Teoretyczne i metodologiczne problemy badań charakteru narodowego

Celem opracowania jest rozpatrzenie istotnych problemów metodologicznych, które

nasuwają się przy przeglądzie literatury dotyczącej procesów kształtowania się i przemian
charakteru narodowego.

Pojęcie   „charakter   narodowy”   jest   przedmiotem   licznych   kontrowersji   i   mimo

rozmaitych prób definicji, wśród przedstawicieli nauk społecznych nie ma zgody co do jego
znaczenia. Choć niewątpliwie jest ono żywe w świadomości społecznej i inspiruje bardzo
wiele poszukiwań naukowych, to stale kwestionowana jest realność oznaczanego przez nie
zjawiska. 

W literaturze, przedmiotu wciąż ponawiane są pytania: czy coś takiego jak charakter

narodowy istnieje w rzeczywistości, czy należy tylko do dziedziny mitów i stereotypów? Czy
nie jest jedynie nieco unowocześnioną wersją fikcji ,,duszy zbiorowej”? Czy twierdzenia o
nim formułowane mogą być poddawane empirycznemu sprawdzaniu? Czy można mówić o
jednolitym   charakterze   narodowym   w   obliczu   ogromnego   wewnętrznego   zróżnicowania
nowoczesnych narodów, których jedność rozbijają podziały klasowe i warstwowe, polityczne
i religijne, etniczne i inne? 

Krytyka nominalizmu i realizmu pojęciowego w koncepcjach charakteru narodowego
  

Filozoficzna   krytyka   pojęcia   „charakter   narodowy”   w   znacznej   mierze   polega   na

sygnalizowaniu niebezpieczeństw realizmu pojęciowego — z jednej strony — i nominalizmu
— z drugiej. Szczególnie popularne w XIX w. ale używane jeszcze aż do II wojny światowej
były metaforyczne pojęcia, takie jak „duch narodu”, „dusza zbiorowa”, „umysł grupowy”.
Ale nawet gdy zaczęto stosować pozbawionych mistycznego brzmienia terminów „charakter
narodowy”, „psychika zbiorowości”, „świadomość społeczna”, oznaczało to ograniczenie się
do opisu regularności zachowań powtarzających się z określoną częstotliwością w ramach
danego narodu. Najbardziej wyrazistymi z powodu swej prymitywności, choć bynajmniej nie
fikcyjnymi   przykładami   tej   tendencji   były   charakterystyki   Amerykanów,   dokonywane
poprzez wskazywanie na takie ich zachowania jak żucie gumy,  częste przenoszenie się z
miejsca   na   miejsce   itp.   Określenie   tych   zachowań   jako   cech   charakteru   dodaje   im   tylko
jeszcze jedną nazwę, ale nie stanowi wyjaśnienia. Jeśli zaś pretenduje do roli wyjaśnienia, jest
pozorne.

Przeciwstawianie się skrajnemu behawioryzmowi, który eliminował w ogóle pojęcia

„charakter   narodowy"   i   „osobowość",   oraz   próba   pogodzenia   empiryzmu   z
antynominalizmem   podjęte   zostały   przez   tzw.  culture   and   personality   approach  (badania
kultury   i   osobowości)   w   antropologii   amerykańskiej.   Polegały   one   na   psychologicznej
interpretacji   obserwowanych   regularności   zachowań   oraz   wytworów   tych   zachowań,
przyjmujących   postać   kulturowych   obyczajów,   instytucji   gospodarczych,   rytuałów
religijnych, mitów, legend, poezji, filmów itp. Na podstawie analizy kultury wnioskowano o
cechach osobowości członków danego społeczeństwa — akceptowanej przez nich hierarchii
wartości, podświadomych popędach i uświadamianych celach, uwewnętrznionych normach i
wierzeniach dotyczących sposobów osiągania wartości itd. Prowadząc początkowo badania w
małych społecznościach plemiennych przedstawiciele tej szkoły przenosili następnie te same

Strona 1

założenia metodologiczne do analiz rozwiniętych narodów współczesnych. Krytyka, wytykała
temu podejściu następujące błędy:

Po   pierwsze,   wnioskowanie   o   cechach   psychiki   członków   jakiejś   zbiorowości   na

podstawie analizy wytworów jej kultury opiera się na przyjęciu-nieuzasadnionych założeń,
że: a) kultura jest w pełni internalizowana przez wszystkie jednostki w danym społeczeństwie
lub b) wytwory kultury są ekspresją osobowości wszystkich obywateli jakiegoś kraju oraz c)
kultura jest homogeniczną całością, której odpowiada spójny z nią i względnie jednolity typ
osobowości jednostek w tej kulturze uczestniczących.

Po   drugie,   wyjaśnianie   kultury   jako   ekspresji   określonego   typu   osobowości,   zaś

dominacji   owego   typu   osobowości   jako   wyniku   jej   kształtowania   przez   kulturę   jest
obracaniem się w błędnym kole i konstruowaniem wyjaśnień pozornych, bowiem a) dane
empiryczne, na których podstawie wnioskuje się o cechach kultury i o cechach charakteru jed-
nostek, są te same    b) brak wyraźnego wyodrębnienia podstawowych zmiennych wiąże się z
brakiem praw ustalających związki między nimi, zastępowanych niejasnymi  ogólnikami o
„współzależności”, „izomorfizmie osobowości i kultury", „kształtowaniu charakteru społecz-
nego przez kulturę” i „ekspresji charakteru narodowego w dziełach kultury”.

Po   trzecie,   w   analizach   kultury   i   osobowości   społecznej   częstemu   występowaniu

różnych poziomów abstrakcyjności rozważań sprzyjał literacki i metaforyczny język, który
był przedmiotem złośliwości krytyków. Radcliffe Brown twierdził iż: „mówienie, że wzory
kultury oddziałują na jednostkę [...] jest równie absurdalne jak utrzymywanie, że równanie
kwadratowe może popełnić morderstwo”. 

Założenia   wymienione   w   punkcie   pierwszym   (przyjmujące   pełne   uwewnętrznienie

treści   danej   kultury   przez   wszystkie   jednostki   oraz   jednorodność   i   spójność   tych   treści)
przestają być kontrowersyjne, jeśli potraktujemy je jako założenia idealizujące. Pozwoliłyby
one   abstrahować   od   wiedzy   o   wpływie   czynników   ubocznych,   modyfikujących   relacje
między kulturą a osobowością i konstruować typy idealne ukazujące podstawowe zależności
w postaci niezakłóconej. Jednakże droga do empirycznego sprawdzania twierdzeń o takich
zależnościach   jest   bardzo   złożona.   Założenia   owe   mogły   być   przyjmowane   jako   niezbyt
daleko   odbiegające   od   rzeczywistości,   dopóki   badano   małe   i   stosunkowo   jednorodne,
niezróżnicowane społeczności pierwotne. Są one natomiast ewidentnie sprzeczne ze stanem
faktycznym,   gdy   próbuje   się   je   stosować   do   olbrzymich,   niezmiernie   złożonych
nowoczesnych  społeczeństw narodowych, w których żadna jednostka nie może przyswoić
sobie całokształtu treści jakiegoś systemu wytworów kulturowych ani też żaden obszar treści
kulturowych   nie   jest   wytwarzany   bądź   przyswajany   przez   wszystkich   członków
społeczeństwa. 

Propozycję   rozwiązania   problemu   wyodrębnienia   empirycznych   wskaźników

zmiennych   „kultura”   i   „charakter   narodowy”,   a   równocześnie   przezwyciężenia   fikcji
uniformizmu   cech   psychicznych   przedstawicieli   poszczególnych   narodów   sformułowali,
nawiązując   do   wprowadzonego   przez   Ralpha   Lintona   pojęcia   „osobowości   modalnej”   —
Alex Inkeles i Daniel Levinson. Według ich definicji termin ,,[...] «charakter narodowy»
odnosi się  do względnie trwałych cech i wzorów osobowości, które są modalne wśród
dorosłych członków danego społeczeństwa”. Określenie to odwołuje się do statystycznego
terminu   „modalną”,   oznaczającego   najczęściej   występujące   wartości   zmiennej.   Ustalenie
własności   charakteru   narodowego   jakiejś   zbiorowości   etnicznej   wymaga   bowiem   badania

Strona 2

psychologicznych   cech   odpowiednio   szerokiej   próby   jednostek,   stanowiącej   statystyczną
reprezentację   danej   zbiorowości.   Dane   uzasadniające   diagnozę   charakteru   narodowego
czerpie się przede wszystkim z badań ankietowych, wywiadów, testów itp., pozwalających
stwierdzić   zakres   występowania   określonych   cech.   Stwarza   to   zarazem   możliwość
empirycznego   odróżnienia   wskaźników   charakteru   narodowego   od   jego
społeczno-kulturowych wyznaczników, ustalanych w drodze analizy obyczajów, instytucji,
organizacji, ideologii, wierzeń itp.— z jednej strony, oraz konsekwencji behawioralnych — z
drugiej. Autorzy przeciwstawiają się utożsamianiu charakteru  narodowego z regularnością
społecznych zachowań, bowiem nie wszystkie powtarzające się wzory zachowań są wyrazem
trwałych cech osobowości, a równocześnie poszczególne stałe dyspozycje osobowościowe
mogą znajdować wyraz w rozmaitych formach zachowania. Terminy takie jak „charakter
narodowy"   i   ,,osobowość"   nie   mogą   opisywać   zachowań,   lecz   stanowią   abstrakcje
wyższego rzędu, oznaczające trwałe, uogólnione dyspozycje i sposoby funkcjonowania
jednostek,   służące   do   wyjaśniania   regularności   ich   zachowań.  Są   one   wszakże   tylko
jednym z czynników determinujących działanie obok takich jego wyznaczników jak aktualne
ramy   społeczno-kulturowe,   wymogi   i   możliwości   stwarzane   przez   bezpośrednią   sytuację,
zmieniające się interesy, kwalifikacje i nastroje jednostek itp.

Użycie   przez   Inkelesa   i   Levinsona   w   definicji   terminu   „modalna"   sprawiało,   że

uznawano   go   za   konstrukt   statystyczny.   Nasuwało   to   od   razu   wiele   problemów
metodologicznych:   możliwości   dokładnego   pomiaru   zmiennych,   doboru   próby,
porównywalności danych, odpowiednich procedur ich analizy itd. 

Zaproponowane przez nich podejście do badań charakteru narodowego miało tę zaletę,

że pozwalało przeciwstawić się zarzutom, jakoby wszelkie analizy tego przedmiotu musiały
nieuchronnie opierać się na dominujących stereotypach oraz fikcji jednolitości i unikalności
typu psychiki w obrębie poszczególnych narodów. Przekształcało ono bowiem tę sprawę w
kwestię   empiryczną,   stawiając   pytanie   o   stopień   upowszechniania   określonego   syndromu
cech   w  obrębie  danej  zbiorowości.  Natomiast  wśród  wad tego  podejścia  wskazać   można
przede wszystkim na tę, że koncentrując uwagę badaczy na trudnościach metodologicznych
usuwają z jej pola problemy teoretyczne, że w poszukiwaniach empirycznych wskaźników i
operacjonalizacji   pojęcia   gubiono   jego   sens   teoretyczny.   W   rezultacie   niekiedy   ogromne
wysiłki   i   koszty   pieniężne,   wkładane   w   konstrukcję   rozlicznych   skal   postaw   i
przeprowadzenie   badań   na   odpowiednio   szerokich   próbach,   prowadziły   do   uzyskania
niewielu korelacji, w dodatku — rzadko dających się sensownie zinterpretować. 

Krytykując to ujęcie wykazywano także np., że nie wyklucza ono sytuacji, iż żaden

przedstawiciel   określonego   narodu   nie   będzie   posiadał   syndromu   cech   modalnych
skradających   się   na   charakter   narodowy.   Sytuacja   taka,   zakładana   przecież   w   każdej
konstrukcji   typu   idealnego,   w   tym   przypadku   zdaje   się   szczególnie   przeczyć   nawykowi
językowemu, zgodnie z którym charakter jest czymś „tkwiącym" w jednostce. Zapomina się
przy tym,  że jako konstrukt teoretyczny nie jest on czymś bezpośrednio obserwowalnym.
Podobne   nieporozumienie   —   wydaje   się   —   stanowi   podstawę   propozycji   badań
eksperymentalnych   charakteru   narodowego   poprzez   umieszczanie   przedstawicieli   różnych
narodów w jednakowych sytuacjach społecznych (np. wyprawa podbiegunowa, tratwa, obóz
międzynarodowy). Zapomina się tu dodatkowo o tym, że konstrukt określający właściwości
zbiorowości   nie   jest   tożsamy   z   określeniem   właściwości   pojedynczych   członków   tej

Strona 3

http://notatek.pl/problemy-charakteru-narodowego?notatka