ISTOTA I CELE GIED TOWAROWYCH
Dopiero przed kilkoma laty pojawiy si ponownie w naszym kraju giedy towarowe - instytucje obrotowo-finansowe, które nastawione s na zaopatrzenie rynku na du skal.
Giedy takie, funkcjonujce u nas przed wojn, nie miay racji bytu w gospodarce nakazowej, gdy pastwo ustalao ceny, organizowao skup i stosowao rozdzielniki. Przeksztacenia wasnociowe skoniy do tworzenia gied. Na pocztku powstao ich w caym kraju a ok. 40. W praktyce cz gied i wspópracujcych z nimi biur maklerskich nie wytrzymaa konkurencji i zbankrutowaa. Inne poczyy si albo zajy czym innym.
Obecnie dziaa kilka wikszych gied i kilkanacie nie zwizanych z nimi biur maklerskich, bdcych w rzeczywistoci firmami poredniczcymi w handlu hurtowym. Najwiksze giedy funkcjonuj w: Warszawie, Poznaniu i Olsztynie, a znaczce skupisko mniejszych gied i biur znajduje si w odzi. S rejony, np. zachodnie i poudniowe, gdzie takich gied ju nie ma.
Jeli przyj wiatowe definicje i standardy, to wikszoci firm nazwa gieda zostaa przypisana mocno na wyrost. S to na ogó porednictwa handlowe w obrocie produktami rolnymi (transakcje gotówkowe). Tymczasem na wiecie w dziaalnoci gied dominuj transakcje terminowe, handluje si nie samym towarem, a prawem wasnoci do niego. Uczestnictwo w giedzie towarowej jest form zabezpieczenia przed stratami na skutek spadku cen. Podpisanie umowy terminowej decyduje najczciej o wielkoci zasiewów; kontrakty te s form gwarancji, e wyprodukowane zboe zostanie sprzedane.
Wikszo gied towarowych w Polsce handluje gównie podami rolnymi: zboem i pótuszami. Mniejsze firmy prowadz obrót misem w elementach, tuszczami, drobiem, przetworami zboowymi, warzywami, ziemniakami. Zakres dziaalnoci gied i biur - sdzc po obrotach - jest mocno zrónicowany. Np. w cigu pierwszych 8 miesicy tego roku warto transakcji zawartych na Warszawskiej Giedzie Towarowej i Olsztyskiej Giedzie Zboowej osigna ok. 150 mln z, na Giedzie Poznaskiej - ponad 200 mln z. Mniejsze firmy maj roczne obroty od kilku do kilkunastu milionów zotych. W sumie jednak przez giedy przechodzi niewielki procent (poniej 10 proc.) towarów, znajdujcych si w obrocie.
Tylko dwie giedy: Poznaska (wprowadzia je pierwsza) i Warszawska realizuj ju transakcje terminowe. Przy czym jedynie na Poznaskiej handluje si kontraktami na pody rolne. WGT ma wiksze sukcesy w transakcjach terminowych walutami i stopami procentowymi.
Do tej pory nie ma ustawy regulujcej funkcjonowanie gied towarowych, cho przez minione lata powstao kilka projektów. Ostatni zosta na pocztku wrzenia zatwierdzony przez Rad Ministrów i wkrótce zapewne trafi do Sejmu.
Syszy si opinie, e ustawa nie jest ju potrzebna, skoro giedy i tak z powodzeniem funkcjonuj od lat. Nie wszyscy si jednak z tym zgadzaj. Prezes Olsztyskiej Giedy Zboowej, Wiesaw Baraski oraz prezes WGT Artur ur przyznaj, e specjalistyczne uregulowania ustawowe potrzebne s do prawidowego funkcjonowania gied terminowych, gdy obroty na takim rynku maj specyficzny charakter a uczestnictwo w transakcjach wie si z duym ryzykiem.
Ci, którzy zabezpieczaj transakcje, tzw. spekulanci przejmujcy ryzyko (tzw. fundusze towarowe, banki i inne instytucje finansowe) nie wejd na giedowy rynek, dopóki ustawa nie zacznie obowizywa.
Zdaniem Artura ura, w niedalekiej przyszoci na polskim rynku dziaa bd 1-2 giedy terminowe i wiele gied gotówkowych, aby kady uczestnik rynku móg zobaczy relacje midzy wynikami kontraktów terminowych a tym, co dzieje si na jego lokalnym rynku.
- Transakcje terminowe s alternatyw dla interwencjonizmu pastwowego - podkrela prezes Giedy Poznaskiej, Micha Jerzak. - Daj producentom rolnym i hurtownikom moliwo zabezpieczenia si przed stratami, spowodowanymi spadkiem cen.
Obecnie najwiksze giedy handluj gównie towarami pochodzcymi z rezerw Agencji Rynku Rolnego; np. na Giedzie Poznaskiej udzia tych towarów w obrotach wynosi od 80 do 85 proc., na Olsztyskiej - od 75 do 90 proc., na WGT - ponad 90 proc. ARR jest cile powizana z tymi instytucjami równie dlatego, e posiada udziay finansowe w wielu z nich.
ARR zostaa powoana w 1990 r. w celu stabilizacji rynku oraz ochrony dochodów producentów rolnych. Realizowaa te cele gównie poprzez interwencyjny skup i sprzeda produktów rolnych, m.in. poprzez giedy. Zgoda rzdu na stosowanie zbyt wysokich cen na zboa ponad 9-krotnie zwikszya od 1993 do 1998 r. wydatki na interwencje na tym rynku.
Od ubiegego roku ARR zacza wic zmniejsza zakres bezporedniej interwencji na rynku (tj. prowadzenie skupu) na rzecz dopat. W ub. roku dopaty takie otrzymay przedsibiorstwa dokonujce na zlecenie ARR skupu zbó o ustalonych parametrach.
W tym roku zmodyfikowano ten system, kierujc dopaty bezporednio do producentów zbó, którzy sprzedaj je przedsibiorcom majcym stosowne umowy z ARR. Umoliwio to objcie interwencj 3 mln t ziarna, podczas gdy przy zakupach bezporednich mona by odebra od rolników tylko niewielk tego cz.
Dopaty do interwencyjnego skupu pszenicy to w 1999 r. kwota 187,5 mln z, a do yta - 34,1 mln z. W budecie ARR na ten rok s równie wydatki m.in. na interwencyjny skup pótusz wieprzowych (570 mln z), masa (120 mln z), miodu (10 mln z). ARR dopaca te do eksportu ywnoci, m.in. w 1999 r. 105 mln z do odtuszczonego mleka w proszku, 12,5 mln z do skrobi ziemniaczanej.
- Takie rozwizanie to pierwszy krok w systemie, który bdzie ewoluowa w kierunku modelu stosowanego w Unii Europejskiej - przyznaje zastpca prezesa ARR, Jadwiga Seremak-Bulge. W Polsce dopaty s obecnie do zboa sprzedawanego, a nie do zbieranego, podczas gdy w UE zale one od powierzchni upraw. Jednak stosowanie takiego systemu w Polsce byoby na razie niemoliwe, bo nie ma odpowiedniej ewidencji gruntów. Poza tym wane jest wspieranie kierowanej na rynek produkcji towarowej, która stanowi obecnie w naszym kraju ok. 20-30 proc. wyhodowanego ziarna. Na zachodzie na rynek trafia 80-85 proc. wyprodukowanego zboa.
Agencja bdzie te odchodzi od aktywnego wpywania na ksztatowanie cen, co dzieje si, gdy skup interwencyjny rozpoczyna si bezporednio po niwach. Wzorem krajów zachodnich dziaania interwencyjne inicjowane bd najwczeniej w listopadzie.
Rynki formalne s zarejestrowane dla giedy.
Jest to miejsce, gdzie handluje si duymi ilociami fizycznego towaru lub kontraktami zawierajcymi prawa do kupna lub sprzeday towarów. Giedy mog handlowa towarami na zasadzie transakcji terminowych.
Celem zawarcia kontraktu gotówkowego jest rzeczywiste przeniesienie wasnoci towaru ze sprzedawcy na nabywc w zamian za odpowiedni ekwiwalent pieniny, a wic faktyczne dostarczenie towaru przez sprzedajcego do wskazanego przez kupujcego miejsca. Zawarcie umowy oraz dostawa przedmiotu, jak równie rozliczenie umowy odbywa si w tym samym czasie.
Transakcja terminowa (ang. futures) jest zobowizaniem zakupu lub sprzeday okrelonej iloci towaru w póniejszym terminie, ale po cenie uzgodnionej w momencie jej zawarcia. W przeciwiestwie do transakcji na rynku gotówkowym, zawarcie umowy oraz dostawa i rozliczenie kontraktu s wyranie rozdzielone w czasie. Jest on wystandaryzowany co do towaru, jego iloci, jakoci i terminu dostawy.
Producent na ogó nie stara si sam trafi do osób upowanionych do handlowania na giedzie, aczkolwiek istnieje moliwo, e duy farmer sam kontaktuje si z brokerem i poprzez niego sprzedaje swoje towary. Przewanie dzieje si tak, e rolnik lub hodowca trafia do porednika, któremu sprzedaje swoje towary na wasne ryzyko na giedzie. Nie znaczy to, e rolnik lub hodowca nie moe bra udziau, za porednictwem biura brokerskiego, w giedowej grze. Ale to zupenie inna sprawa, bowiem gra giedowa to rodzaj spekulacji w pozytywnym znaczeniu tego sowa, która moe przynie korzyci, moe te spowodowa straty. Firma handlowa wybiera zwykle jakie biuro brokerskie za którego porednictwem sprzedaje skupione od rolników zboa. Handel na giedzie wymaga spenienia okrelonych warunków, szczególnie na giedzie, gdzie zawierane s kontrakty terminowe. I te warunki s speniane, poczwszy od poddania si okrelonym procedurom, a skoczywszy na rzeczywistej dostawie towaru.
Giedy towarowe maja nastpujce cele i zadania:
prowadzenie porednictwa handlowego ;
zbieranie i przetwarzanie informacji rynkowych oraz udostpnianie ich wyników;
wynajem i dzierawa stanowisk handlowych i powierzchni magazynowych na obszarze giedy producentom , hurtownikom ,kupcom ;
organizacja importu i eksportu towarów i produktów rolniczych;
prowadzenie dziaalnoci doradczej , badawczej , edukacyjnej ,wydawniczej i informacyjnej w zakresie problematyki rynku ;
zaopatrywanie detalicznych organizacji handlowych i gastronomicznych ;
wywieranie wpywu na podany rodzaj , wielko i jako towarów poprzez standaryzacj i konfekcjonowanie produktów;
szybkie uzyskiwanie informacji o koniunkturze i aktualnych cenach na giedach krajowych i zagranicznych dziki wczeniu w satelitarn sie cznoci ;
stworzenie penej infrastruktury towarzyszcej ( Urzd i Skad Celny , Centralny Inspektorat Standaryzacji , oddziay banków ,poczta , biura obsugi prawnej i finansowej , Gieda Parkietowa, gastronomia, hotel );
organizowanie sesji giedowych;
wprowadzenie do obrotu towarów poprzez transakcje terminowe i opcyjne.