7. Lektura intertekstualna w szkole

Anna Janus-Sitarz „Dialogi międzytekstowe”

• Dialog ucznia z książką:

Celem szkolnego czytania książek powinno być wywołanie w uczniu potrzeby czytania, kontemplowania, przeżywania. Na ogół jednak uczeń odczuwa nadmiar naukowości przy okazji omawiania lektury, która wywołuje niechęć do instrumentalnie traktowanej lektury. Sposób interpretacji powinien wynikać więc nie tylko ze specyfiki tekstu, ale także służyć podtrzymaniu zainteresowań czytelniczych ucznia. Istotną metodą jest metoda intertekstualna, która da uczniom poczucie satysfakcji z przynależności do elity ludzi kulturalnych, rozpoznających znaki i symbole.

• Wyróżniki lektury intertekstualnej:

1) Przekonanie, że każdy tekst (nie tylko literacki) to swoisty palimpsest, mozaika cytatów. Wszystkie definicje intertekstualności wywodzą się z Bachtinowskiego założenia, że tekst pamięta o swojej przeszłości.

2) Ważna jest świadomość znaczeniotwórczej funkcji związków transtekstualnych. Nie wystarczy, więc wyszukać źródeł cytatów, należy też dociec nowego sensu.

3) Relacje intertekstualne decydują o otwartości dzieła, o ogromnych możliwościach postrzegania go z innymi kodami kultury. Ważna jest tu również aktywna rola czytelnika, który wytwarza nowy sens.

4) Lektura taka zakłada aktywność czytelnika (odkrywanie reguł i poszukiwanie interpretantów) - zadaje pytania o kompetencje czytelnicze. Ważne jest tu również pojęcie intencji autorskiej ( czy rzeczywiście jest) i możliwości jej odczytania przez (idealnego) czytelnika.

5) Intertekstualność stanowi inherentną cechę każdej praktyki literackiej. Możliwe jest włączenie praktyki intertekstualnej zarówno do strukturalistycznych, jak i post praktyk czytania.

• Odmiany intertekstualności:

Pomimo wielu różnic w pojmowaniu intertekstualności, badacze zgadzają się co do tego, że jest to relacja jednego tekstu do innych. W kształceniu polonistycznym należy uwzględnić zarówno relację (podział ten uznaje S.Balbus):

a)tekst - tekst : kształci ciekawość, chęć studiowania

b)tekst - system: wprowadza w świat kultury, znaków, mitów itp.

Inny podział stosuje R. Nycz:

a) intertekstualność właściwa : utwór wysyła konkretne sygnały

b) intertekstualność fakultatywną, wtórną: czytelnik nie znajduje w tekście bezpośrednich wykładników tekstowych

• Przykłady lektury intertekstualnej znawców:

S. Balbus „Między stylami” dotycząca „Trans-Atlantyku” Gombrowicza. Koncentruje się on tutaj na stylizacji, czyli wykorzystaniu stylu funkcjonującego w kulturze, jako należącego do kogoś. Dzięki temu zabiegowi odczuwamy obcość mowy, tym samym Gombrowicz zachowuje dystans. Stylizacja parodystyczna ma tutaj miejsce na kilku poziomach: stylistyczno-językowym (gawęda), konstrukcji narracji, przebiegu akcji (łamanie zasad prawdopodobieństwa).

• Uczeń w roli badacza:

Ograniczone kompetencje ucznia wymagają od nauczyciela: -pamiętania o prymarnym celu, jakim jest przyjemność czytania -zaprzestanie dyktowania notatki z narzuconą interpretacją -świadomości ograniczonych doświadczeń uczniów -ukazania uczniowi otwartości dzieła

Punkty pozwalające poprowadzić lekcję: nauczyciel - uczeń - tekst: a)działania motywujące uczniów do przeczytania lektury b) rozmowa o indywidualnych refleksjach dotyczących odbioru c) rozważania na temat miejsc trudnych i miejsc znajomych tekst - tekst: a)poszukiwanie sygnałów w tekście odsyłających do innych b)analiza porównawcza tekstów i potencjalnych archetekstów c)wykorzystanie interpretantów do czytania tekstu tekst - tekst - odbiorca: a)próba odczytania znaczeniotwórczej funkcji intertekstów b)samodzielne interpretacje utworu.

A.Pilch „Polscy poeci współcześni przed obrazami mistrzów. Trzy warianty i dwa przykłady.”

• Od obrazu do tekstu:

Szkolna polonistyka zmienia swój sposób patrzenia na tekst - ważne stają się konteksty, oświetlanie literatury sztuką, domenami kultury, filozofią. Integracja międzyprzedmiotowa i międzytekstowe oraz interobrazowe relacje są podstawowym kierunkiem poszukiwań. Nowoczesne nauczanie ma sprowadzać się do wszechwstronnego wykształcenia. Pojawiają się pytania o to, jak wzajemnie oświetlać sztuki. Badanie relacji pomiędzy tekstem poetyckim a obrazem malarskim można sprowadzić do trzech wariantów: związków pomiędzy nimi na obszarze psychologii, filozofii, współczesnej retoryki.

• Inspiracje:

Dzieła sztuki jak wiemy były inspiracją dla poetów, a poematy poetów inspirowały malarzy.

Przykład pierwszy: Wat - Lebenstein.

Wiersze Wata m.in. „Przed Breughelem Starszym”, są przykładem ważnych dla poety związków zachodzących pomiędzy malarstwem a poezją. Bardzo mocne są jego związki z Lebensteinem, co poświadcza ich wieloletnia przyjaźń. Jan Lebenstein stworzył wielkie dzieło „wymyślania bytu na nowo”. Jest to dzieło, które za każdym razem interpretuje rzeczywistość, osią dla obrazu jest ideogram ludzkiej figury zbudowaną wzdłuż kręgosłupa (co jest podstawą budowania obrazów przez Lebensteina). Jest to dla niego linia podziału na szkielet i ciało, ducha i materię, życie i śmierć. Lebenstein wykonał okładkę do tomu wierszy Wata „Ciemne świecidło", Wat zadedykował mu wiersz „Skóra i śmierć”. Wersy wiersza Wata układają się w szkic Lebensteinowskiej „figury osiowej”. W obrazie poetyckim poeta „rysuje” podział na szkielet i ciało. W następnej fazie malarz ubierze szkielety w chropowate, gruboziarniste skóry - ciała. Wat zaś powie, w co zostały ubrane: kostiumy od Balenciagi, w medal blaszany, by obrócić się w nicość. Teza obu obrazów jest identyczna: kręgosłup jest początkiem i końcem. Przemijanie, rozkład, śmierć wyrażona jest u obu twórców.

• Przykład drugi: Zagajewski - Vermeer.

Niektóre wiersze Adama Zagajewskiego opowiadają, interpretują obrazy, poeta w lirycznym tekście zapisuje odbiór dzieła sztuki, swoje emocje, przeżycia estetyczne, duchowe. Tak mamy do czynienia w przypadku „Widoku Delf” i „Dziewczynka Vermeera”. „Dziewczynka” (dotyczy „Dziewczyny z perłą”) to sprowadzony do prostego opisu, rejestr malarskich przedstawień służy przede wszystkim do wyrażenia hołdu, niemożności wyrażenia emocji.

• Trzy warianty:

1 .Obszary psychologii obrazu (Maurice Merleau-Ponty [M-P])

Logos (umysł, refleksja, intelekt) - sfera niewidzialna, którą w swoich rozważaniach zajmuje się M-P i przedstawienie tej niewidzialnej sfery w obrazie tłumaczy najlepiej (wg prof. Pilch) przypadek Wata o Lebensteina. Zapisywanie przez poetę i malarza refleksji w formach widzialnych (obraz) i wyobrażeniowych (poezja) to aspekt psychologiczny, który można badać i interpretować posługując się filozofią M-P. Sfera zainteresowań filozofa sprowadza się do kwestii percepcji działa sztuki wyrażonego zarówno w środkach werbalnych, jak i wizualnych; kwestii „myślenia w widzeniu”.

2. Obszary filozofii obrazu (Foucault - „Obrazy i rzeczy”)

Mowa to o filozofii rzeczy, przedmiotów przedstawionych w dziele za sprawą języka poetyckiego - „mowy” rzeczy w poetyckim obrazie i „mowy” rzeczy przedmiotów ujętych na płótnie w kompozycję. Pojęciem organizującym proces interpretacji jest logos - myślenie: uzewnętrznianie myślenia i projekcji, przetworzonych w artystyczną kreację, ale też myślenie w obrębie przedmiotów należących do świata przedstawionego. Ma być to myślenie rzeczy i o rzeczach (np. „Rozmowa z kamieniem” Szymborskiej).

3.Obszary retoryki obrazu (Barthes- „Retoryka obrazu”)

Mowa tu o systemach budowanie iluzji w danym systemie znaków, mowie znaczeń wyrażonych w znakach słownych i wizualnych. Jest to kolejny sposób na interpretację. Barthes udowadnia, że dla znaki słowne i wizualne mogą tworzyć wspólną przestrzeń. Widać to w niektórych obrazach Zagajewskiego. Widzimy u niego zarówno potrzebę wyrażenia przyjemności obcowania z tekstem jak i doświadczania form. Wiersz i obraz można interpretować eksponując coraz to inne ich wartości.

---