BŁONY KOMÓRKOWE

Błony występują we wszystkich znanych układach biologicznych

zdolnych do samodzielnego życia. Oddzielają one komórkę od
środowiska, a w komórkach Eukariota dzielą również wnętrze komórki
na mniejsze obszary o zróżnicowanych funkcjach (budują struktury
błoniaste: endoplazmatyczne retikulum, aparat Golgiego, pojedyncza
błona otacza wakuolę, lizosomy, peroksysomy a podwójna jądro
komórkowe, mitochondria i plastydy). Błony różnią się składem białek i
fosfolipidów oraz nieznacznie właściwościami.

Błony biologiczne uczestniczą w:

· biernym lub czynnym, selektywnym transporcie jonów i substancji

niejonowych,

· wydzielaniu produktów komórki do środowiska (egzocytoza) oraz

pobieraniu makrocząsteczek do komórki (endocytoza),

· reakcjach na sygnały pochodzące ze środowiska (transdukcja

sygnałów) poprzez receptory błonowe,

· przenoszeniu sygnałów do innych okolic komórki lub

przekazywaniu ich do innych komórek,

· oddziaływaniu między komórką i podłożem oraz między

komórkami.

Ich rolą jest też:

· oddzielenie wnętrza komórki od środowiska,
· oddzielanie w komórkach kompartymentów (przedziałów) o różnej

koncentracji różnych substancji (enzymów, jonów, substratów),

· pośredniczenie w transporcie biernym i czynnym,
· wytwarzanie potencjału elektrochemicznego - różnej koncentracji

jonów,

· miejsce przebiegu procesów (np. łańcuch transportu elektronów w

mitochondriach i chloroplastach)

Teorie budowy błon

1. Model lipidowy - W roku 1895 Overton opierając się na fakcie,

że substancje rozpuszczalne w tłuszczach wnikały do komórki bardziej
efektywnie niż nierozpuszczalne - wydedukował, że lipidy muszą
stanowić ważny składnik błony plazmatycznej.

2. Model dwuwarstwy lipidowej (1925) - Gortel i Grendel

ekstrahując acetonem lipidy z błon erytrocytów ludzkich i obliczając
powierzchnię błonki utworzonej przez ten ekstrakt, stwierdzili, że jest
ona dwukrotnie większa od powierzchni wyjściowych krwinek.
Sformułowali więc hipotezę, że błona komórkowa składa się z dwóch
warstw lipidowych, sugerując uwodnienie obu ich stron tzn. polarne
główki cząsteczek lipidów muszą być skierowane na zewnątrz, a
niepolarne łańcuchy węglowodorowe ku sobie, do wnętrza podwójnej
warstwy lipidowej.

3. Model trójwarstwowej błony (1935) - Dowson i Danielli

korzystając z obserwacji Cole, że białka dodane do emulsji olejowo-
wodnej w znacznym stopniu obniżają napięcie powierzchniowe
pomiędzy wodą i kroplami oleju (napięcie takie jak w naturalnych
błonach komórkowych) wysnuli hipotezę, że błony komórkowe
zbudowane są symetrycznie z podwójnej warstwy lipidowej pokrytej po
obu stronach warstwą białek.

4. Model płynnej mozaiki (1972) - Singer i Nicolson opublikowali

teorię modelu płynnej mozaiki w której białka nie tworzą warstwy na
powierzchni lipidów, lecz pływają w dwuwarstwie lipidowej zanurzone
w różnym stopniu. Błona taka jest asymetryczna, płynna i dynamiczna.

Składniki błon biologicznych

Wszystkie błony w komórce zbudowane są z lipidów i białek, oraz

mają wspólny plan budowy ogólnej.

Głównymi składnikami są lipidy i białka. Wzajemny stosunek

tych składników może być różny w różnych błonach, a ich ułożenie też
bywa zmienne.

Lipidy w błonach należą do trzech klas: fosfolipidów, glikolipidów

i lipidów obojętnych (sterole). Podstawową strukturą błony jest

dwuwarstwa lipidowa utworzona z fosfolipidów. Błona taka stanowi
ośrodek, w którym lipidy i białka mogą przemieszczać się po
powierzchni błony a także w poprzek błony.

Fosfolipidy zawierają dwie cząsteczki kwasów tłuszczowych

połączone z dwoma spośród trzech atomów węgla glicerolu. Trzeci

węgiel w glicerolu połączony jest z ujemnie naładowaną hydrofilową

grupą fosforanową do której z kolei jest przyłączony mały związek

hydrofilowy, taki jak cholina. Każda cząsteczka fosfolipidu zawiera więc

hydrofobowy „ogon", złożony z dwóch łańcuchów kwasu tłuszczowego,

oraz hydrofilową „głowę", gdzie znajduje się fosforan. Cząsteczki takie

jak fosfolipidy, z regionami zarówno hydrofobowymi jak i hydrofilowymi,

są nazywane cząsteczkami amfipatycznymi.

Zdolność fosfolipidów do tworzenia błon jest związana z ich

amfipatycznym charakterem. Fosfolipidy rozprzestrzeniają się na

powierzchni

wody,

tworząc

pojedynczą

warstwę

cząsteczek

fosfolipidowych, z hydrofobowymi „ogonami" skierowanymi ku górze, i

hydrofilowymi „głowami" kontaktującymi się z wodą. Dwie takie

jednocząsteczkowe warstwy mogą łączyć się na zasadzie „ogon z ogonem",

tworząc dwuwarstwę fosfolipidową. Taka orientacja jest najbardziej korzystna

pod względem energetycznym, gdyż pozwala na swobodny kontakt

hydrofilowych głów z wodą, podczas gdy hydrofobowe łańcuchy kwasów

tłuszczowych unikają kontaktu z wodą, gromadząc się w środku układu.

Dodatkowo cząsteczki fosfolipidów mają w przybliżeniu jednakową

szerokość, co również sprzyja układaniu się ich w podwójne warstwy

cylindrycznych struktur.

Cząsteczka fosfolipidu w błonie nie jest sztywna. Oprócz ruchów

obrotowych całej cząsteczki wokół swojej osi występuje rozchodzenie się
i zginanie łańcuchów kwasów tłuszczowych. Mniej ruchliwa jest okolica
polarna cząsteczki, natomiast schowane w głębi warstwy hydrofobowej
końce łańcuchów węglowodorowych wykonują szybkie ruchy.
Ruchliwość łańcucha węglowodorowego jest tym większa im jest on
krótszy i ma liczniejsze wiązania nienasycone. Fosfolipidy łatwo
przemieszczają się w obrębie jednej warstwy lipidowej błony (dyfuzja
boczna) - zachodzi co około 10

-6

sekundy. Natomiast wymiana

cząsteczek lipidów między jedną i drugą warstwą (tzw. ruchy flip-flop)
może być bardzo wolna i zachodzić raz na kilkaset godzin.

W komórkach bakterii i drożdży, które muszą adaptować się do różnych
temperatur, zarówno długość jak i stopień nienasycenia kwasów
tłuszczowych są stale dopasowywane, tak aby utrzymać względnie stały
poziom płynności błony: w wyższych temperaturach komórka
wytwarza lipidy o łańcuchach dłuższych i zawierających mniej wiązań
podwójnych, co sprzyja zachowaniu stabilności i płynności błony.

Płynność błon umożliwia fuzję błon ze sobą i mieszanie się ich
składników, co przy podziale komórki zapewnia równomierne
rozdzielenie budujących błonę cząsteczek pomiędzy komórki potomne.

Glikolipidy - są to cząsteczki lipidów połączone z łańcuchami

polisacharydowymi. Zlokalizowane są w zewnętrznej warstwie błony.
Domeny polarne glikolipidów wystają ponad powierzchnię błony
komórkowej, prezentując swoje grupy polarne do środowiska.
Jakkolwiek rola glikolipidów nie jest do końca poznana, to przypisuje się
im rozmaite funkcje: 1) utrzymują asymetryczność błony komórkowej, 2)
oddzielają komórki od środowiska i stabilizują błonę komórkową, 3) są
receptorami dla niektórych hormonów peptydowych i toksyn
bakteryjnych, 4) dzięki specyficznej kombinacji topograficznej reszt
cukrowych w błonach erytrocytów określają grupy krwi (ABO).
Glikolipidy są na tyle ważnymi składnikami błon, że w przypadku wad
genetycznych związanych z ich metabolizmem występują duże
zaburzenia rozwojowe, kończące się przedwczesną śmiercią noworodka.
Warstwa glikolipidów pokrywa większość komórek zwierzęcych
tworząc tzw. glikokaliks. Glikolipidy uzyskuja swoje grupy cukrowe w
aparacie Golgiego.

Sterole - zbudowane są ze sztywnego poczwórnego pierścienia

węglowego z bocznymi podstawnikami. W komórkach zwierzęcych
głównym sterolem (steroidem) jest cholesterol, zaś u roślin występują
fitosterole: sitosterol, kamposterol i stigmosterol. W błonie lokalizują się
pomiędzy łańcuchami węglowodorowymi fosfolipidów. Cholesterol jest
lipidem o słabych właściwośćiach amfipatycznych. Jego cząsteczka
składa się z części hydrofobowej – steroidowej i łańcucha alifatycznego
dołączonego do węgla 17 w pierścieniu D. Domena hydrofilowa
reprezentowana jest przez grupę (OH

-

), związaną z 3. węglem w

pierścieniu A. Cholesterol jest umiejscowiony w błonie komórkowej,
podobnie jak glikolipidy, w jej zewnętrznej warstwie. W niej wiąże się
swoją grupą hydroksylową z 1. węglem łańcucha alifatycznego kwasu
tłuszczowego fosfolipidu. Cholesterol jest podstawowym czynnikiem
regulującym przepuszczalność błon komórkowych. Położenie grupy
hydrofobowej pomiędzy łańcuchami alifatycznymi fosfolipidów
zapobiega przejściu fazowemu dużych obszarów błony ( zapobiega
zbytniemu zbliżaniu się łańcuchów i uniemożliwia powstawanie
pomiędzy nimi oddziaływań van der Waalsa, co prowadziło by do ich
unieruchomienia i przejście w stan stały), utrzymuje wewnętrzną,

hydrofobową część dwuwarstwy lipidowej w stanie płynnym.
Natomiast grupy polarne cholesterolu uszczelniają oraz usztywniają i
stabilizują zewnętrzne krawędzie dwuwarstwy lipidowej, zapobiegając
niekontrolowanej migracji małych cząstek rozpuszczalnych w wodzie
pomiędzy cząsteczkami fosfolipidów.

Białka błonowe umownie dzieli się na dwie grupy:

1. Białka które dają się łatwo usunąć z błony wodą, roztworami soli
lub czynników chelatujących nie niszcząc dwuwarstwy lipidowej - są to
białka powierzchniowe (peryferyjne) błony. Są one luźno związane z
powierzchniami błony i często połączone z łańcuchami sacharydowymi
(glikoproteiny) oraz kwasami tłuszczowymi czy długołańcuchowymi
alkoholami, poprzez które polipeptydy te zakotwiczają się w obrębie
błony. Białka powierzchniowe są cząsteczkami hydrofilnymi i najczęściej
występują w rejonach, w których sterczą z błon fragmenty białek
integralnych

i

są

z

nimi

powiązane

oddziaływaniami

niekowalencyjnymi. Mogą również wiązać się z polarnymi fragmentami
fosfolipidów. Część białek może znajdować się całkowicie poza rejonem
błony, a jedynie wiązać się z nią za pomocą kowalencyjnego wiązania z
cząsteczką lipidową błony.
2. Te które można wyizolować z błony do roztworu wodnego jedynie
w postaci kompleksów z detergentem (solubilizacja detergentem -
przeprowadzenie do roztworu wodnego kompleksów detergentu i
składników błony) niszczącym uporządkowanie dwuwarstwy lipidowej
- są to białka integralne na trwałe wbudowane w dwuwarstwę

Białka integralne mogą być zbudowane z jednej lub kilku podjednostek.
Fragmenty cząsteczek białkowych mogą wyłaniać się na jednej lub na
obu powierzchniach błony, bądź są prawie całkowicie schowane w
części hydrofobowej dwuwarstwy lipidowej. Białka integralne mają w
łańcuchu polipeptydowym przynajmniej jedną sekwencję składającą się
z co najmniej 22 aminokwasów hydrofobowych, które pozwalają na
zakotwiczenie się w błonie. W niektórych białkach reszty aminokwasów
hydrofobowych tworzą kilka skupień, co sprawia, że łańcuch
polipeptydowy kilkakrotnie przemierza dwuwarstwę lipidową. Koniec
karboksylowy [C] łańcuchów polipeptydowych czasem jest skierowany
do cytoplazmy, a koniec aminowy [N] na powierzchnię zewnętrzną
błony, może też być przeciwnie. Białka mogą również kotwiczyć się w

błonie poprzez kowalencyjnie związane z nimi łańcuchy kwasów
tłuszczowych lub cząsteczkę glikofosfolipidu. Białka błonowe
rozmieszczone są w błonie asymetrycznie. Ich ułożenie nie jest
przypadkowe ale wynika ze specyficznych oddziaływań łańcucha
polipeptydowego z dwuwarstwą lipidową. Wszystkie te cechy białek
integralnych przyczyniają się do asymetrii błony. Większość białek
integralnych błon biologicznych jest glikoproteinami

Funkcje białek błonowych

Wyróżnia się kilka klas funkcjonalnych białek błonowych:

1. Białka transportujące – uczestniczą w transporcie przez błony

małych cząsteczek, tworzą kanały i pompy prowadząc transport
kontrolowany (np. pompa sodowa, aktywnie wypompowuje z
komórki jony sodu i wprowadza do niej jony potasu).

2. Białka wiążące – są elementami wyspecjalizowanych struktur

odpowiedzialnych za utrzymywanie łączności pomiędzy komórkami
lub

z

cytoszkieletem

(np.

integryny

wiążące

elementy

wewnątrzkomórkowe filamenty aktyny z białkami substancji
zewnątrzkomórkowej).

3. Białka receptorowe – pośredniczą w przekazywaniu informacji ze

środowiska zewnętrznego do komórki, związanie cząsteczki
sygnałowej indukuje zmiany w aktywności komórkowej (np. receptor
płytkopochodnego

czynnika

wzrostu,

który

wytwarza

wewnątrzkomórkowe sygnały powodujące wzrost i podział komórki).

4. Białka enzymatyczne – enzymy, których miejsca katalityczne

znajdują się po jednej ze stron błony bądź w jej wnętrzu (np. cyklaza
adenylanowa, w odpowiedzi na sygnały zewnątrzkomórkowe
katalizuje wytwarzanie wewnątrzkomórkowego cyklicznego AMP,
będącego wewnątrzkomórkowym przekaźnikiem)

Uważa się, że białka integralne pełniące funkcje transportowe, których
łańcuch polipeptydowy wielokrotnie przemierza dwuwarstwę lipidową
- tworzy przez błonę kanały. Modele kanałów błonowych przyjmują, że
22-aminokwasowe hydrofobowe odcinki łańcucha polipeptydowego
tworzą struktury -helisy, a kilka takich - helis obok siebie stanowi
ścianę kanału. Oprócz tych zewnętrznych -helis mocujących kanał w
dwuwarstwie lipidowej, wewnątrz kanału mogą biec dodatkowe,

wewnętrzne

odcinki

łańcucha,

zbudowane

z

hydrofilnych

aminokwasów. Pełnią one właściwe funkcje transportowe np. białko
kanałów wapniowych.

Właściwości błon

Półpłynność: dwuwarstwa lipidowa błony biologicznej jest w

stanie półpłynnym lub inaczej płynno-krystalicznym. Ze względu na
wysoki stopień uporządkowania ma ona właściwości krystaliczne
(fosfolipidy ułożone w szeregi, biegunem polarnym na zewnątrz,
apolarnym do środka). Z drugiej zaś strony podwójna warstwa lipidowa
wykazuje właściwości płynne, bowiem pomimo tego uporządkowania
łańcuchy węglowodorowe pozostają w ciągłym ruchu, co oznacza, że
cząsteczki fosfolipidów mają swobodę rotacji i mogą dyfundować w
obrębie pojedynczej warstwy błony, w której występują. Nadaje to
podwójnej warstwie fosfolipidowej charakter cieczy krystalicznej, który
bywa też określany jako półpłynny. Niektóre błony biologiczne w
temperaturze optymalnej dla wzrostu komórki zawierają jednak pewne
lipidy w formie krystalicznej. Krystaliczna struktura jest stanem, w
którym cząsteczki lipidów są względem siebie uporządkowane, co
powoduje ich wzajemne powiązanie a tym samym unieruchomienie .

Półpłynny charakter dwuwarstwy lipidowej w błonie komórek ma

ważne znaczenie biologiczne dla organizmów żywych. Zachowanie
odpowiedniej płynności błon umożliwia dyfuzję białek błonowych w
płaszczyźnie obu warstw fosfolipidów i ich wzajemne oddziaływanie
(np. podczas procesów transdukcji sygnałów), wzajemne zlewanie się
błon (np. w czasie egzo- i endocytozy) i mieszanie się jej składników
(zachodzące

podczas

podziałów

komórkowych).

Organizmy

poikilotermiczne (zmienno cieplne, żyjące w środowisku o zmiennej
temperaturze) takie jak bakterie i drożdże dostosowują skład lipidowy
błon do temperatury otoczenia w jakim żyją. Temperatura przejścia
fazowego ich błon staje się wyższa wówczas, gdy organizm dostosuje się
do wzrostu w podwyższonej temperaturze, a niższa, gdy rośnie w
hodowli o obniżonej temperaturze. To dostosowanie ma istotne
znaczenie dla funkcji błony związanej z oddziaływaniem różnych
cząsteczek białkowych i lipidowych wymagających jej półpłynnego
stanu.

Dynamiczność: jest wyrażona w ruchach budujących błonę

lipidów i białek. Cząsteczki fosfolipidów w błonie nie są sztywne. Mniej
ruchliwe są ich okolice polarne, natomiast zanurzone w głębi warstwy
hydrofobowej końce łańcuchów węglowodorowych wykonują szybkie
ruchy, tym szybsze im te łańcuchy są krótsze i zawierają liczniejsze
wiązania podwójne. Białka błony mogą natomiast być w jej płaszczyźnie
przemieszczane dyfuzyjnie, wykonywać ruchy obrotowe w osi
prostopadłej do powierzchni błony oraz wynurzać się z dwuwarstwy
lipidowej lub w niej zanurzać.

Ruchliwość składników błon powoduje zamykanie wszelkich wyrw i

ubytków. Błony w żywych komórkach nigdy nie tworzą wolnych

krawędzi. Dzięki temu wnętrze komórki i poszczególnych jej

przedziałów jest zawsze otoczone selektywnie przepuszczającą barierą.

Ponieważ błona jest dwuwymiarowym płynem, wiele jej białek, podobnie

jak i lipidów, może swobodnie poruszać się w obrębie płaszczyzny dwu-

warstwy lipidowej. Można to w sposób łatwy i oczywisty wykazać,

doprowadzając do fuzji komórki myszy z komórką ludzką, tworząc

podwójnej wielkości komórkę hybrydową, a następnie śledząc

rozmieszczenie białek błony komórkowej zarówno myszy, jak i

człowieka. Aczkolwiek na początku białka te pozostaną na powierzchni

swych odpowiednich połówek nowo powstałej komórki hybrydowej, to

już po niecałej godzinie dwa zestawy tych białek zostaną równomiernie

wymieszane na całej powierzchni komórki.

Jednakże obraz morza lipidów, w którym wszystkie białka pływają

swobodnie, jest zbyt uproszczony. Komórki mają swoje sposoby

ograniczenia lokalizacji poszczególnych białek błony komórkowej do

pewnych pól dwuwarstwy, co prowadzi do powstania na powierzchni

komórki wyspecjalizowanych funkcjonalnie obszarów, czyli domen

błonowych.

Białka mogą być złączone z trwałymi strukturami na zewnątrz komór-

ki, na przykład z cząsteczkami substancji międzykomórkowej. Białka

błonowe mogą być także zakotwiczone do względnie nieruchomych

struktur wewnątrz komórki, zwłaszcza do rozwiniętej pod powierzchnią

błony komórkowej części cytoszkieletu, czyli kory komórki. W końcu,

komórki

mogą

wytwarzać

bariery

ograniczające

obecność

poszczególnych składników błony do jednej domeny błonowej. Na

przykład w komórkach nabłonka wyścielającego jelito ważne jest, aby

białka transportujące, działające przy pobieraniu substancji odżywczych

z jelita, występowały tylko w szczytowej powierzchni komórek

(powierzchni zwróconej do światła jelita) oraz aby obecność innych

białek, wyprowadzających rozpuszczone substancje z komórki na-

błonkowej do tkanek i krwiobiegu, była ograniczona do powierzchni

podstawnej i bocznej (rys. 11-37). To asymetryczne rozmieszczenie białek

błonowych jest zachowywane dzięki barierze utworzonej wzdłuż

strefy, w której komórka jest zespolona z przyległymi komórkami

nabłonkowymi przez tak zwane, połączenia zamykające. W miejscu tym

wyspecjalizowane białka łączące formują wokół komórki ciągły pas,

gdzie kontaktuje się ona ze swoimi sąsiadami, wytwarzając ścisłe

zespolenie pomiędzy przylegającymi do siebie błonami komórkowymi.

Białka błonowe nie mogą w drodze dyfuzji przekroczyć tego połączenia.

Asymetryczność: polega na różnicach w budowie obu powierzchni

błony, skierowanych na zewnątrz i ku wnętrzu komórki lub organelli.
Dwie warstwy dwuwarstwy często zawierają różny skład fosfolipidów i
glikolipidów a białka są wtopione w dwuwarstwę ze specyficzną
orientacją przestrzenną, konieczną dla ich funkcji. W błonie komórkowej
(plazmolemie) wyróżnia się dwie warstwy:

· warstwę lipidową zewnętrzną E (ang. exoplasmic) od strony

środowiska,

· warstwę lipidową cytoplazmatyczną P. (ang. protoplasmic) od

strony protoplazmy

Pomiędzy warstwami istnieją uchwytne różnice. Na przykład w

błonie erytrocytu człowieka warstwa E zbudowana jest głównie z
fosfolipidów cholinowych (fosfatydylocholin = lecytyn i sfingomielin),
natomiast warstwa P zbudowana jest z fosfolipidów aminowych tzw.
kefalin: fosfatydyloseryny i fosfatydyloetanoloaminy. Fosfolipidy
warstwy P mają łańcuchy węglowodorowe zawierające więcej
nienasyconych wiązań , a fosfatydyloseryny ponadto noszą jeden
ładunek dodatni i dwa ujemne, mają więc przewagę ładunków
ujemnych (asymetria jonowa). Asymetria dwuwarstwy lipidowej błony
komórkowej jest utrzymywana głównie przez obecność glikolipidów i
glikosacharydów, które wchodzą w skład zewnętrznej (E) warstwy
błony, a ich reszty cukrowe są eksponowane na zewnątrz komórki.
Przykładem glikolipidów mogą być cząsteczki noszące własności
grupowe ABO erytrocytów człowieka.

Półprzepuszczalność (selektywność): przez błonę mogą swobodnie

przenikać tylko nieliczne związki np. H

2

O, CO

2

, glicerol; natomiast

większość substancji, aby mogła przeniknąć przez błonę wymaga
obecności w błonie odpowiednich układów transportujących, którymi są
odpowiednie białka błonowe. Przepuszczalność błony dla danej
substancji zależy od rozmiaru i ładunku jej cząsteczki. Na przykład
cząsteczki wody z dużą szybkością przedostają się przez szczelinę w
podwójnej warstwie lipidowej, powstałą na skutek chwilowego
odchylenia się łańcucha kwasu tłuszczowego. Bez trudu przez
dwuwarstwę przenikają gazy, np. tlen, CO

2

i N

2

, małe cząsteczki

polarne, np. glicerol, i niektóre większe cząsteczki apolarne
(hydrofobowe), np. węglowodory. Cząsteczki większe, np. glukoza i
jony różnej wielkości nie przedostają się z powodu zbyt dużych

rozmiarów lub na skutek odpychania przez ujemnie naładowaną
powierzchnię błony. Przepuszczalność dla tych związków wiąże się z
występowaniem w błonie specyficznych białek transportujących.
Wszystkie błony plazmatyczne są selektywnie przepuszczalne dla
różnych rodzajów cząsteczek a wynika to z występowania w
poszczególnych typach błon różnych zestawów białek transportujących.
W odpowiedzi na zmianę warunków środowiska lub na aktualne
zapotrzebowanie komórki błona może czasami stawać się barierą dla
danej substancji, w innych natomiast okolicznościach może je aktywnie
transportować. Kierując ruchem cząsteczek, komórka jest w stanie
zapewnić stałość składu jonowego i cząsteczkowego swego
wewnętrznego środowiska.

Zdolność do fuzji: ważną cechą podwójnych warstw lipidowych

jest unikanie tworzenia układów z wolnymi końcami, czego wyrazem
jest spontaniczne zamykanie się błon w struktury pęcherzykowate, oraz
zdolność w określonych warunkach do łączenia się z innymi,
podobnymi strukturami błonowymi. Fuzja (łączenie się, zlewanie) błon
jest powszechnie występującym procesem i ma istotne znaczenie dla
funkcjonowania komórki, np. podczas endocytozy, wydzielania i
krążenia składników błon. Zachodzi też w wyspecjalizowanych
komórkach, np. podczas egzocytozy (wydzielania) enzymów,
neurohormonów, podczas łączenia się komórki jajowej z plemnikiem,
łączenia się mioblastów. Fuzja zachodzi też w procesach patologicznych,
np. w odpowiedzi zapalnej podczas tworzenia się komórek olbrzymich,
podczas wnikania do komórki wirusów z otoczką.

Pochodzenie lipidów i białek błonowych

Fosfolipidy syntetyzowane są z CDP-glicerydów i L-seryny.

Powstałe fosfatydyloseryny po dekarboksylacji przekształcają się w
fosfatydyloetanoloaminy, a te z kolei podlegają metylacji do
fosfatydylocholin. Fosfolipidy mogą być też pobierane ze środowiska
otaczającego. Półokres trwania fosfolipidów błon in vivo może być
stosunkowo długi (kilka tygodni -erytrocyt). Tam gdzie błony podlegają
szybkiej wymianie, fosfolipidy maja szybszy obrót.

Pochodzenie glikolipidów błony komórkowej może być różne. Są

one syntetyzowane w błonach śródplazmatycznych (ER) przez
dołączanie cukrów. Mogą też być pobierane z zewnątrz.

Większość

białek

integralnych

błon

biologicznych

jest

glikoproteinami i jest syntetyzowana na rybosomach związanych z
błonami siateczki śródplazamatycznej ziarnistej. Początkowy odcinek
końca N łańcucha polipeptydowego syntetyzowany na rybosomie
zbudowany z około 20 reszt aminokwasów ma charakter hydrofobowy
(jest to odcinek sygnałowy) i dlatego może wnikać do dwuwarstwy
lipidowej błony. Tam zostaje on otoczony przez białka tworzące kanał w
dwuwarstwie lipidowej, przez który mogą przesuwać się dalsze,
hydrofilne części łańcucha pilipeptydowego. Następnie syntetyzowany
jest drugi odcinek sygnałowy polipeptydu złożony z reszt
hydrofobowych aminokwasów. Podczas wnikania do błony przesuwa
on białko w płaszczyźnie poza błonowy kanał białkowy. Ten
hydrofobowy odcinek polipeptydu zakotwicza go w apolarnej
dwuwarstwie lipidowej. Hydrofilny koniec C odcinka polipeptydu jest
syntetyzowany najpóźniej, a jego odłączenie od rybosomu kończy
syntezę łańcucha.

Ten opis wbudowywania białek w błonę odpowiada hipotezie odcinków
sygnałowych.

Druga hipoteza wbudowywania białek integralnych błony opiera

się na stwierdzeniu, że wspólną cechą integralnych białek bonowych jest
ich nierozpuszczalność w roztworach wodnych. Ta cecha białek
integralnych w większym stopniu zależy od ich konformacji, niż składu
aminokwasowego.

Sekwencje

około

20

reszt

aminokwasów

hydrofobowych obecne w wielu białkach błonowych równie często
znajdują się w białkach rozpuszczalnych. Białka przeznaczone do
wbudowania w błonę w kontakcie z nią przyjmują konformację
przestrzenną, która powoduje ich przemieszczenie się z fazy wodnej
środowiska cytoplazmatycznego do fazy hydrofobowej dwuwarstwy
lipidowej. Przykładem takich białek mogą być oksydaza cytochromowa,
dehydrogenaza 3-fosforanu glicerolu, cytochrom b

5

, transferaza

galaktozylowa. Taki sposób wbudowywania białek do błony określa się
terminem fałdowania się białek zależnym od błony.

Glikokaliks

Powierzchnia komórek prokariotycznych i eukariotycznych

pokryta jest różnej grubości otoczką zbudowaną z cukrów o różnym
stopniu polimeryzacji. Błona komórkowa bakterii jest otoczona grubą
ścianą komórkową i otoczką śluzową zbudowaną z wielocukrów. Ściany
komórek roślinnych zbudowane są z wielocukru celulozy, który jest
zasadniczym elementem szkieletowym tych komórek, określającym ich
kształt i przeciwstawiającym się dużemu ciśnieniu osmotycznemu
wnętrza komórki. Warstwa cukrowców pokrywająca powierzchnię
komórek zwierzęcych nosi nazwę glikokaliks. Wszystkie cukrowce
wchodzące w skład glikoprotein, proteoglikanów i glikolipidów
występują tylko na powierzchni zewnętrznej błony (na powierzchni
komórki) tworząc cukrowcowy „płaszcz”. Jest on ważnym elementem
ochrony powierzchni komórki przed uszkodzeniem chemicznym i
mechanicznym. Ponieważ oligosacharydy i polisacharydy wchłaniają
wodę, powodują śliskość powierzchni komórki. Pozwala to komórkom
ruchliwym, takim jak krwinki białe, przeciskać się przez wąskie
przestrzenie i zapobiega przylepianiu się krwinek do siebie lub do ścian
naczyń krwionośnych. Pokrywa węglowodanowa różnych typów
komórek różni się istotnie zarówno składem reszt cukrowych jak i
grubością. Składa się ona głównie z cukrów prostych, które występują
zazwyczaj jako boczne łańcuchy związane kowalencyjnie z białkami
błonowymi i lipidami. Ponadto obecne są w niej proteoglikany, związki
białkowo-węglowodanowe syntetyzowane w komórce, wydzielane na
zewnątrz i adsorbowane do powierzchni błony komórkowej.
Mukopolisacharydowa otoczka komórki jest bardzo wrażliwa na każdą
fizjologiczną zmianę komórki. Przypuszcza się, że spełnia ona kilka
funkcji: 1) kotwiczenie białek transbłonowych w dwuwarstwie lipidowej
zapobiegające ich wypadnięciu do cytoplazmy, 2) utrzymywanie
prawidłowego sfałdowania łańcucha polipeptydowego przez dołączone
reszty cukrowe, 3) pełnią funkcję sygnałów kierujących białka
transbłonowe do miejsca przeznaczenia w błonie, 4) charakterystyczny
dla każdej komórki skład i konfiguracja reszt cukrowych są
odpowiedzialne za wzajemne rozpoznawanie się komórek w procesie
rozwoju organizmu i w czasie całego życia.

Kora komórki

Błona

otaczająca

komórkę

(podobnie

jak

i

błony

wewnątrzkomórkowe) jest bardzo cienka i delikatna, dlatego też

wzmocniona jest od strony wnętrza komórki „rusztowaniem” białek,

tzw. szkieletowych, podczepionych do błony poprzez specyficzne białka

transbłonowe. Białka szkieletowe kotwiczą się do niektórych białek

transbłonowych, np. glikoforyny lub białka trzeciego szczytu

elektroforetycznego, i są również powiązane wzajemnie, utrzymując

kształt komórki i zapewniając błonie elastyczność i wytrzymałość.

Rusztowanie to, zbudowane z sieci włóknistych białek zwane jest korą

komórki albo membranoszkieletem. Głównym składnikiem kory jest

białko spektryna. Występuje ono zawsze jako dimer dwóch wzajemnie

helikalnie splecionych monomerów i . Dimery spektryny wiążą się ze

sobą tworząc filamenty o długości ok. 100nm. Białko to buduje tuż pod

plazmolemą sieć stanowiącą podporę dla błony komórkowej i

utrzymującą kształt komórki. Sieć spektrynowa połączona jest z błoną

przez białko łącznikowe ankirynę (łączy ją z białkem integralnym,

białkiem trzeciego szczytu elektroforetycznego) oraz z cytoszkieletem

komórki, głównie filamentami aktynowymi. Obok spektryny i ankiryny,

kora komórki zawiera gęstą sieć filamentów aktynowych, które biegną

do cytoplazmy, gdzie zostają poprzecznie powiązane w trójwymiarową

sieć. Ta aktynowa sieć kory decyduje o kształcie i właściwościach

mechanicznych błony komórkowej i powierzchni komórki. Przetaso-

wania aktyny w obrębie kory stanowią molekularną podstawę zmian

kształtu komórki i jej ruchów.

Substancja międzykomórkowa

Przestrzeń między komórkami w tkankach i narządach

zwierzęcych wypełniona jest substancją międzykomórkową. Poprzez
oddziaływanie na swoiste receptory błon, białka substancji
międzykomórkowej mogą wpływać na morfologię, aktywność
metaboliczną, wzrost i różnicowanie komórek. Jest ona zbudowana z
włókien i substancji podstawowej. Wśród włókien substancji
międzykomórkowej dominują włókna kolagenowe i elastynowe.
Substancja podstawowa zawiera rozpuszczone prekursory białek
tworzących włókna, proteoglikany, glikoproteiny i inne cząsteczki
produkowane przez komórki. Należą do nich niektóre glikoproteiny
występujące w otoczeniu komórek, wpływające na ich wzajemne
oddziaływania oraz oddziaływania ze składnikami osocza. Substancja
międzykomórkowa jest ściśle powiązana z błoną komórkową za
pośrednictwem białek łącznikowych, takich jak np. fibronektyna czy
laminina. Białka te uczestniczą w oddziaływaniach komórek z substancją
międzykomórkową. Fibronektyna jest białkiem syntetyzowanym przez
wiele komórek, w tym fibroblasty, komórki nabłonkowe, komórki

śródbłonka. Białko to występuje w osoczu krwi i na powierzchni
komórek. Wraz z proteoglikanami pełni ważne funkcję pomostu
łączącego powierzchnię komórki z otaczającymi ją składnikami
substancji międzykomórkowej. Jednym końcem cząsteczka fibronektyny
wiąże się z włóknami kolagenowymi zaś drugim końcem z białkiem
transbłonowym – integryną, która z kolei jest powiązana z
cytoszkieletem komórki (filamentami aktynowymi). Innym poznanym
dobrze białkiem międzykomórkowym wpływającym na funkcje
komórek jest laminina. Jest główną niekolagenową glikoproteiną błon
podstawnych, które spajają komórki nabłonka z tkanką łączną. Białko to
warunkuje oddziaływanie między komórkami a błoną podstawną w
procesach adhezji, migracji, proliferacji i różnicowania komórek.

Transport przez błony biologiczne

TRANSPORT

PRZEZ BŁONĘ

PĘCHERZYKOWY

(z fragmentami błon)

bez

udziału

nośników

z udziałem nośników

egzocytoza

endocytoza:

·

dyfuzja
prosta

·

dyfuzja
złożona

dyfuzja

ułatwiona

transport

aktywny

·

pinocytoza

·

fagocytoza

· pierwotny
· wtórny
·

translokacja
grupowa

·

endocytoza
receptorowa

Transport bez udziału nośników:

Dyfuzja prosta - wypadkowe przemieszczanie się cząsteczek z
obszarów o wyższym stężeniu do obszarów o niższym stężeniu, tak
że ostatecznie rozkład cząstek staje się równomierny (dyfuzja jest
zatem ruchem cząsteczek zgodnym ze spadkiem gradientu stężenia).
Szybkość dyfuzji zależy od wielkości i kształtu cząsteczek, ich
ładunku elektryczne go i temperatury otoczenia.
Dyfuzja złożona – przenikanie substancji zachodzi nie tylko pod
wpływem gradient stężenia, ale i innych bodźców, jak np. gradientu
potencjału elektrochemicznego czy gradientu ciśnienia
Osmoza - przemieszczanie się (dyfundowanie) wody z obszarów o
wyższym jej stężeniu do obszarów o stężeniu niższym.

Transport z udziałem nośników - transport przez błony z
uczestnictwem w przenoszeniu różnych, zlokalizowanych w błonie
białek. W ten rodzaj transportu mogą być zaangażowane dwa
mechanizmy: dyfuzji ułatwionej (wspomaganej) oraz aktywnego
transportu.

W dyfuzji ułatwionej ruch cząsteczek odbywa się tylko w kierunku
zgodnym ze spadkiem gradientu stężenia (od wyższego do niższego)
- błona jest przepuszczalna dla przemieszczanej substancji, lecz
obecność w błonie specyficznego nośnika, wiążącego czasowo
transportowaną cząstkę przyspiesza jej przemieszczanie się przez
błonę. Białko przenośnikowe nie ulega w tym procesie żadnym
zmianom; po odłączeniu jednej cząsteczki może natychmiast wiązać
się z drugą. Przykładem takiego nośnika jest białko transportujące
glukozę przez błonę komórkową erytrocytów.
Transport aktywny - transport cząsteczek wbrew gradientowi stężeń,
odbywający się kosztem energii metabolicznej. Energia do tego
transportu pochodzi najczęściej z ATP, np. pompa sodowo-potasowa
- zlokalizowana w błonach plazmatycznych grupa specyficznych

białek, które wykorzystują energię pochodzącą z rozkładu ATP do
wymiany jonów sodowych z wnętrza komórki na jony potasowe
wnikające z zewnątrz. W tym wypadku wytwarzany gradient
stężenia dotyczy cząstek obdarzonych ładunkiem, zatem w poprzek
błony tworzy się nie tylko gradient stężenia, lecz i także gradient
potencjału elektrycznego. Można wyróżnić trzy różne mechanizmy
transportu aktywnego:
translokacja grupowa – gdy energia do transportu danej cząsteczki
równa jest energii potrzebnej do wytworzenia nowych wiązań
kowalencyjnych w transportowanej cząsteczce
transport aktywny pierwotny – gdy energia do transportu danej
cząsteczki równa jest energii potrzebnej do wytworzenia nowych
wiązań kowalencyjnych w nośniku
transport aktywny wtórny – gdzie aktywnie transportowana
pierwsza substancja (np. Na

+

) tworzy gradient potencjału

elektrochemicznego, który warunkuje transport innej substancji, np.
cukru, aminokwasu, zgodnie z tym gradientem.

Transport przez błonę można podzielić inaczej na bierny, czyli bez
nakładu energii ze strony komórki ( osmoza, dyfuzja prosta, złożona i
dyfuzja ułatwiona) oraz na transport aktywny, wymagający dostarczenia
energii metabolicznej

Przepuszczalność błony komórkowej dla danej substancji zależy

od rozmiaru i ładunku jej cząsteczek. Błona jest przepuszczalna, gdy
cząsteczki swobodnie przez nią przenikają, i odwrotnie - jest
nieprzepuszczalna, gdy cząsteczki nie są w stanie się przez nią
przedostać. Błona selektywnie przepuszczalna (półprzepuszczalna)
przepuszcza tylko niektóre rodzaje cząsteczek, podczas gdy inne
zatrzymuje.

Niektóre cząsteczki przenikają przez podwójną warstwę lipidową dość
łatwo (szczeliną powstałą na skutek odchylenia się łańcucha kwasu
tłuszczowego) np. cząsteczki wody, tlen, dwutlenek węgla, azot, małe
cząsteczki polarne (np.glicerol) i niektóre większe cząsteczki niepolarne
(np. węglowodory). Cząsteczki większe, np. glukoza i jony różnej
wielkości nie przedostają się przez podwójną warstwę lipidową z
powodu zbyt dużych rozmiarów lub na skutek odpychania przez
naładowaną powierzchniową warstwę błony.

Półprzepuszczalność błony wiąże się z występowaniem w błonach

specyficznych białek transportujących zwanych nośnikami (dotyczy to

wszystkich błon plazmatycznych - otaczających i budujących różne

struktury). Błony są selektywnie przepuszczalne dla różnych rodzajów

cząsteczek. Zestaw białek transportujących zawarty w błonie

komórkowej czy w błonie organelli wewnątrzkomórkowych ściśle

określa, jakie substancje mogą wejść do komórki lub organelli oraz z nich

wyjść. Aby nadać impuls i zapewnić poprawny, złożony ruch drobnych

cząsteczek, zarówno wchodzących do komórki, jak i z niej wychodzących

oraz przemieszczanych pomiędzy cytozolem a różnymi organellami

komórki, każda błona w komórce zawiera charakterystyczny dla siebie

zestaw przenośników. Tak więc w błonie komórkowej znajdują się

przenośniki importujące substancje odżywcze, takie jak cukry,

aminokwasy i nukleotydy; w wewnętrznej błonie mitochondrialnej

znajdują się przenośniki do importu pirogronianu (w komórkach

roślinnych także: jabłczanu i szczawiooctanu) i ADP oraz eksportu ATP

itd. W odpowiedzi na zmianę warunków środowiska lub na aktualne

zapotrzebowanie komórki błona komórkowa może stawać się barierą nie

do przebycia dla cząstek danej substancji, w innych natomiast

okolicznościach może je aktywnie transportować.

Nośniki są białkami błonowymi niezbędnymi do przenoszenia

poprzez błony jonów oraz prawie wszystkich małych cząsteczek
organicznych

z

wyjątkiem

cząsteczek

rozpuszczalnych

w

rozpuszczalnikach

organicznych

oraz

małych

cząsteczek

nienaładowanych, które mogą przechodzić przez błonę w drodze dyfuzji
prostej. Każdy nośnik jest wysoce selektywny i często transportuje tylko
jeden typ cząsteczek. Wyróżnia się dwa rodzaje nośników: ruchome
(przenośniki, permeazy) i nieruchome czyli kanały. Przenośniki są
białkami integralnymi, które wiążą rozpuszczoną substancję po jednej
stronie błony i przenoszą ją na drugą stronę poprzez zmianę konformacji
przenośnika. Tą drogą mogą być transportowane zarówno małe
cząsteczki organiczne, jak i nieorganiczne jony. Natomiast kanały tworzą
w błonie małe hydrofilowe pory, przez które substancje mogą przechodzić
w drodze dyfuzji. Większość kanałów białkowych przepuszcza tylko jony
nieorganiczne i dlatego określa się je jako kanały jonowe. Komórki mogą
wprawdzie przenosić selektywnie przez swe błony także
makrocząsteczki, takie jak białka, ale wymaga to znacznie bardziej
skomplikowanego mechanizmu.

Łańcuchy

polipeptydowe

przebadanych

szczegółowo

białek

prowadzących transport przez błonę — zarówno przenośników, jak i

kanałów — wielokrotnie przechodzą przez dwuwarstwę lipidową.

Uważa się, że przechodząc wielokrotnie tam i z powrotem przez

dwuwarstwę, łańcuch polipeptydowy tworzy wyścielone białkiem ciągłe

przejście, pozwalające wybranym małym cząsteczkom hydrofilowym na

przechodzenie poprzez błonę bez wejścia w bezpośredni kontakt z

hydrofobowym wnętrzem dwuwarstwy lipidowej.

Zasadniczą różnicą między przenośnikiem a kanałem jest sposób, w jaki
rozróżniają one rozpuszczone cząsteczki, transportując tylko pewne z
nich, a inne nie. Kanały prowadzą to rozróżnienie na zasadzie ich
wielkości i ładunku elektrycznego: gdy kanał jest otwarty, cząsteczki
dostatecznie małe i niosące odpowiedni ładunek mogą się prześlizgnąć
jak przez wąskie, otwarte drzwi zapadkowe. Przenośnik działa bardziej
jak jednokierunkowe drzwi obrotowe: pozwala wejść tylko tej cząsteczce,
która pasuje do miejsca wiążącego na białku przenośnika i przenosi te
cząsteczki poprzez błonę tylko pojedynczo, za każdym razem zmieniając
swą konformację. Przenośnik specyficznie wiąże przenoszoną cząsteczkę
w ten sam sposób, w jaki enzym wiąże swój substrat i to właśnie wymóg
specyficznego wiązania nadaje transportowi selektywność. Aby
całkowicie zrozumieć sposób, w jaki przenośnik przeprowadza czą-
steczkę poprzez błonę, musielibyśmy znać szczegóły jego trójwymiarowej
struktury, ale taka informacja istnieje na razie tylko w stosunku do nie-
licznych białek czynnych w transporcie przez błony. Jednym z nich jest
bakteriorodopsyna, która działa jak aktywowana światłem pompa
protonowa

W

zasadzie

najprostszą

drogą

umożliwiającą

małym,

rozpuszczalnym w wodzie cząsteczkom przejście z jednej strony błony

na drugą jest stworzenie hydrofilowego kanału. Funkcję tę pełnią w

błonach komórkowych białka kanałowe, tworzące wodne pory

transbłonowe, umożliwiające bierny ruch małych, rozpuszczalnych w

wodzie cząsteczek, zarówno między cytozolem i otoczeniem komórki, jak

i między cytozolem i wnętrzem organelli.

Tylko nieliczne białka kanałowe tworzą względnie duże pory; przykła-

dem są białka, które tworzą poleczenia komunikacyjne pomiędzy dwoma

przylegającymi komórkami oraz poryny tworzące kanały w zewnętrznej

błonie mitochondriów i pewnych bakterii. Jednak takie duże, działające

bez ograniczeń kanały powodowałyby katastrofalne przecieki, gdyby

bezpośrednio

łączyły

cytozol

komórki

z

przestrzenią

zewnątrzkomórkową. Dlatego też większość białek kanałowych w błonie

komórkowej komórek zwierząt i roślin jest całkowicie odmienna i ma

pory wąskie, o dużej selektywności. Prawie wszystkie te białka są

kanałami jonowymi, prowadzącymi wyłącznie transport jonów

nieorganicznych, głównie Na

+

, K

+

, Cl

~

, Ca

2+

.

Dwie ważne właściwości odróżniają kanały jonowe od prostych porów

wodnych. Po pierwsze wykazują one selektywność jonową pozwalającą na

przejście tylko niektórych jonów nieorganicznych. Selektywność jonowa

zależy od średnicy i kształtu kanału jonowego oraz od rozmieszczenia

w wyściółce kanału naładowanych reszt aminokwasowych. Kanał jest

w pewnych miejscach dostatecznie wąski, aby zmusić jony do kontaktu

ze ścianą kanału, przez co przechodzić mogą tylko te jony, które mają

odpowiednią wielkość i ładunek. Na przykład wąskie kanały nie

przepuszczą dużych jonów, a kanały wyścielone ładunkami ujemnymi

uniemożliwią wejście jonów ujemnych ze względu na elektrostatyczne

odpychanie ładunków jednoimiennych. Na tej zasadzie powstały kanały

selektywne dla jednego tylko typu jonu, np. Na

+

lub Cl

-

. Każdy jon w

roztworze wodnym jest otoczony cienkim płaszczem cząsteczek wody;

uważa się, że dopiero zdjęcie większości towarzyszących cząsteczek wody

umożliwia przejście jonów jednego po drugim przez najwęższą część

kanału. Ten etap transportu jonu ogranicza maksymalną szybkość

przewodzenia jonów przez kanał. Tak więc w miarę wzrostu stężenia

jonów ich przepływ przez kanał początkowo wzrasta proporcjonalnie do

stężenia, ale następnie ulegnie wysyceniu przy maksymalnej szybkości.

Drugą ważną cechą odróżniającą kanały jonowe od prostych porów

wodnych jest to, że kanały jonowe nie są ustawiczne otwarte. Transport

jonów nie miałby dla komórki żadnej wartości, gdyby nie było sposobu

kontrolowania ich przepływu i gdyby wiele tysięcy kanałów jonowych

w błonie komórkowej było przez cały czas otwarte. Jak omówimy to póź-

niej, większość kanałów jonowych jest bramkowana; mogą one przełączać

się ze stanu otwartego w zamknięty przez zmianę konformacji, a przejście

takie jest regulowane warunkami panującymi w środku i na zewnątrz

komórki.

Kanały jonowe mają znaczną przewagę nad przenośnikami pod wzglę-

dem ich maksymalnej szybkości transportu. Przez jeden kanał może

w ciągu każdej sekundy przejść ponad milion jonów, co jest szybkością

1000 razy większą niż największa znana szybkość transportu

dokonywanego przez jakikolwiek przenośnik. Z drugiej strony, kanały

nie mogą sprzęgnąć przepływu jonów z żadnym źródłem energii, co

umożliwiłoby im prowadzenie transportu aktywnego. Tak więc funkcją

większości kanałów jonowych jest uczynienie błony przejściowo

przepuszczalną dla wybranych jonów nieorganicznych, głównie Na

+

, K

+

,

Ca

2+

i Cl

~

, pozwalając — w czasie otwarcia bramek kanałów — na szybkie

dyfuzyjne przejście tych jonów poprzez błonę zgodnie z ich gradientami

elektrochemicznymi.

W wyniku aktywnego transportu prowadzonego przez pompy i inne

białka transportujące, większość stężeń jonowych po obu stronach błony

jest daleko odsunięta od równowagi. Dlatego też po otwarciu kanału jony

szybko przez niego przepływają. Takie szybkie wpływanie jonów

wytwarza puls ładunku elektrycznego albo doprowadzonego do komórki

(gdy jony wpływają), albo wyprowadzonego z komórki (gdy jony

wypływają). Przepływ jonów zmienia napięcie istniejące w poprzek błony

—potencjał błonowy — co zmienia siły elektrochemiczne stanowiące napęd

do przemieszczania wszystkich innych jonów poprzez błonę. Zarazem,

zmusza to inne kanały jonowe, specyficznie wrażliwe na zmiany

potencjału błonowego, do otwarcia się lub zamknięcia w ciągu

milisekund. Wynikająca stąd eksplozja aktywności elektrycznej może

szybko przemieszczać się z jednego obszaru błony komórkowej do

drugiego, przewodząc sygnały elektryczne. Ten typ sygnalizacji

elektrycznej nie jest ograniczony do zwierząt, ale występuje też u pier-

wotniaków i roślin; np. mięsożerna roślina, rosiczka, używa sygnalizacji

elektrycznej do wyczuwania obecności i złapania owadów.

Potencjał błonowy stanowi podstawę każdej aktywności elektrycznej

w komórce, zarówno roślin, zwierząt, jak i pierwotniaków.

Główną metodą stosowaną do badania ruchu jonów i zachowania się

kanałów jonowych w żywych komórkach są pomiary elektryczne.

Techniki zapisu elektrycznego zostały tak wspaniale udoskonalone, że

można obecnie wykrywać i mierzyć prąd elektryczny płynący przez

pojedynczy kanał. Procedura znana jako zapis metodą patch-clamp

pozwoliła odtworzyć zdumiewający obraz pracy indywidualnych

kanałów jonowych.

W metodzie tej bardzo cienka rureczka szklana jest używana jako

mikroelektroda do wytworzenia elektrycznego kontaktu z powierzchnią

komórki. Mikroelektrodę uzyskuje się przez rozgrzewanie rurki szklanej i

jej rozciągnięcie, co pozwala otrzymać niezwykle delikatną końcówkę o

średnicy rzędu kilku mikrometrów. Rurkę napełnia się wodnym

roztworem przewodzącym prąd, a końcówką naciska się powierzchnię

komórki. Przez delikatne zassanie wytwarza się szczelne złącze

elektryczne pomiędzy błoną komórkową a ujściem mikroelektrody. Jeśli

chcemy odsłonić cytozolową stronę błony, łatkę błony przychwyconą

mikro-elektrodą delikatnie oddzielamy od komórki. W drugi, otwarty

koniec mikroelektrody wprowadza się cienki metalowy przewód. Prąd

wchodzący do mikroelektrody przez kanały jonowe w małej łatce błony

zakrywającej końcówkę elektrody przechodzi poprzez przewód do

aparatów pomiarowych, a stąd do łaźni z płynem, w której jest

umieszczona komórka lub oderwana z niej łatka. Pomiary metodą

patch-clamp umożliwiają uzyskanie zapisu działania kanałów jonowych

we wszystkich typach komórek — nie tylko w dużych komórkach nerwo-

wych, znanych ze swej aktywności elektrycznej, ale również w komórkach

takich jak drożdże, zbyt małych, aby zachodzące w nich zjawiska elek-

tryczne wykryć jakąkolwiek inną metodą.

Zmieniając stężenie jonów środowiska po którejkolwiek stronie łatki

błony można sprawdzić, jaki jon będzie przechodził przez kanał. Przy od-

powiednim obwodzie elektronicznym można ustalić napięcie istniejące

w poprzek łatki błony, czyli potencjał błonowy, i utrzymywać go na sta-

łym, dowolnie wybranym poziomie. W ten sposób można sprawdzić, jak

zmiany potencjału błonowego wpływają na otwieranie się i zamykanie

kanałów w błonach.

Gdy obszar błony zamkniętej końcówką elektrody jest dostatecznie

mały, można natrafić na sytuację, w której będzie obecny tylko pojedyn-

czy kanał jonowy. Nowoczesna aparatura elektryczna jest dostatecznie

czuła, aby wykryć przepływ jonów poprzez pojedynczy kanał wyrażony

niezwykle małym prądem (rzędu 10~

12

A). Zachowanie się takich prądów

jest zazwyczaj zaskakujące; nawet przy utrzymaniu stałych warunków

prądy nagle pojawiają się i znikają, tak jakby ktoś przypadkowo bawił się

wyłącznikiem. Takie zachowanie sugeruje, że kanał ma ruchome części i

przełącza się tam i z powrotem od jednej do drugiej konformacji.

Ponieważ takie zachowanie pojawia się nawet przy doświadczalnym

utrzymaniu stałości warunków, wskazuje, że prawdopodobnie białko

kanału jest wybijane z jednej konformacji w drugą termicznymi ruchami

cząsteczek w jego otoczeniu. Jest to jeden z nielicznych przypadków, w

których można śledzić zmiany konformacyjne pojedynczej cząsteczki

białka. Wyłaniający się obraz drgającej maszyny poddanej stałym

poszturchiwaniom mógłby być z pewnością zastosowany do innych

białek mających ruchome części.

Jeśli kanały w przypadkowy sposób przechodzą z konformacji otwartej

do zamkniętej nawet wtedy, gdy warunki po każdej stronie błony są

stałe, zastanawiające jest, w jaki sposób ich stan może być regulowany

warunkami panującymi na zewnątrz komórki i w jej wnętrzu?

Odpowiedź jest taka, że przy zmianie odpowiednich warunków

przypadkowość zachowania zostaje zachowana, ale znacznie zmienia się

prawdopodobieństwo. Jeśli na przykład zmienione warunki wykazują

tendencję do otwierania kanału, to kanał będzie występował w

konformacji otwartej znacznie częściej, aczkolwiek nie pozostanie otwarty

w sposób ciągły. Gdy kanał jonowy jest otwarty, to jest otwarty

całkowicie, a kiedy jest zamknięty, to też całkowicie.

Odkryto dotąd ponad sto typów kanałów jonowych i ciągle znajduje się

nowe. Różnią się one między sobą głównie pod względem 1) selektywności

jonów — a więc typem jonów, których przepływ umożliwiają i 2) bramkowa-

nia — a więc warunków wpływających na ich otwieranie i zamykanie.

W przypadku kanału bramkowanego napięciem prawdopodobień-

stwo otwarcia jest kontrolowane przez potencjał błonowy. W przypadku

kanału bramkowanego ligandem, np. receptora acetylocholiny stan

otwarcia jest kontrolowany związaniem określonej cząsteczki (liganda)

z białkiem kanału. Otwarcie kanału aktywowanego przez stres jest

kontrolowane siłą mechaniczną przyłożoną do kanału. Rzęsate komórki

słuchowe w uchu są ważnym przykładem komórek, których działanie

zależy od tego typu kanału. Drgania akustyczne otwierają kanały aktywo-

wane przez stres powodując wpłynięcie jonów do komórek rzęsatych;

powoduje to powstanie sygnału elektrycznego, który jest przenoszony

z komórek włosowych do nerwu słuchowego przewodzącego sygnał do

mózgu .

Kanały bramkowane napięciem odgrywają główną rolę w przewodze-

niu sygnałów elektrycznych przez komórki nerwowe. Są one również

obecne w wielu innych komórkach, takich jak komórki mięśniowe i jajo-

we, pierwotniaki, a nawet komórki roślin, gdzie umożliwiają

przenoszenie sygnałów elektrycznych z jednej części rośliny do drugiej,

na przykład podczas reakcji zamykania liści u mimozy. Kanały jonowe

bramkowane

napięciem

mają

wyspecjalizowane

naładowane

elektrycznie domeny białkowe nazywane czujnikami napięcia, które są

niezwykle wrażliwe na zmiany potencjału błonowego: zmiany

przekraczające określoną wartość progową wywierają na te domeny

dostateczną siłę elektryczną, aby spowodować przełączenie się kanału z

konformacji zamkniętej w otwartą lub odwrotnie.

Stężenie jonów wewnątrz komórki jest bardzo różne od ich stężenia na

zewnątrz

Transport jonów poprzez błony komórkowe ma w biologii

zasadnicze znaczenie. Komórki utrzymują wewnętrzny skład jonowy

bardzo odmienny od tego, jaki istnieje w płynie otaczającym je, przy

czym różnice te są kluczowe dla przeżycia i funkcjonowania komórek. W

otoczeniu komórki substancjami rozpuszczonymi występującymi w

największych ilościach są jony Na

+

, K

+

, Ca

2+

, Cl

-

i H

+

(protony), a ich

przechodzenie przez błonę komórkową stanowi istotną część wielu

procesów komórkowych. Na przykład komórki zwierzęce pompują Na

+

na zewnątrz, aby utrzymać małe stężenie Na

+

w cytoplazmie.

Pompowanie to pomaga w utrzymaniu równowagi ciśnień

osmotycznych po obu stronach błony: jeśli ono zawiedzie, woda wpływa

w drodze osmozy do komórki powodując jej pęcznienie i pęknięcie.

Przemieszczanie jonów poprzez błony komórki pełni też zasadniczą

rolę w działaniu komórki nerwowej.

Na

+

jest najliczniejszym dodatnio naładowanym jonem (kationem)

obecnym na zewnątrz komórki, natomiast K

+

jest jonem najliczniej

występującym w jej wnętrzu. Jeśli komórka ma nie być rozerwana przez

siły elektryczne, ilość ładunków dodatnich wewnątrz komórki musi być

zrównoważona przez prawie równą ilość ładunków ujemnych, przy

czym to samo dotyczy ładunków w płynie otaczającym komórkę. Mały

nadmiar dodatnich lub ujemnych ładunków, zagęszczonych w

sąsiedztwie błony komórkowej jest dopuszczalny i pełni ważne funkcje

elektryczne.

Duże stężenie Na

+

na zewnątrz komórki jest zrównoważone głównie

przez zewnątrzkomórkowe jony Cl

-

. Duże stężenie K

+

wewnątrz komórki

jest zrównoważone przez cały zestaw ujemnie naładowanych jonów

(anionów) wewnątrzkomórkowych. Istotnie, większość związków

wewnątrzkomórkowych ma ładunek ujemny: poza Cl

-

, komórki zawierają

jony nieorganiczne, takie jak kwaśne węglany (HCO

3-

), fosforany (PO

4

3-

), metabolity organiczne — zawierające ujemnie naładowane grupy

fosforanowe i karboksylowe (COO

-

) — oraz makrocząsteczki, takie jak

białka i kwasy nukleinowe, również zawierające liczne grupy fosfora-

nowe i karboksylowe. Organiczne cząsteczki naładowane ujemnie są cza-

sem nazywane „utrwalonymi anionami" („fixed anions"), ponieważ nie

mogą uciec z komórki przekraczając błonę komórkową.

Cząsteczki i jony przechodzą poprzez błonę w drodze transportu biernego

lub aktywnego

Przy rozważaniu transportu ważnym pytaniem jest powód, dla

którego zachodzi on w danym, a nie w innym kierunku. Jeśli tylko istnieje

odpowiednia droga, przechodzenie cząsteczek z rejonów o ich dużym

stężeniu do rejonów o małym stężeniu jest korzystne energetycznie, a

więc przebiega spontanicznie. Taki ruch określamy jako bierny, ponieważ

nie wymaga żadnej innej siły napędowej. Jeśli na przykład rozpuszczona

substancja występuje poza komórką w stężeniu większym niż w komórce

i gdy w błonie komórkowej jest obecny odpowiedni kanał lub

przenośnik, substancja ta będzie spontanicznie przechodzić przez błonę

do komórki w drodze transportu biernego (nazywanego też dyfuzją

ułatwioną), bez wydatku energii ze strony transportującego białka.

Jednakże, aby przesunąć cząsteczkę lub jon wbrew gradientowi stężeń,

transportujące białko musi wykonać pracę. Musi ono pokonać różnicę

stężeń przez sprzężenie przenoszenia danych cząsteczek lub jonów z

innymi procesami, które dostarczą energii. Prowadzone tą drogą

przemieszczanie poprzez błonę określa się jako transport aktywny; jest

on dokonywany tylko przez specjalne typy przenośników, które mogą

do procesu transportu zaprząc określone źródła energii.

Napędem transportu biernego mogą być zarówno siły elektryczne, jak

i gradienty stężeń

Prostym przykładem przenośnika pośredniczącego w transporcie

biernym jest przenośnik glukozy obecny w błonie komórkowej komórek

wątroby ssaków, a także wielu innych typów komórek. Buduje go

łańcuch białkowy o 12 helisach transbłonowych. Uważa się, że białko to

może przyjmować przynajmniej dwie konformacje, miedzy którymi

oscyluje odwracalnie i przypadkowo. W jednej konformacji przenośnik

eksponuje miejsca wiążące glukozę na zewnątrz komórki, a w drugiej

eksponuje je do wnętrza komórki.

Gdy na zewnątrz komórki wątroby jest dużo glukozy (np. po posiłku),

jej cząsteczki wiążą się do wystawionych na zewnątrz miejsc wiążących;

gdy białko zmienia swą konformację, wprowadza te cząsteczki do

wnętrza i uwalania je do cytozolu, gdzie stężenie glukozy jest małe.

Odwrotnie, gdy poziom cukru we krwi jest niski (gdy jest się głodnym),

hormon glukagon stymuluje komórkę wątroby do wytwarzania dużej

ilości glukozy w drodze rozkładu glikogenu. W konsekwencji stężenie

glukozy w komórce staje się większe niż na zewnątrz, a glukoza wiąże się

do tych miejsc na przenośniku, które są eksponowane do wnętrza

komórki; gdy białko zmieni swą konformację na przeciwną, glukoza

zostaje wyprowadzona z komórki. Przepływ glukozy może następować

w którymkolwiek kierunku, ale zgodnie z gradientem stężenia glukozy

istniejącym poprzez błonę — do środka, jeśli więcej glukozy jest na

zewnątrz komórki i na zewnątrz, jeśli sytuacja jest odwrotna. To właśnie

tego typu białka transportujące, które umożliwiają przepływ substancji,

ale nie biorą udziału w określeniu jego kierunku, prowadzą transport

bierny. Chociaż bierny, transport ten jest jednak bardzo selektywny.

Miejsca wiążące na przenośniku glukozy wiążą tylko D-glukozę, lecz nie,

na przykład, jej zwierciadlane odbicie - L-glukozę, której komórki nie

mogą używać do glikolizy. O kierunku biernego transportu glukozy,

która jest cząsteczką nie naładowaną, decyduje po prostu gradient jej

stężenia. W przypadku cząsteczek naładowanych elektrycznie, zarówno

małych jonów organicznych, jak i nieorganicznych, w grę wchodzi

dodatkowa siła. W poprzek większości błon komórkowych występuje

różnica potencjałów, określana jako potencjał transblonowy wynikający z

różnej koncentracji ładunków elektrycznych po dwóch stronach błony.

Działa on z określoną siłą na każdą cząsteczkę, która niesie ładunek

elektryczny. Cytoplazmatyczna powierzchnia błony komórkowej ma

zazwyczaj potencjał ujemny ( więcej ładunków ujemnych) względem

otoczenia komórki, a to powoduje tendencję do wprowadzania dodatnio

naładowanych jonów lub cząsteczek do komórki, a wyprowadzania z niej

jonów lub cząsteczek naładowanych ujemnie. Równocześnie jednak czą-

steczki te będą miały tendencję do przemieszczania się w dół ich gradien-

tu stężenia. Taki gradient jest też formą magazynowania energii,

podobnie jak zgromadzona przed zaporą woda, która może zostać

wykorzystana do napędzania innego układu transportującego.

Wypadkowa siła kierująca poprzez błonę jony lub naładowane

cząsteczki składa się więc z dwóch sił składowych, z których jedna wynika

z gradientu stężenia, a druga z napięcia istniejącego poprzez błonę. Tę

wypadkową siłę określa się jako gradient elektrochemiczny dla danej

przenoszonej jednostki. Ten właśnie gradient determinuje kierunek

biernego transportu przez błonę. Dla pewnych jonów napięcie i gradient

stężenia działają w tym samym kierunku, tworząc względnie stromy

gradient elektrochemiczny. Tak jest na przykład w przypadku Na

+

, który

jest naładowany dodatnio i którego stężenie jest większe na zewnątrz ko-

mórki niż w jej wnętrzu. Dlatego też, gdy tylko Na

+

ma takie możliwości,

będzie dążył do wejścia do komórki. Gdy napięcie i gradienty stężeń

mają efekt przeciwstawny, wypadkowy gradient elektrochemiczny może

być mały. Przykładem jest tu K

+

, jon naładowany dodatnio, którego

stężenie wewnątrz komórki jest znacznie większe niż na zewnątrz.

Właśnie z powodu przeciwstawnych efektów K

+

ma mały gradient

elektrochemiczny poprzez błonę, mimo jego dużego gradientu stężenia i

dlatego wypadkowe przemieszczanie K

+

przez błonę jest niewielkie.

Transport aktywny przemieszcza jony i cząsteczki wbrew ich

gradientom elektrochemicznym

Komórki nie mogą polegać jedynie na transporcie biernym. Do

zachowania wewnątrzkomórkowego składu jonowego komórek i do

wprowadzania cząsteczek, których stężenie na zewnątrz jest mniejsze niż

w komórce, niezbędny jest aktywny transport cząsteczek i jonów wbrew

ich gradientowi elektrochemicznemu. Istnieją trzy główne drogi, którymi

komórki prowadzą transport aktywny: 1) przenośniki sprzężone sprzęgają

transport przez błonę jednej cząsteczki, zachodzący wbrew

gradientowi, z transportem innej, zgodnym z gradientem; 2) pompy

napędzane przez ATP sprzęgają transport wbrew gradientowi z hydrolizą

ATP; 3) pompy napędzane światłem, znajdowane głównie w komórkach

bakteryjnych

(bakteriorodopsyna),

sprzęgają

transport

wbrew

gradientowi z wprowadzeniem energii ze światła.

Ponieważ substancja, która ma się przemieszczać zgodnie z

gradientem, musi być uprzednio przetransportowana wbrew

gradientowi, niezbędne jest powiązanie różnych form aktywnego

transportu. Tak więc, w błonie komórkowej komórek zwierząt pompy

napędzane przez ATP wyprowadzają z komórki Na

+

wbrew jego

gradientowi elektrochemicznemu, a następnie Na

+

wpływa do komórek z

powrotem już zgodnie z tym gradientem. Ponieważ Na

+

wpływa do

cytozolu poprzez przenośniki sprzężone z Na

+

, jego napływ stanowi

napęd do aktywnego przemieszczenia wielu innych substancji do

komórki wbrew ich gradientom elektrochemicznym. Gdyby pompa Na

+

przestała działać, gradient Na

+

prędko by się wyrównał, a transport

poprzez przenośniki sprzężone z Na

+

uległby zatrzymaniu. Dlatego też

napędzana przez ATP pompa Na

+

odgrywa centralną rolę w transporcie

poprzez błony w komórkach zwierząt. W komórkach roślin, grzybów i

wielu bakterii podobną rolę odgrywają napędzane przez ATP pompy,

które wytwarzają protonowy gradient elektrochemiczny przez wy-

pompowywanie H

+

z komórki.

W procesie egzocytozy komórka pozbywa się produktów

odpadowych lub też wytworzonych przez siebie specyficznych
wydzielin w wyniku zlania się pęcherzyka z wydzieliną (lub wydaliną) z
błoną komórkową. Egzocytoza polega zatem na wbudowaniu błony
tworzącej pęcherzyk wydzielniczy w błonę komórkową. Jest to również
podstawowy mechanizm powiększania się błon.

W procesie endocytozy komórka pochłania materiał pochodzący z

zewnątrz. W wyniku fagocytozy komórka pochłania cząstki pożywienia
lub bakterie. Proces ten polega na otoczeniu pochłanianych cząsteczek
przez mikrofałdy błony komórkowej i utworzeniu wokół nich wakuoli.
Gdy cząstki są już całkowicie otoczone, dochodzi do fuzji z lizosomami,
w których następuje rozkład pochłoniętego materiału.

Inną formą endocytozy jest pinocytoza, w wyniku której komórka

pobiera z zewnątrz materiał w postaci rozpuszczonej. Małe kropelki
płynu zostają uwięzione w mikrofałdach błony komórkowej, z której
odrywają się po stronie cytoplazmy drobne pęcherzyki. Płynna
zawartość pęcherzyków przenika powoli do cytoplazmy, podczas gdy
pęcherzyki powoli zmniejszają się stopniowo, aż w końcu znikają .

W endocytozie receptorowej specyficzne białka lub cząstki łączą

się z receptorami białkowymi zlokalizowanymi w błonie komórkowej.
Kompleksy cząstek z receptorami przesuwają się wzdłuż płaszczyzny
błony do zagłębień opłaszczonych (po stronie cytoplazmatycznej)
grzybkowatymi strukturami. W wyniku fuzji (zlania się) zagłębienia te
przekształcają się w opłaszczone pęcherzyki. Struktury opłaszczające są
białkami (klatrynami), które formują wokół pęcherzyka sieć. W kilka
sekund po oderwaniu się pęcherzyka od błony do cytoplazmy białkowa
sieć oddysocjowuje. Uwolnione z sieci pęcherzyki zlewają się z innymi
podobnymi pęcherzykami, tworząc endosom - czyli większy pęcherzyk w
którym transportowane cząstki nie są już związane z receptorami
błonowymi. Endosom rozpada się z kolei na pęcherzyki dwóch
rodzajów: jedne, zawierające receptory , powracają do błony, drugie -
zawierające wchłonięte cząstki, zlewają się z lizosomem, gdzie zostają
przetworzone, co umożliwia ich wykorzystanie przez komórkę. W taki
sposób wchłaniany jest cholesterol do komórek zwierzęcych.