanie (doxa) – sposób poznania rzeczy zmysłowych

(b) wiedza (episteme) – sposób poznania idei

Wiedzę (episteme) uzyskuje się w dwojaki sposób:

(b.1) Większość ludzi zdobywa ją poprzez anamnezę, tj. przypominanie sobie wiedzy nabytej
przez duszę przed obecnym życiem – podczas pobytu w świecie idei. (Koncepcja ta ściśle
koresponduje ze stosowaną przez Sokratesa maieutyczną (akuszerską, położniczą) metodą
wydobywania wiedzy od rozmówców).

(b.2) Filozof zdolny jest także do poznania dialektycznego, które może mieć charakter:

(b.2.1) synoptyczny – „od szczegółu do ogółu” (umysł wznosi się od rzeczy poznawanych
zmysłami do idei, a następnie od idei bardziej szczegółowych ku najogólniejszym, by
ostatecznie sięgnąć najwyższych zasad)

(b.2.2) diairetyczny – „od ogółu do szczegółu” (umysł kroczy od najwyższych zasad,
poprzez idee najbardziej ogólne, coraz bardziej szczegółowe, aż po rzeczy poznawane
zmysłami)

Koncepcja anamnezy zakłada:

IV. Nieśmiertelność duszy

Platon przyjmuje koncepcję metempsychozy – wędrówki duszy.

3 dowody nieśmiertelności duszy przedstawione w Fedonie:

(1) a) rzeczy przeciwne powstają z przeciwnych; życie i śmierć są przeciwieństwami; śmierć
powstaje z życia, a więc ze śmierci musi powstać życie; b) mamy wiedzę o ideach, nie
mogliśmy jej uzyskać za pomocą zmysłów; musieliśmy więc ją zdobyć przed narodzinami;
konieczne jest więc przyjęcie doktryny preegzystencji duszy.

(2) Dusza ludzka zdolna jest poznawać idee (byty wieczne) musi więc mieć pokrewną do nich
naturę. Zatem musi być wieczna.

(3) Idee przeciwne (a w konsekwencji także partycypujące w nich rzeczy przeciwne) muszą
być strukturalnie odrębne. Istotą duszy jest życie (dusza jest zasadą życia) nie może więc ona
strukturalnie łączyć się ze śmiercią (życie i śmierć są przeciwieństwami). Toteż gdy ciało
umiera, dusza opuszcza ciało.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

V. Dualizm

Istotą  platonizmu  jest  radykalne  przeciwstawienie  dwóch  rzeczywistości  –  wiecznej,
ponadempirycznej  (metafizycznej),  inteligibilnej  i  niematerialnej  z  jednej  strony,  oraz
powstającej  i  ginącej,  zmiennej,  fenomenalnej  i  materialnej  z  drugiej  strony  –  a  następnie
pozytywna waloryzacja pierwszej z nich i deprecjacja drugiej. W wymiarze antropologicznym
dualizm  ten  implikuje  wywyższenie  duchowego,  intelektualnego  pierwiastka  człowieka  i
degradację pierwiastka zmysłowego, materialnego, cielesnego. Koncepcja ta – częściowo za
pośrednictwem  platonizującego  chrześcijaństwa  –  wywarła  ogromny  wpływ  na  kulturę
europejską.

_____________________________________________________

Mit jaskini – fragment (Platon, Państwo, przeł. W. Witwicki, 514a-517c.)

„Potem  powiedziałem:  -  Przedstaw  sobie  obrazowo,  jako  następujący  stan  rzeczy,  naszą
naturę ze względu na kulturę umysłową i jej brak. Zobacz! Oto ludzie są niby w podziemnym
pomieszczeniu  na  kształt  jaskini.  Do  groty  prowadzi  od  góry  wejście  zwrócone  ku  światłu,
szerokie na całą szerokość jaskini. W niej oni siedzą od dziecięcych lat w kajdanach; przykute
mają nogi i szyje tak, że trwają na miejscu i patrzą tylko przed siebie; okowy nie pozwalają
im obracać głów. Z góry i z daleka pada na nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a
pomiędzy  ogniem  i  ludźmi  przykutymi  biegnie  górą  ścieżka,  wzdłuż  której  widzisz  murek
zbudowany  równolegle  do  niej,  podobnie  jak  u  kuglarzy  przed  publicznością  stoi
przepierzenie, nad którym oni pokazują swoje sztuczki.
- Widzę - powiada.
- Więc zobacz, jak wzdłuż tego murku ludzie noszą różnorodne wytwory, które sterczą ponad
murek; i posągi, i inne zwierzęta z kamienia i z drzewa, i wykonane rozmaicie i oczywiście
jedni z tych, co je noszą, wydają głosy, a drudzy milczą.
- Dziwny obraz opisujesz i kajdaniarzy osobliwych.
-  Podobnych  do  nas  -  powiedziałem.  -  Bo  przede  wszystkim  czy  myślisz,  że  tacy  ludzie
mogliby  z  siebie  samych  i  z  siebie  nawzajem  widzieć  cokolwiek  innego  oprócz  cieni,  które
ogień rzuca na przeciwległą ścianę jaskini?
- Jakimże sposobem? - powiada - gdyby całe życie nie mógł żaden głową poruszyć?
- A jeżeli idzie o te rzeczy obnoszone wzdłuż muru? Czy nie to samo?
- No, cóż.
- Więc gdyby mogli rozmawiać jeden z drugim, to jak sądzisz, czy nie byliby przekonani, że
nazwami określają to, co mają przed sobą, to, co widzą?
- Koniecznie.
- No,  cóż? A gdyby  w tym więzieniu jeszcze  i  echo szło  od im przeciwległej  ściany, to,  ile
razy by się odzywał ktoś z przechodzących, wtedy, jak myślisz? Czy oni by sądzili, że to się
odzywa ktoś inny, a nie ten cień, który się przesuwa?
- Na Zeusa, nie myślę inaczej - powiada.
- Więc w ogóle  - dodałem  - ci  ludzie tam nie co innego braliby za prawdę,  jak tylko  cienie
pewnych wytworów.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

- Bezwarunkowo i nieuchronnie - powiada.
- A rozpatrz sobie - dodałem - ich wyzwolenie z kajdan i uleczenie z nieświadomości. Jak by
to  było,  gdyby  im  naturalny  bieg  rzeczy  coś  takiego  przyniósł;  ile  razy  by  ktoś  został
wyzwolony i musiałby zaraz wstać i obrócić szyję, i iść, i patrzeć w światło, cierpiałby robiąc
to  wszystko,  a  tak  by  mu  w  oczach  migotało,  że  nie  mógłby  patrzeć  na  te  rzeczy,  których
cienie  poprzednio  oglądał.  Jak  myślisz,  co  on  by  powiedział,  gdyby  mu  ktoś  mówił,  że
przedtem  oglądał  ni  to,  ni  owo,  a  teraz  coś  bliższego  bytu,  że  zwrócił  się  do  czegoś,  co
bardziej  istnieje  niż  tamto,  więc  teraz  widzi  słuszniej;  i  gdyby  mu  ktoś  teraz  pokazywał
każdego z przechodzących i pytaniami go zmuszał, niech powie, co to jest. Czy nie myślisz,
że ten by może był w kłopocie i myślałby, że to, co przedtem widział, prawdziwsze jest od
tego, co mu teraz pokazują?
- Z pewnością - powiada.
- Nieprawdaż? A gdyby go ktoś zmuszał, żeby patrzał w samo światło, to bolałyby go oczy,
odwracałby się i uciekał od tych rzeczy, na które potrafi patrzeć i byłby przekonany, że one są
rzeczywiście jaśniejsze od tego, co mu teraz pokazują?
- Tak jest - powiada.
-  A  gdyby  go  ktoś  -  dodałem  -  gwałtem  stamtąd  pod  górę  wyciągał  po  kamieniach  i
stromiznach ku wyjściu i nie puściłby go prędzej, ażby go wywlókł na światło słońca, to czy
on by nie cierpiał i nie skarżyłby się i nie gniewał, że go wloką, a gdyby na światło wyszedł,
to miałby oczy pełne blasku i nie mógłby widzieć ani jednej z tych rzeczy, o których by mu
teraz mówiono, że są prawdziwe?
- No nie - powiada - tak nagle przecież.
- I myślę, że musiałby się przyzwyczajać, gdyby miał widzieć to, co na górze. Naprzód by mu
najłatwiej  było  dojrzeć  cienie,  potem  w  wodach  odbicia  łudzi  i  innych  przedmiotów,  ciała
niebieskie  i  niebo  samo  po  nocy  łatwiej  by  mógł  oglądać  patrząc  na  światło  gwiazd  i
księżyca, niż po dniu widzieć słońce i światło słoneczne .
- Jakżeby nie?
- Dopiero na końcu, myślę, mógłby patrzeć w słońce; nie na jego odbicie w wodach i nie mieć
go tam, gdzie ono nie jest u siebie, ale słońce samo w sobie i na swoim miejscu mógłby
dojrzeć i mógłby oglądać, jakie ono jest.
- Koniecznie - powiada.
- Potem by sobie wymiarkował o nim, że od niego pochodzą pory roku i lata, i że ono rządzi
wszystkim  w  świecie  widzialnym,  i  że  jest  w  pewnym  sposobie  przyczyną  także  i  tego
wszystkiego, co oni tam poprzednio widzieli.
- Jasna rzecz, że do tego by potem doszedł.
-  Więc  cóż?  Gdyby  sobie  swoje  pierwsze  mieszkanie  przypomniał  i  tę  mądrość  tamtejszą,  i
tych,  z  którymi  razem  wtedy  siedział,  wspólnymi  kajdanami  skuty,  to  czy  nie  myślisz,  że
uważałby sobie za szczęście tę odmianę, którą przeszedł, a litowałby się nad tamtymi?
- I bardzo.
- A tam u nich przedtem może niejeden zbierał od towarzyszów pochwały i zaszczyty, i dary,
jeżeli najbystrzej umiał dojrzeć to, co mijało przed oczami, i najlepiej pamiętał, co przedtem,
co potem, a równocześnie zwykło się było zjawiać i mijać, i najlepiej umiał na tej podstawie
zgadywać,  co  będzie.  Czy  ty  myślisz,  że  on  by  za  tym  tęsknił  i  zazdrościłby  tym,  których
tamci  obsypują  zaszczytami  i  władzę  im  oddają?  Czy  też  raczej  czułby  się  tak,  jak  ten  u
Homera,  i  stanowczo  by  wolał  „być  na  ziemi  i  służyć  gdzieś  u  jakiegoś  biedaka"  i  nie
wiadomo jaką dolę znosić raczej, niż wrócić do poprzednich poglądów i do życia takiego jak
tam?
-  Ja  tak  myślę  -  powiada  -  że  wolałby  raczej  wszystko  inne  znieść,  niż  wrócić  do  tamtego
życia.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

- A jeszcze i nad tym się zastanów. Gdyby taki człowiek z powrotem na  dół zszedł i w tym
samym szeregu usiadł, to czy nie miałby oczu napełnionych ciemnością, gdyby nagle wrócił
ze słońca?
- I bardzo - powiada.
- A gdyby teraz znowu musiał wykładać tamte cienie na wyścigi z tymi, którzy bez przerwy
siedzą  w  kajdanach,  a  tu  jego  oczy  byłyby  słabe  zanimby  nie  wróciły  do  siebie,  bo
przystosowanie ich wymaga nie bardzo małego czasu, to czy nie narażałby się na śmiech i czy
nie mówiono by o nim, że chodzi na górę, a potem wraca z zepsutymi oczami, i że nie warto
nawet chodzić tam pod górę. I gdyby ich ktoś próbował wyzwalać i podprowadzać wyżej, to
gdyby tylko mogli chwycić coś w garść i zabić go, na pewno by go zabili.
- Z pewnością - powiada.
- Otóż ten obraz - powiedziałem - kochany Glaukonie, trzeba w całości przyłożyć do tego, co
się poprzednio mówiło. Więc to siedlisko, które się naszym oczom ukazuje, przyrównać do
mieszkania  w  więzieniu,  a  światło  ognia  w  nim  do  siły  słońca.  Wychodzenie  pod  górę  i
oglądanie tego, co jest tam wyżej, jeśli weźmiesz za wznoszenie się duszy do świata myśli, to
nie zbłądzisz i trafisz w moją nadzieję, skoro pragniesz ją usłyszeć. Bóg tylko chyba wie, czy
ona prawdziwa, czy nie. Więc jeżeli o to chodzi, co mnie się zdaje, to zdaje mi się tak, że na
szczycie  świata  myśli  świeci  idea  Dobra  i  bardzo  trudno  ją  dojrzeć,  ale  kto  ją  dojrzy,  ten
wymiarkuje,  że  ona  jest  dla  wszystkiego  przyczyną  wszystkiego,  co  słuszne  i  piękne,  że  w
świecie widzialnym pochodzi od niej światło i jego pan, a w świecie myśli ona panuje i rodzi
prawdę i rozum, i że musi ją dojrzeć ten, który ma postępować rozumnie w życiu prywatnym
lub w publicznym.”

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

III. Metafizyka Arystotelesa ze Stagiry

(384 p. n. e – 322. p. n. e)

___________________________________________________________________

Poniższe treści opracowano w oparciu o pracę:
Giovanni Reale, Historia filozofii starożytnej, t. II, s. 395-426.
Literatura uzupełniająca:
1. A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 2000, s. 315-344.
2. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1 (wiele wydań).
3. F. Copleston, Historia filozofii, przeł. H. Bednarek, Warszawa 2008, t. 1, s. 263-289.

___________________________________________________________________

W  swej  metafizyce  Arystoteles  analizuje  strukturę  bytów,  posługując  się  dwoma  różnymi
kryteriami:  (1)  odróżnieniem  formy  od  materii,  oraz  (2)  rozróżnieniem  w  bycie  różnych
kategorii.

I. Pierwsza analiza struktury bytu: forma i materia

Każdy byt z wyjątkiem czystych inteligencji posiada dwa aspekty: formę i materię.

a) Forma (eidos, to ti en einai) – istota, to czym rzecz jest.
Forma określa materię, nadaje jej strukturę i jedność – sprawia, że rzecz jest tym, czym jest.

Uwaga! Zatem forma wg Arystotelesa to nie (lub nie tylko) zewnętrzny kształt rzeczy.

b) Materia – (hyle) – to z czego rzecz jest zrobiona

Bez formy coś nieokreślonego i dlatego potencjalnego.

Synolon – konkretne złożenie formy i materii

_______________________________________

Pojęcia formy i materii są do pewnego stopnia względne. Odwołując się do współczesnego

przykładu, w atomie wyróżnić można np. formę (fa) i materię (ma). Atomy (wraz z fa i ma)

tworzą z kolei materię np. gliny. Glina składa się więc z formy (fg) oraz materii (mg – tj.

atomów, składających się z fa i ma). Glina (fg + mg) może następnie stać się materią cegły

(mc), tworząc, wraz z formą cegły (fc), cegłę (złożoną z fc i mc) itd.

Szczególnym rodzajem materii jest materia pierwsza – tj. materia najbardziej elementarnego

obiektu. Materia ta nigdy nie wstępuje bez nabudowującej się nad nią formy (można ją tylko

wyabstrahować myślowo), sama nie rozkłada się już natomiast na bardziej elementarną formę

i materię.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

forma gliny

materia gliny (atomy)

materia pierwsza

FORMA

NAJBARDZIEJ

ELEMENTARNEG

O OBIEKTU

forma atomu

materia atomu

forma gliny

atom

(materia gliny)

glina

(materia cegły)

forma cegły

cegła

(materia domu)

forma domu

dom

forma cegły

materia cegły (glina)

forma domu

materia domu (cegły
itd.)

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

FORMA ATOMU

materia atomu

materia

gliny

FORMA

GLINY

FORMA

CEGŁY

materia

cegły

FORMA ATOMU

materia atomu

materia

drewna

FORMA

DREWNA

FORMA

DESKI

materia

deski

FORMA
ATOMU

materia

atomu

materia

zaprawy

FORMA

ZAPRAWY

materia

domu

FORMA

DOMU

materia pierwsza

FORMA

NAJBARDZIEJ

ELEMENTARNEG

O OBIEKTU

cegła

zaprawa

deska

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

II. Druga analiza struktury bytu – kategorialna.

Kluczem do zrozumienia kategorialnej analizy bytu jest zrozumienie struktury sądu
kategorycznego (podmiotowo- orzecznikowego). Można bowiem uznać, że struktura bytu jest
wg Arystotelesa analogiczna do struktury sądu kategorycznego.

Sąd kategoryczny (podmiotowo-orzecznikowy) składa się z podmiotu (termin odnoszący się
do  określonej  rzeczy),  orzecznika/predykatu  (termin  opisujący  określoną  własność)  oraz
spójki „jest” (kopula). Sens takiego sądu polega na orzekaniu o podmiocie pewnej własności,
a  więc  przypisywaniu  mu  pewnej  cechy,  którą  określa  orzecznik  (predykat).  Sąd
kategoryczny  stwierdza  więc,  że  danemu  obiektowi  (do  którego  odnosi  się  podmiot)
przysługują pewne własności (opisywane przez orzecznik).

Analizując sąd kategoryczny można więc odróżnić to, co posiada własności (to, czemu one
przysługują), oraz same te własności. Analogicznie, w strukturze samej rzeczy można
rozróżnić „posiadacza” własności (np. Sokrates) oraz same własności (białość, głupota itp.).

(Uwaga!  Chodzi  tu  nie  o  dwie  różne  rzeczy  ale  o  dwa  aspekty  jednej  i  tej  samej  rzeczy  –
białość  jest  aspektem  samego  Sokratesa,  a  nie  jakąś  odrębną  od  niego  rzeczą.  Własności
istnieją przecież właśnie w rzeczach, których są własnościami.)

To  czemu  przysługują  różne  własności,  a  co  samo  nigdy  nie  jest  własnością  czegoś  innego,
nazywa Arystoteles substancją (w sądzie odpowiada jej podmiot). Pozostałe aspekty bytu to
właśnie własności, których jest 9 rodzajów (w sądzie odpowiadają im różne orzeczniki).
Substancję oraz własności obejmuje Arystoteles łączną nazwą kategorii.

Kategorie („najwyższe rodzaje bytu”) – strukturalne aspekty każdego bytu:

1 – substancja (ousia) – to czemu przysługują własności (o czym orzeka się własności), a co

samo nigdy nie jest własnością (nie jest orzekane o czymś innym)

oraz

pozostałe kategorie, a więc własności (przysługują substancji i są o niej orzekane):

2 – jakość (np. biały)
3 – ilość (np. dwułokciowy)
4 – relacja (np. większy)
5 - działanie lub działać (np. pali)
6 - doznawanie lub doznawać (np. jest palony)
7 - gdzie lub miejsce (np. na rynku)
8 - kiedy lub czas (np. wczoraj)
9 – posiadanie (np. uzbrojony)
10 – położenie (np. leży)

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

SOKRATES

SIEDZĄCY

ROZUMNY

NA RYNKU

„Sokrates”

„biały”

„rozumny”

„na rynku”

„siedzący”

„jest”

BIAŁY

porządek logiczny

porządek ontologiczny
(metafizyczny)

PODMIOT

ORZECZNIK

Kategorie 2-9 :

WŁASNOŚCI

Kategoria 1 :

SUBSTANCJA

orzekanie

przysługiwanie

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

III. 4 znaczenia słowa „byt”

(1) byt w sobie samym

(2) byt przypadłościowy lub przypadkowy („jest” przypadkowo)

(3) byt jako prawda

(4) byt w akcie (aktualny) i byt w możności (potencjalny; nie-byt w akcie)

IV. 4 przyczyny (przyczyna = to co ustanawia, porządkuje, nadaje strukturę)

1. przyczyna formalna

2. przyczyna materialna

3. przyczyna sprawcza

4. przyczyna celowa

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

IV. Filozofia życia cyników, epikurejczyków, sceptyków i stoików

Temat ten był szczegółowo omawiany na wykładzie.

Do egzaminu można także przygotować się na podstawie tekstu:

Pierre Hadot, Szkoły hellenistyczne, [w:] idem, Czym jest filozofia starożytna?,

przeł. P. Domański, Warszawa 2000, s. 129-192.

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

V. Filozofia św. Augustyna

__________________________________________________________________________

Bibliografia. Poniższe treści opracowano w oparciu o następującą pracę:

F. Copleston, Historia filozofii, t. II, przeł. S. Zalewski, Warszawa 2000, s.

62-95.

____________________________________________________________

Teoria poznania

a) Eudajmonistyczna koncepcja poznania (celem poznania jest szczęście).

b) Odrzucenie sceptycyzmu.

Augustyn antycypuje dociekania Descartesa wskazując, że nawet powątpiewając w

świadectwo zmysłów i istnienie rzeczy poza umysłem, nie sposób mylić się co do istnienia

samego siebie, tj. własnego umysłu czyli duszy. Mylenie się zakłada bowiem istnienie – musi

istnieć ktoś, kto się myli. Nawet więc jeśli się mylę, skoro się mylę, z całą pewnością istnieję

– si fallor, sum.

Egzemplaryzm

Augustyn przyjmuje Platońską teorię idei, same idee sytuuje jednak w Bogu, w którym

istnieją one odwiecznie. Wszystkie rzeczy stworzone są więc niejako „kopiami”

(egzemplarzami) idealnych form obecnych w umyśle Boskim.

„Idee są pewnego rodzaju archetypicznymi formami lub stałymi i niezmiennymi istotami

rzeczy, które nie zostały ukształtowane jako takie, lecz istniejąc wiecznie i nie podlegając

zmianie tkwią w boskiej inteligencji".

Iluminacjonizm

Z egzemplaryzmem ściśle związany jest iluminacjonizm, a więc doktryna, zgodnie z którą

umysł ludzki musi być w procesie poznania oświecany przez Boga. Za Platonem Augustyn

przyjmuje, że umysł ludzki może zdobyć wiedzę o ideach. Ponieważ jednak idee usytuowane

są w umyśle Boga, umysł ludzki potrzebuje jego łaski by je poznać. Stosując analogię do

poznania materialnych przedmiotów, które muszą zostać oświetlone, by oko mogło je

zobaczyć, Augustyn utrzymuje, że Bóg oświetla idee inteligibilnym (duchowym) światłem,

dzięki czemu dusza ludzka „zgodnie z zamysłami Stwórcy ogląda naturalne byty umysłowe

[idee]. Widzi je w pewnego rodzaju niematerialnym świetle właściwym jej naturze, podobnie

jak oko ciała w materialnym świetle widzi otaczające je przedmioty".

B. Żukowski, Historia filozofii, materiały do wykładu dla studentów pedagogiki.

Creatio ex nihilo

Świat został stworzony przez Boga z niczego, a nadto w wyniku jego wolnej decyzji.

Dualizm dusza/ciało

W filozofii Augustyna, częściowo pod wpływem platonizmu, obecna jest tendencja do

silnego przeciwstawiania duszy ciału (i szerzej: tego, co duchowe temu, co materialne).

Augustyn tak silnie akcentuje duchową naturę człowieka, że posuwa się do określenia go

mianem „duszy rozumnej posługującej się śmiertelnym i ziemskim ciałem”.

Prywacyjna teoria zła

Zmierzając do uwolnienia Stwórcy od odpowiedzialności za zło w świecie, Augustyn

formułuje koncepcję, zgodnie z którą realne, pozytywne zło nie istnieje, będąc jedynie

brakiem dobra.

_________________________________________________

5 dowodów (dróg) na istnienie Boga wg św. Tomasza z Akwinu:

1. Ex motu. Z ruchu czy też z konieczności istnienia pierwszego źródła ruchu (pierwszego

poruszyciela).

Ex ratione causae efficentis. Z konieczności istnienia pierwszej przyczyny sprawczej.

3. Ex possibili et necessario. Z przygodności bytów.

4. Ex gradibus perfectionum. Z gradacji (istnienia stopni) doskonałości.

5. Ex gubernatione rerum. Z celowości w świecie (dowód teleologiczny).