Semestr letni 2007
Nazwa przedmiotu: prawo
Treści programowe w zakresie prawa cywilnego.
I. Część ogólna prawa cywilnego.
Pojęcie i systematyka polskiego prawa cywilnego.
Pojęcie prawa cywilnego.
Systematyka prawa cywilnego:
Podstawowe działy prawa cywilnego.
Szczególne (wyspecjalizowane) działy prawa cywilnego.
Systematyka kodeksu cywilnego.
Stosunek cywilnoprawny.
Pojęcie stosunku cywilnoprawnego.
Cechy stosunku cywilnoprawnego.
Elementy stosunku cywilnoprawnego.
Podmioty prawa cywilnego.
Osoby fizyczne.
Zdolność prawna osoby fizycznej.
Zdolność sądowa.
Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych.
Brak zdolności.
Zdolność ograniczona.
Zdolność pełna.
Zmiana zakresu zdolności.
Osoby prawne.
Pojecie osoby prawnej.
Powstanie osoby prawnej.
Ustanie osoby prawnej.
Zdolność prawna osób prawnych.
Zdolność do czynności prawnych osób prawnych.
Reprezentacja osób prawnych.
Ułomne osoby prawne.
Czynności prawne.
Pojęcie czynności prawnej.
Rodzaje czynności prawnych:
Czynności jednostronne oraz dwustronne;
Czynności formalne oraz nieformalne;
Czynności między żyjącymi oraz na wypadek śmierci;
Czynności zobowiązujące oraz rozporządzające;
Czynności przyczynowe (kazualne) oraz abstrakcyjne;
Czynności konsensualne oraz realne.
Forma czynności prawnych.
Oświadczenie woli.
Pojęcie.
Składanie oświadczeń woli.
Wykładnia oświadczeń woli.
Wady oświadczenia woli.
Brak świadomości lub swobody
Pozorność.
Błąd (w tym też podstęp)
Groźba.
Sankcje wadliwości czynności prawnej.
Nieważność bezwzględna.
Nieważność względna.
Bezskuteczność zawieszona.
Bezskuteczność względna.
Przedstawicielstwo.
Pojęcie i rodzaje przedstawicielstwa.
Pełnomocnictwo.
Udzielenie pełnomocnictwa.
Rodzaje pełnomocnictwa.
Wygaśnięcie pełnomocnictwa.
Prokura.
Pojęcie.
Cechy.
Rodzaje.
Przedawnienie i terminy zawite.
Przedawnienie.
Pojęcie przedawnienia.
Skutek przedawnienia.
Terminy przedawnienia.
Początek biegu przedawnienia.
Zawieszenie biegu przedawnienia.
Wstrzymanie zakończenia biegu przedawnienia.
Przerwanie biegu przedawnienia.
Terminy zawite (prekluzyjne).
Pojęcie i skutki prekluzji.
Bieg terminów zawitych.
II. Prawo rzeczowe.
Zagadnienia ogólne.
Pojęcie prawa rzeczowego.
Pojęcie rzeczy.
Podział rzeczy.
Rodzaje praw rzeczowych.
Własność.
Pojęcie własności.
Treść prawa własności.
Granice prawa własności.
Sposoby nabycia i utraty własności.
Przeniesienie własności.
Zasiedzenie i przemilczenie.
Zawłaszczenie.
Połączenie rzeczy.
Wywłaszczenie.
Współwłasność.
Pojęcie współwłasności.
Rodzaje współwłasności.
Charakterystyka współwłasności w częściach ułamkowych.
Zniesienie współwłasności.
Ochrona własności.
Zagadnienia ogólne.
Roszczenie windykacyjne.
Roszczenie negatoryjne.
Roszczenia uzupełniające.
Użytkowanie wieczyste.
Ustanowienie użytkowania wieczystego.
Wykonywanie użytkowania wieczystego.
Wygaśnięcie użytkowania wieczystego.
Przekształcenie użytkowania wieczystego w prawo własności.
Prawa rzeczowe ograniczone.
Pojęcie praw rzeczowych ograniczonych.
Typy praw rzeczowych ograniczonych.
Ogólna charakterystyka praw rzeczowych ograniczonych.
Użytkowanie.
Służebności.
Służebność gruntowa.
Służebność osobista.
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.
Hipoteka.
Ogólna charakterystyka hipoteki.
Rodzaje hipoteki.
Wygaśnięcie hipoteki.
Zastaw.
Ogólna charakterystyka zastawu.
Rodzaje zastawu.
Wygaśnięcie zastawu.
Zastaw rejestrowy.
Posiadanie.
Pojęcie i charakterystyka posiadania.
Rodzaje posiadania.
Ochrona posiadania.
III. Prawo zobowiązań.
Podstawowe pojęcia prawa zobowiązań.
Zobowiązanie.
Wierzyciel - dłużnik.
Świadczenie - roszczenie.
Wierzytelność - dług - odpowiedzialność.
Powstanie zobowiązań.
Umowy jako źródło zobowiązań.
Zasada swobody umów.
Umowa przedwstępna.
Zadatek.
Umowne prawo odstąpienia - odstępne.
Konsumenckie wzorce umowne.
Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa.
Umowy zawierane na odległość.
Podstawowe zagadnienia wybranych umów gospodarczych.
Umowy służące przenoszeniu praw.
Umowa sprzedaży.
Umowa darowizny.
Umowy dotyczące świadczenia usług.
Umowa o dzieło.
Umowa zlecenia.
Umowa agencyjna.
Umowa komisu.
Umowa przewozu.
Umowa spedycji.
Umowy regulujące używanie rzeczy i praw.
Najem.
Dzierżawa.
Użyczenie.
Umowa leasingu.
Umowy kredytowe oraz zabezpieczające.
Umowa pożyczki.
Umowa kredytu.
Umowa rachunku bankowego.
Umowa poręczenia.
Bezpodstawne wzbogacenie jako źródło zobowiązań
Czyny niedozwolone jako źródło zobowiązań.
Przesłanki i zasady odpowiedzialności deliktowej.
Odpowiedzialność za własne czyny.
Odpowiedzialność za cudze czyny.
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej.
Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy.
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z użyciem sił przyrody
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez ruch mechanicznych środków komunikacji
Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania
Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej.
Zasady odpowiedzialności kontraktowej.
Wygaśnięcie zobowiązania.
Wygaśnięcie zobowiązania z zaspokojeniem wierzyciela.
Świadczenie w miejsce wypełnienia.
Odnowienie (nowacja).
Potrącenie (kompensacja).
Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego.
Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela
Zwolnienie z długu.
Rozwiązanie stosunku prawnego.
Klauzula rebus sic stantibus.
Inne przyczyny.
Literatura przedmiotu.
A. Literatura podstawowa:
W. Siuda, Elementy prawa dla ekonomistów, Poznań 2006.
Prawniczy słownik wyrazów trudnych, red. J. Boć, Wrocław 2005.
Podstawy prawa cywilnego, red. E. Gniewek, Warszawa 2005.
B. Literatura uzupełniająca:
A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne - zarys części ogólnej, Warszawa 2001.
Z. Radwański, Prawo cywilne - część ogólna, Warszawa 2005.
J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo rzeczowe, Warszawa 2006.
W. Czachórski, Zobowiązania, Warszawa 2004.
Z. Radwański, A. Olejniczak, Zobowiązania - część ogólna, Warszawa 2005.
E. Skowrońska-Bocian, Prawo spadkowe, Warszawa 2003.
J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, Warszawa 2005.
A. Zieliński, Postępowanie cywilne, Warszawa 2006.
Ad. 1) POJĘCIE I SYSTEMATYKA PRAWA CYWILNEGO
a) Pojęcie prawa cywilnego.
Nazwa "prawo cywilne" ma dwa znaczenia.
Oznacza zespół przepisów (norm) regulujących określone stosunki społeczne w pewien właściwy im sposób.
Oznacza uprawnienie lub zespół uprawnień przysługujących jakiemuś podmiotowi (prawo podmiotowe), wyznaczonych przez normy prawne.
Ogólne określenia pojęcia prawo cywilne odnosi się do gałęzi systemu prawa obejmującej przepisy, które regulują majątkowe i niemajątkowe stosunki prawne za pomocą cywilistycznej metody opartej na zasadzie autonomii prywatnej oraz równorzędności podmiotów i stron stosunków prawnych. Stosunki ukształtowane w taki sposób z mocy samego prawa lub z woli stron na podstawie norm prawnych prawa cywilnego są stosunkami cywilnoprawnymi (patrz dalej).
b) Systematyka polskiego prawa cywilnego.
Podstawowe działy prawa cywilnego
Szeroki zakres regulacji prawnej stosunków społecznych przy pomocy cywilistycznej metody czyni pożądanym i uzasadnia wyróżnienie w ramach prawa cywilnego poszczególnych działów ze względu na przedmiot regulacji lub charakter podmiotów normowanych stosunków. Można zaproponować następującą systematykę prawa cywilnego w ramach której wyróżnia się następujące podstawowe działy prawa cywilnego:
część ogólna,
prawo rzeczowe,
prawo zobowiązań,
prawo spadkowe.
Szczególne (wyspecjalizowane) działy prawa cywilnego.
Kryterium odróżnienia tej grupy działów prawa cywilnego od działów podstawowych jest w szczególności swoisty charakter przedmiotu regulacji, podmiotów stosunków prawnych, przedmiotu praw podmiotowych. W ramach szczególnych działów prawa cywilnego wyróżniamy:
prawo na dobrach niematerialnych,
prawo spółek handlowych,
prawo rodzinne.
Ad 1) Mianem dóbr niematerialnych jako przedmiotu regulacji prawa na dobrach niematerialnych określa się wytwory umysłu ludzkiego, które same przez się nie mają materialnej postaci. Takim dobrem jest np. dzieło literackie, dzieło naukowe, dzieło plastyczne, kompozycja muzyczna, program komputerowy, wynalazek. Odróżnić je trzeba od materialnych nośników, w których dzieła takie są ucieleśnione (papier. dyskietka, spiż posągu, płótno obrazu). Dobra niematerialne, o których mowa, są przedmiotem tzw. własności intelektualnej (własności literackiej, artystycznej oraz własności przemysłowej, czyli praw podmiotowych do wynalazków, wzorów użytkowych, wzorów zdobniczych, znaków towarowych itp.).
Prawo na dobrach niematerialnych jest więc wyspecjalizowanym działem prawa cywilnego regulującym sytuację prawną twórców dóbr o charakterze intelektualnym. Normy tworzące ten dział prawa zawarte są w przepisach pozakodeksowych (zob. w szczególności prawo autorskie, wynalazcze, o znakach towarowych).
Ad 2) Za wyspecjalizowany dział prawa cywilnego uznać należy prawo spółek handlowych. W dniu l stycznia 2001 r. wszedł w życie uchwalony w 2000 roku kodeks spółek handlowych. Kodeks spółek handlowych wprowadza do systemu prawa polskiego dwa nowe typy osobowych spółek handlowych: partnerską i komandytowo-akcyjną. Uchwalony w 2000 r. kodeks spółek handlowych nie podważa i nie ogranicza zasady jedności prawa cywilnego i nie stwarza podstawy wyodrębnienia z prawa cywilnego odrębnej gałęzi prawa w postaci prawa handlowego. Po wejściu w życie kodeksu spółek handlowych relacja między nim i kodeksem cywilnym układa się na płaszczyźnie lex specielis (ksh) - lex generalis (kc).
Brak jest obecnie podstaw do wyróżnienia w ramach polskiego systemu prawnego prawa handlowego jako odrębnej gałęzi prawa. Mianem prawa handlowego można obecnie określać dyscyplinę prawniczą (badawczą, dydaktyczną) lub wyspecjalizowany dział prawa cywilnego (prywatnego), wyodrębniony typologicznie. W tym znaczeniu prawo handlowe (prywatne prawo gospodarcze) to kompleks norm należących do prawa cywilnego (prywatnego), które regulują organizację przedsiębiorców i stosunki cywilnoprawne między nimi oraz między przedsiębiorcami i innymi podmiotami, powstające w związku z prowadzeniem przez przedsiębiorców działalności gospodarczej.
Ad 3) Do kategorii szczególnych działów prawa cywilnego należy zaliczyć także prawo rodzinne. Nie ma dostatecznego uzasadnienia uznawanie prawa rodzinnego za odrębną gałąź systemu prawa, mimo odrębnej kodyfikacji, ponieważ stosowana w nim jest cywilistyczna metoda regulacji. Ze względu jednak na szczególny, głównie nie majątkowy charakter podstawowych instytucji prawa rodzinnego, swoiste ukształtowanie elementów treści, formy i wzruszalności czynności prawnorodzinnych (np. zawarcia małżeństwa i jego unieważnienia), swoisty organizacyjny, nie zaś typowy obligacyjny charakter umów majątkowych małżeńskich, należy prawo rodzinne zaliczyć raczej do grupy szczególnych (wyspecjalizowanych) działów prawa cywilnego, a nie działów podstawowych.
Systematyka kodeksu cywilnego.
Podstawowym aktem prawnym z dziedziny prawa cywilnego jest kodeks cywilny z 23 kwietnia 1964 r. Przepisy prawa cywilnego znajdują się również w szeregu innych aktów prawnych, np. ustawie z 1997 r. o gospodarce nieruchomościami, ustawie z 2001 r. o ochronie praw lokatorów...
Kodeks dzieli się na cztery księgi, odpowiadające czterem podstawowym działom prawa cywilnego:
- Księga L Część ogólna (art. 1-125),
- Księga II. Własność i inne prawa rzeczowe (art. 126-352),
- Księga III. Zobowiązania (art. 353-921(16)),
- Księga IV. Spadki (art. 922-1088).
Księga I "Część ogólna" zawiera unormowania o podstawowym i ogólnym znaczeniu dla całego kodeksu i prawa cywilnego. Obrazowo mówiąc - są to unormowania wyjęte "przed nawias" szczegółowych regulacji poszczególnych działów prawa cywilnego, a więc wspólne dla nich. Konstrukcja księgi I przedstawia się następująco:
Tytuł I - "Przepisy wstępne" (art. 1-7) jest poświęcony zakresowi regulacji kodeksu, nieretroakcji przepisów, nadużyciu prawa podmiotowego, ciężarowi dowodu i domniemaniu dobrej wiary;
Tytuł II - "Osoby" (art. 8-43) podzielony jest na dwa działy: "Osoby fizyczne" i "Osoby prawne";
Tytuł III - "Mienie" (art. 44-553) określa pojęcia mienia, rzeczy i ich rodzajów, części składowych rzeczy, pożytków rzeczy i praw, zawiera definicje przedsiębiorstwa i gospodarstwa rolnego;
Tytuł IV - "Czynności prawne" (art. 56-109) obejmuje sześć działów: przepisy ogólne, zawarcie umowy, forma czynności prawnych, wady oświadczeń woli. warunek, przedstawicielstwo;
Tytuł V - "Termin" (art. 110-116); przepisy w nim zawarte regulują sposób obliczania terminów oraz odsyłają do odpowiedniego stosowania przepisów o warunku, gdy skutki czynności prawnej mają powstać lub ustać w oznaczonym terminie;
Tytuł VI - "Przedawnienie roszczeń" (art. 117-125).
Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe (art. 126-352)
Tytuł I. Własność Tytuł II. Użytkowanie wieczyste Tytuł III. Prawa rzeczowe ograniczone
Tytuł IV Posiadanie
Księga trzecia. Zobowiązania (art. 353-921(16))
Tytuł I. Przepisy ogólne Tytuł II. Wielość dłużników albo wierzycieli Tytuł III. Ogólne przepisy o zobowiązaniach umownych Tytuł V Bezpodstawne wzbogacenie Tytuł VI. Czyny niedozwolone Tytuł VI (l). Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny Tytuł VII. Wykonanie zobowiązań i skutki ich niewykonania Tytuł VIII. Potrącenie, odnowienie, zwolnienie z długu Tytuł IX. Zmiana wierzyciela lub dłużnika Tytuł X. Ochrona wierzyciela w razie niewypłacalności dłużnika.
Tytuł XI. - Tytuł XXXV. Umowy nazwane kc
Księga czwarta. Spadki (art. 922-1088)
Tytuł I. Przepisy ogólne Tytuł II. Dziedziczenie ustawowe Tytuł III. Rozrządzenia na wypadek śmierci Tytuł IV. Zachowek Tytuł V. Przyjęcie i odrzucenie spadku Tytuł VI. Stwierdzenie nabycia spadku i ochrona spadkobiercy Tytuł VII. Odpowiedzialność za długi spadkowe Tytuł VIII. Wspólność majątku spadkowego i dział spadku Tytuł IX. Umowy dotyczące spadku Tytuł X. Przepisy szczególne o dziedziczeniu gospodarstw rolnych
Ad. 2) STOSUNEK CYWILNOPRAWNY
Pojęcie stosunku cywilnoprawnego.
Stosunek cywilnoprawny jest rodzajem stosunku prawnego, ten zaś rodzajem stosunku społecznego, a więc postacią więzi łączącej osoby fizyczne lub prawne. Stosunek cywilnoprawny jako odmiana więzi społecznej nie jest więc relacją. jaka zachodzi między osobą i przedmiotem prawa podmiotowego, które tej osobie przysługuje (np. między właścicielem i rzeczą będącą przedmiotem własności).
Cechy stosunku cywilnoprawnego.
Cechy stosunku cywilnoprawnego to:
równorzędność stron (brak podległości prawnej jednego podmiotu innemu podmiotowi stosunku),
autonomia prywatna stron (które wobec siebie w ramach stosunku cywilnoprawnego nie występują jako dysponenci władzy państwowej; dotyczy to także państwa występującego w stosunku cywilnoprawnym jako skarb Państwa).
sądowa ochrona interesów stron.
Stosunek cywilnoprawny powstaje. ulega zmianie albo ustaje wskutek zajścia zdarzeń cywilnoprawnych.
c) Elementy stosunku cywilnoprawnego
W każdym stosunku cywilnoprawnym wyodrębnić można:
podmioty stosunku (tworzące co najmniej dwie strony).
treść stosunku oraz
przedmiot stosunku.
Podmioty (strony) stosunku.
W każdym stosunku prawnym, będącym wszak rodzajem więzi społecznej, występować muszą co najmniej dwa podmioty, tworzące przynajmniej dwie strony. Po każdej stronie może występować jeden podmiot lub większa ich liczba (np. kilku wierzycieli, dłużników albo współwłaścicieli).
Warunkiem koniecznym bycia podmiotem stosunku prawnego jest posiadanie zdolności prawnej (czyli zdolności do tego, aby być podmiotem praw i obowiązków). Nie jest natomiast konieczne posiadanie przez podmiot stosunku cywilnoprawnego zdolności do czynności prawnych (czyli zdolności do tego. aby za pomocą czynności prawnych nabywać prawa lub zaciągać zobowiązania).
Treść stosunku.
Treść stosunku cywilnoprawnego tworzą prawa i skorelowane z nimi obowiązki stron. Uprawnieniom jednej strony odpowiadają więc obowiązki drugiej strony. Niekiedy jedna strona jest tylko uprawniona, druga zaś - tylko zobowiązana (np. w stosunku obligacyjnym łączącym poszkodowanego i sprawcę szkody wyrządzonej przez niego czynem niedozwolonym - art. 415 i nast. k.c.). W innych stosunkach obie strony są zarazem uprawnione i zobowiązane (np. w stosunku obligacyjnym, jaki powstaje z umowy sprzedaży. kupujący ma uprawnienie do żądania przeniesienia na niego przez sprzedawcę własności rzeczy, wydania jej, sam zaś jest zobowiązany wobec sprzedawcy do zapłaty ceny i odbioru rzeczy, na sprzedawcy ciąży obowiązek przeniesienia własności rzeczy, wydania jej kupującemu, lecz zarazem przysługuje mu skuteczne wobec kupującego roszczenie o zapłatę ceny i odbioru rzeczy - art. 535 k.c.).
Przedmiot stosunku.
Przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest zawsze zachowanie się podmiotów stosunku, wyznaczone treścią stosunku (z treści stosunku obejmującej prawa i obowiązki stron wynika bowiem, że jakieś zachowania są podmiotom nakazane lub zakazane). Niekiedy przedmiotem stosunku są także pewne obiekty materialne (w szczególności rzeczy) lub obiekty niematerialne (jak np. wytwory umysłu ludzkiego, zwane dobrami niematerialnymi. Elementem przedmiotu stosunku cywilnoprawnego mogą być zwierzęta, które wprawdzie ustawa z 1997 r. o ochronie zwierząt pozbawia - jako istoty żyjące - przymiotu rzeczy w znaczeniu technicznoprawnym, lecz ich nie upodmiotawia ani nie personifikuje. Przedmiotem stosunku prawnego nie może być natomiast człowiek, prawnie spersonifikowany jako osoba fizyczna wyposażona w podmiotowość prawną
Należy więc uznać, że przedmiotem stosunku cywilnoprawnego jest zawsze dozwolone (nakazane lub zakazane) zachowanie się człowieka, przy czym treść praw i obowiązków w stosunku cywilnoprawnym może być odnoszona do określonego obiektu (przedmiotu). Za przedmiot stosunku cywilnoprawnego należy uznać również wszystko to do czego odnosi się treść tego stosunku, czyli każdy obiekt, na który skierowane są prawa i obowiązki stanowiące treść danego stosunku cywilnoprawnego. Należy podkreślić, iż w polskim prawie cywilnym przedmiot stosunku cywilnoprawnego w żadnym przypadku nie może mieć ani praw, ani obowiązków, nie może więc być uznawany za podmiot praw i obowiązków. Tym samym pojęcia przedmiotu i podmiotu muszą być ściśle odróżniane i rozgraniczane, np. człowiek jest zawsze podmiotem, nigdy przedmiotem stosunku cywilnoprawnego.
Rodzaje przedmiotów stosunku cywilnoprawnego
Prawo cywilne wyodrębnia następujące rodzaje przedmiotów stosunków cywilnoprawnych:
rzeczy (ruchome i nieruchomości). Definicja rzeczy została określona w art. 45 k.c.. zgodnie z którym "rzeczami w rozumieniu niniejszego kodeksu są tylko przedmioty materialne", przy czym muszą być one na tyle wyodrębnione z przyrody.
przedmioty materialne nie będące rzeczami (ciecze, gazy, kopaliny, zwierzęta w stanie wolnym).
przedmioty niematerialne (energia, dobra niematerialne o charakterze intelektualnym, dobra osobiste). Do kategorii dóbr niematerialnych o charakterze intelektualnym zaliczamy: a) dobra będące przedmiotem praw autorskich, takie jak: utwory literackie, naukowe, artystyczne, chronione przepisami prawa autorskiego; b) projekty wynalazcze, do których zalicza się m.in.: wynalazki, wzory użytkowe, wzory przemysłowe, znaki towarowe
pieniądze. Pieniądz jest nosicielem i miernikiem wartości i z tego punktu widzenia ma znaczenie prawne, w szczególności w dziedzinie prawa zobowiązań. W prawie cywilnym termin "pieniądz" może być używany w znaczeniu szerokim lub w znaczeniu wąskim. W znaczeniu szerokim pieniądzem będą wszystkie środki płatnicze używane w obrocie, pieniądze krajowe i zagraniczne, papiery wartościowe (weksle, czeki). itp. W znaczeniu wąskim pieniądzem są wyłącznie środki płatnicze, którym państwo nadaje moc umarzania zobowiązań. W prawie polskim środkiem takim jest złoty podzielony na grosze.
papiery wartościowe. Pod pojęciem papieru wartościowego należy rozumieć dokument stwierdzający istnienie danego prawa w taki sposób, że realizacja tego prawa nie jest możliwa bez władania tym dokumentem.
zorganizowany kompleks majątkowy (przedsiębiorstwo, gospodarstwo rolne).
Zagadnieniem dyskusyjnym wydaje się kwestia, czy przedmiotem stosunku cywilnoprawnego może być prawo majątkowe. Biorąc jednak pod uwagę konstrukcje przyjęte w prawie cywilnym, takie jak użytkowanie praw (art. 265 k.c.) czy zastaw na prawach (art. 327 k.c.), należy dojść do wniosku, że prawo majątkowe może być przedmiotem stosunku cywilnoprawnego.
Ad. 3) PODMIOTY PRAWA CYWILNEGO
a) Osoby fizyczne.
System prawa polskiego uznaje każdą osobę fizyczną za podmiot prawa cywilnego. Należy podkreślić, że podmiotowość w prawie cywilnym jest niezależna od jakichkolwiek cech osoby fizycznej, takich jak np.: płeć,, rasa, wiek, narodowość, stan cywilny, stan umysłowy itp.
Zdolność prawna osoby fizycznej.
Immanentną cechą każdego podmiotu prawa cywilnego jest zdolność prawna. Zdolność ta jest podstawową cechą podmiotowości w prawie cywilnym, ma charakter bezwarunkowy i posiada ją każdy człowiek. Z zasady też jest nieograniczona, co nie oznacza. że nie może ona podlegać określonym ograniczeniom - na mocy przepisów szczególnych - w zakresie pewnych praw i obowiązków.
Zdolność prawna osoby fizycznej jest to zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków w zakresie prawa cywilnego. Początek zdolności prawnej człowieka określa art. 8 k.c. Zgodnie z tym przepisem zdolność prawną ma każdy człowiek od chwili urodzenia, przy czym prawo polskie nie wymaga, by dziecko było zdolne do życia lub też żyło przez określony czas od chwili narodzin. Do uzyskania podmiotowości wystarczy sam fakt żywych narodzin w prawie cywilnym, przy czym kodeks cywilny wprowadza domniemanie żywych narodzili (art. 9). a mianowicie w razie urodzenia się dziecka domniemywa się, że przyszło ono żywe na świat. Domniemanie to należy do kategorii domniemań obalalnych, jednakże działa tak długo. jak długo nie zostanie formalnie obalone.
Zdolność prawna osoby fizycznej może podlegać określonym ograniczeniom. I tak. na zdolność tę może mieć wpływ:
zdolność do czynności prawnych - brak bowiem tej zdolności wyłącza możność bycia podmiotem niektórych praw i obowiązków, np. osoba nie mająca pełnej zdolności do czynności prawnych nie może być opiekunem lub kuratorem, nie może też sporządzić testamentu;
wiek osoby fizycznej - podmiotem niektórych praw może być tylko osoba pełnoletnia, np. związek małżeński może - co do zasady - zawrzeć pełnoletni;
ubezwłasnowolnienie - instytucja ta prowadzi bowiem do ograniczenia lub pozbawienia zdolności do czynności prawnych, a zatem może mieć wpływ na zakres praw i obowiązków przysługujących osobie fizycznej;
choroba psychiczna i niedorozwój umysłowy - może stanowić podstawę do pewnych ograniczeń w zdolności prawnej, np. art. 12 § 1 k.r.o. wprowadza zakaz zawierania małżeństw przez osoby chore psychicznie;
obywatelstwo - w wyjątkowych przypadkach obywatelstwo może mieć znaczenie z punktu widzenia zdolności do bycia podmiotem określonych praw i obowiązków o charakterze cywilnoprawnym, np. cudzoziemcy mogą podlegać ograniczeniom w nabywaniu prawa własności nieruchomości. Zgodnie z art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 24 marca 1920 r. o nabywaniu nieruchomości przez cudzoziemców (t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 167. poz. 1758) nabycie nieruchomości przez cudzoziemca wymaga zezwolenia ministra właściwego do spraw wewnętrznych;
skazujący wyrok karny - wyrok karny nie może pozbawić zdolności prawnej. może jednak prowadzić do ograniczenia tej zdolności. np. poprzez orzeczenie zakazu zajmowania określonego stanowiska lub wykonywania określonego zawodu albo też zakazu prowadzenia określonej działalności gospodarczej.
Zdolność prawna nasciturusa
Początek zdolności prawnej dziecka urodzonego ma miejsce w momencie narodzin, otwarta jednak pozostaje kwestia czy dziecko poczęte (nasciturus) może nabywać prawa i obowiązki powstałe przed jego przyjściem na świat. np. ojciec dziecka poczętego umiera przed datą jego narodzin i pozostawia spadek. Obecnie na gruncie kc nasciturus nie ma zdolności prawnej jako takiej. a co za tym idzie, nie staje się podmiotem prawa cywilnego z chwilą poczęcia. Nie oznacza to jednak zbawienia nasciturusa ochrony prawnej, obowiązują bowiem nadal w tym zakresie przepisy szczególne (art, 4461 kc. i art. 927 § 2 k.c.).
W myśl nieobowiązującego obecnie art. 8 § 2 kc zdolność prawną miało również dziecko poczęte, jednakże zakresie praw i obowiązków majątkowych zdolność ta miała charakter warunkowy. Prawa i zobowiązania majątkowe dziecko poczęte uzyskiwało pod warunkiem, że urodzi się żywe. Przepis art. 8 § 2 k.c. przestał obowiązywać z dniem 4 stycznia 1997 r.. został bowiem uchylony przez art. 2 ustawy z dnia 30 sierpnia 1996 r. o zmianie usta o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży oraz o zmianie niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 139. poz. 646).
Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych
Zdolność sądowa.
Kategorią ściśle powiązaną ze zdolnością prawną osób fizycznych jest też kategoria tzw. zdolności sądowej, tj. zdolności do bycia stroną w postępowaniu sądowym. W myśl art. 64 k.p.c. każda osoba fizyczna i osoba prawna ma zdolność występowania w procesie jako strona
Zdolność do czynności prawnych osób fizycznych.
Obok zdolności prawnej. będącej naturalną cechą każdej osoby fizycznej, drugą istotną cechą osoby fizycznej może być zdolność do czynności prawnych.
Zdolność do czynności prawnych jest to zdolność do tego, by za pomocą czynności prawnych nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. Osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności prawnych może ich dokonywać poprzez własne działanie, czy może dokonywać czynności prawnych we własnym imieniu i na własną rzecz. Jednakże zdolność do czynności prawnych nie stanowi cechy każdego podmiotu prawa cywilnego. Zdolność tę można w prawie polskim uzyskać w określonym momencie życia, ale też następnie ją utracić na skutek pewnych zdarzeń. Stąd też podmiot prawa cywilnego mając zdolność prawną wcale nie musi mieć zdolności do czynności prawny np. dziecko, które nie ukończyło trzynastu lat. lub osoba ubezwłasnowolniona całkowicie może być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego. ale czynności prawnych w jego imieniu mogą dokonywać tylko jego przedstawiciele ustawowi, gdy on sam nie ma zdolności do czynności prawnych. W razie braku zdolności do czynności prawnych w imieniu osoby fizycznej, zdolności tej nie posiadającej, występują osoby ją reprezentujące, np. w imieniu małoletnich dzieci mogą działać ich rodzice jako przedstawiciele ustawowi, a w imieniu osoby ubezwłasnowolnionej całkowicie ustanowiony przez sąd opiekun.
Konstrukcja zdolności do czynności prawnych osób fizycznych jest w kodeksie cywilnym konstrukcją złożoną, albowiem w świetle obowiązujących przepisów osoba fizyczna może:
nie mieć zdolności do czynności prawnych,
mieć ograniczoną zdolność do czynności prawnych,
mieć pełną zdolność do czynności prawnych.
Brak zdolności do czynności prawnych
W prawie polskim nie mają zdolności do czynności prawnych osoby fizyczne, które
nie ukończyły lat trzynastu, oraz
osoby ubezwłasnowolnione całkowicie (art. 12 k.c.).
Czynność prawna dokonana przez osobę nie mającą zdolności do czynności prawnych jest nieważna (art, 14 § l k.c.). Od tak sformułowanej zasady kodeks cywilny wprowadza jeden wyjątek. a mianowicie osoba niezdolna do czynności prawnych może zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego, np. dziecko może kupić przybory szkolne, zrobić zakupy w sklepie itp. Czynność prawna dokonana przez taką osobę staje się jednak ważna dopiero z chwilą jej wykonania, o ile nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia osoby niezdolnej do czynności prawnych (art. 14 § 2 k.c.). Warunki określone wart. 14 kc. muszą być spełnione łącznie, brak któregokolwiek z nich pociąga za sobą nieważność umowy zawartej przez osobę nie mającą zdolności do czynności prawnych.
Ograniczona zdolność do czynności prawnych
Kategorią pośrednią pomiędzy całkowitym brakiem zdolności do czynności prawnych a pełną zdolnością do czynności prawnych jest ograniczona zdolność do czynności prawnych.
Ograniczoną zdolność do czynności prawnych posiadają osoby fizyczne, które
ukończyły lat trzynaście (tzw. małoletni), ale nie ukończyły 18 oraz
osoby ubezwłasnowolnione częściowo (art. 15 k.c.).
Status takiej osoby jest jednak ściśle powiązany z rodzajem czynności prawnych, jakich ona dokonuje, albowiem:
w odniesieniu do pewnych czynności prawnych status osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych jest taki sam, jak osoby mającej pełną zdolność do czynności prawnych, może ich dokonywać sama, na tych samych zasadach, jak osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych;
w odniesieniu do pewnych czynności prawnych dokonywanych przez osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych wymagana jest. do ważności takich czynności prawnych, zgoda przedstawiciela ustawowego osoby dokonującej czynności;
w zakresie pewnych czynności prawnych osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych traktowana jest tak samo, jak osoba niezdolna do czynności prawnych.
ad. 1) Osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama dokonywać następujących czynności prawnych:
czynności, które nie są po jej stronie ani rozporządzeniem, ani zobowiązaniem (art. 17 k.c.),
zawierać umowy należące do umów powszechnie zawieranych w drobnych bieżących sprawach życia codziennego (art. 20 k.c.).
zawierać umowy o pracę (art. 22 k.p.),
rozporządzać swoim zarobkiem (art. 21 k.c.).
dotyczących przedmiotów majątkowych oddanych do jej swobodnego użytku przez przedstawiciela ustawowego (art. 22 k.c.), wyjąwszy czynności, do których dokonania nie wystarcza zgoda przedstawiciela ustawowego.
W zakresie powyższych czynności osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych jest traktowana, tak jak osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych.
ad. 2) Odrębnym zagadnieniem jest natomiast dokonywanie czynności prawnych prze osobę ograniczoną w zdolności do czynności prawnych za zgodą przedstawiciela ustawowego. Dokonywanie takich czynności odbywa się według zasad określonych w kodeksie cywilnym. I tak, osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych, za zgodą swojego przedstawiciela ustawowego. może dokonywać czynności prawnych, które powodują zaciągnięcie przez nią zobowiązania lub rozporządzenie prawem (art. 17 kc). Jeżeli jednak umowa została zawarta bez zgody przedstawiciela ustawowego, to ma ona charakter czynności prawnej kulejącej (negotium cleudicsns), i jej ważność jest uzależniona od potwierdzenia umowy przez przedstawiciela (art, 18 § l kc), przy czym osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych może sama potwierdzić umowę po uzyskaniu pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 18 § 2 kc). Druga strona umowy dokonanej z osobą ograniczoną w zdolności do czynności prawnych nie może powoływać się na brak zgody przedstawiciela ustawowego, ma jednak prawo wyznaczyć temu przedstawicielowi odpowiedni termin do potwierdzenia czynności i staje się wolna po bezskutecznym upływie zakreślonego terminu (art. 18 § 3 kc).
Natomiast jednostronna czynność prawna dokonana bez zgody przedstawiciela ustawowego jest nieważna (art. 19 kc). W każdym przypadku dokonywania takiej czynności musi istnieć uprzednia zgoda przedstawiciela ustawowego osoby ograniczonej w zdolności do czynności prawnych. Nieważność przewidziana wart. 19 k.c. jest zawsze nieważnością bezwzględną.
ad. 3) Kodeks cywilny zna pewne kategorie czynności prawnych, które mogą być dokonywane tylko przez osoby mające pełną zdolność do czynności prawnych. np. czynnością taką jest sporządzenie testamentu (art, 944 kc), i tym samym osoba ograniczona w zdolności do czynności prawnych w ogóle nie może takiej czynności dokonać. Ustawa bowiem przyznaje zdolność testowania jedynie osobom mającym pełną zdolność do czynności prawnych w chwili sporządzenia testamentu.
Pełna zdolność do czynności prawnych
Pełną zdolność do czynności prawnych mają w prawie polskim osoby pełnoletnie, z momentem uzyskania pełnoletności nabywa się pełną zdolność do czynności prawnych (art. 11 kc). Pełnoletnim jest osoba. która ukończyła lat osiemnaście (art, 10 § l kc), przy czym w razie zawarcia małżeństwa małoletni uzyskuje pełną zdolność do czynności prawnych i zdolności tej nie traci nawet w razie późniejszego unieważnienia małżeństwa przed ukończeniem osiemnastego roku życia (art. 10 § 2 k.c.).
Zmiana zakresu zdolności do czynności prawnych
Uzyskanie przez osobę fizyczną pełnej zdolności do czynności prawnych nie jest równoznaczne z jej istnieniem do końca życia danego podmiotu. Raz uzyskana zdolność może być następnie ograniczona lub utracona na skutek pewnych zdarzeń mających miejsce w czasie życia człowieka. Na zakres zdolności do czynności prawnych osób fizycznych mają bowiem wpływ następujące okoliczności:
ubezwłasnowolnienie.
ustanowienie, na podstawie art, 549 § 1 k.p.c., w toku postępowania o ubezwłasnowolnienie. na czas jego trwania. doradcy tymczasowego dla osoby. która ma być ubezwłasnowolniona.
Ubezwłasnowolnienie osoby fizycznej
Osoba fizyczna może być ubezwłasnowolniona całkowicie lub częściowo. Dla ubezwłasnowolnionego całkowicie ustanawia się opiekę, chyba że osoba taka pozostaje jeszcze pod władzą rodzicielską (art. 13 k.c.).
Ubezwłasnowolnienie całkowite
Ubezwłasnowolnienie całkowite może być orzeczone w stosunku do osoby, która:
ukończyła lat trzynaście,
z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii nie jest w stanie kierować swym postępowaniem.
Na skutek ubezwłasnowolnienia całkowitego osoba fizyczna traci zdolność do czynności prawnych, nie może więc sama dokonywać czynności prawnych. Należy jednak podkreślić, że wskazany skutek wywołuje wyłącznie orzeczenie sądu o ubezwłasnowolnieniu. Natomiast w żadnym przypadku skutku takiego nie można łączyć z faktem choroby psychicznej, pobytem w zakładzie psychiatrycznym czy leczeniem w poradni zdrowia psychicznego. Dopóki sąd nie wyda stosownego orzeczenia dopóty należy przyjmować pełną zdolność do czynności prawnych. chyba że postępowanie zostało już wszczęte i znalazł zastosowanie art. 549 kc.
Ubezwłasnowolnienie częściowe
uzyskała pełnoletniość.
z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rod za zaburzeń psychicznych. w szczególności pijaństwa lub narkomanii potrzebuje mocy do prowadzenia spraw, a jej stan nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego.
Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę (art. 16 k.c.). Osoba ubezwłasnowolniona częściowo ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. j status jest więc taki sam, jak osoby fizycznej pomiędzy trzynastym rokiem życia uzyskaniem pełnoletniości.
Koniec zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych.
Zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych ustają zawsze z chwilą śmie osoby fizycznej. Z tą bowiem chwilą osoba zmarła przestaje być podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego, a przysługujące jej dotychczas prawa i ciążące na niej obowiązki albo wygasają. albo przechodzą na inne osoby zgodnie z zasada ustalonymi w prawie spadkowym lub właściwych przepisach szczególnych.
b) Osoby prawne.
Podmiotem prawa cywilnego - obok osób fizycznych - są osoby prawne, które, dobnie jak osoby fizyczne, mogą mieć określone prawa i obowiązki w sferze stosunków cywilnoprawnych, mogą te prawa także nabywać i zbywać we własnym imieniu.
Pojęcie osoby prawnej
W ujęciu prawnym osoba prawna jest pewnym tworem organizacyjnym, jednostką organizacyjną, która przez normę prawną została wyposażona w zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych. Zgodnie bowiem z art. 33 k.c. osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną. Status osoby prawnej uzyskuje się w sposób określony przez prawo i status ten jest zawsze niewątpliwy, posiadają go tylko niektóre rodzaje jednostek organizacyjnych.
Nie mając statusu osoby prawnej jednostka organizacyjna, za wyjątkiem jednostek określonych wart. 331 k.c., nie jest także podmiotem prawa cywilnego.
Powstanie osoby prawnej
Jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną w ściśle określonym momencie, chwilę jej powstania można ustalić według daty kalendarzowej. Sposób powstania osoby prawnej określają właściwe przepisy (art. 35 k.c.). Zgodnie z art. 37 § l k.c. jednostka organizacyjna uzyskuje osobowość prawną z chwilą jej wpisu d właściwego rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.
Rejestry osób prawnych
Powstanie określonych rodzajów osób prawnych jest ściśle powiązane z funkcjonowaniem instytucji rejestrów. W myśl art. 37 § 2 k.c. rodzaje rejestrów oraz ich organizację i sposób prowadzenia regulują odrębne przepisy.
Z dniem l stycznia 200 l r. weszła w życie ustawa z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 17. poz. 209 ze zm.). Na mocy art. 1 u.k.r.s. tworzy się Krajowy Rejestr Sądowy składający się z:
rejestru przedsiębiorców,
rejestru stowarzyszeń. innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej.
rejestru dłużników niewypłacalnych.
Rejestr prowadzą w systemie informatycznym sądy rejonowe (sądy gospodarcze), obejmujące swoją właściwością obszar województwa lub jego część, zwane sądami rejestrowymi (art. 2 u.k.r.s.). Zgodnie z art. 8 u.k.r.s. Rejestr jest jawny, każdy ma dostęp do danych ujawnionych w Rejestrze za pośrednictwem Centralnej Informacji oraz ma prawo (otrzymać poświadczone odpisy, wyciągi i zaświadczenia o danych zawartych w Rejestrze. Z dokonaniem wpisu w rejestrze związane jest domniemanie, iż dane wpisane Rejestru są prawdziwe (art. 17 u.k.r.s.), a ponadto nie można zasłaniać się nieznajomością treści wpisu w Rejestrze (art. 15-16 u.k.r.s.).
W świetle art. 36 u.k.r.s. w rejestrze przedsiębiorców ujawniane są następują podmioty:
spółki jawne.
europejskie zgrupowania interesów gospodarczych.
spółki partnerskie.
spółki komandytowe.
spółki komandytowo-akcyjne.
spółki z ograniczoną odpowiedzialnością,
spółki akcyjne.
spółki europejskie.
spółdzielnie.
przedsiębiorstwa państwowe.
jednostki badawczo-rozwojowe.
przedsiębiorcy określeni w przepisach o zasadach prowadzenia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne, zwane w ustawie .przedsiebiorcami zagranicznymi".
towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych,
inne osoby prawne, jeżeli wykonują działalność gospodarczą i podlegają obowiązkowi wpisu do rejestru.
oddziały przedsiębiorców zagranicznych działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskie.
główne oddziały zagranicznych zakładów ubezpieczeń.
Uzyskanie wpisu w Krajowym Rejestrze Sądowym jest najbardziej typowym i n częściej spotykanym w prawie cywilnym sposobem uzyskania osobowości prawnej, co poświadcza odpis z takiego Rejestru. Istnieją jednak przypadki zupełnie inne trybu rejestrowania (ewidencjonowania) osób prawnych. Zgodnie z art. 30 usta z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania (t.j. Dz.U. z 2005 Nr 231. poz. 1965 ze zm.) funkcjonuje rejestr kościołów i innych związków wyznaniowych, a prawo wpisu do takiego rejestru jest realizowane przez złożenie ministrowi właściwemu do spraw wyznań religijnych deklaracji o utworzeniu koście lub innego związku wyznaniowego i złożenie wniosku o wpis. Natomiast w przypadku partii politycznych, zgodnie z art. 11 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (t.]. Dz.U. z 2001 r. Nr 79. poz. 857 ze zm.), ewidencję partii politycznych prowadzi Sąd Okręgowy w Warszawie. przy czym partia polityczna nabywa osobowość prawną z chwilą wpisania do ewidencji (art, 16 ustawy o partiach poll tycznych).
Ustanie osoby prawnej.
Osoba prawna jako podmiot prawa cywilnego może zakończyć swój byt prawny na skutek różnorodnych zdarzeń prawnych. Do najważniejszych z nich należą:
wydanie aktu organu państwowego mającego na celu - w przypadkach we właściwych przepisach wskazanych - zakończenie bytu danej osoby prawnej, np. decyzja o likwidacji przedsiębiorstwa państwowego;
podjęcie decyzji przez właściwy organ osoby prawnej, np. o rozwiązaniu stowarzyszenia, o podziale spółdzielni. połączeniu itp.;
ogłoszenie upadłości;
upływ czasu. na jaki została utworzona;
osiągnięcie celu, w jakim została powołana,
Ustanie osoby prawnej jest z reguły połączone z likwidacją jej działalności. co łączy się z koniecznością przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego, w toku którego następuje ściągnięcie przysługujących jej wierzytelności. zaspokojenie wierzycieli likwidowanej osoby prawnej oraz rozdysponowanie pozostałym jej majątkiem w sposób określony przez właściwe przepisy. Osoba prawna przestaje istnieć dopiero w momencie formalnego zakończenia procesu likwidacyjnego. W tym celu muszą być jednak dopełnione wszelkie formalności wymagane przez prawo, np. spółka akcyjna musi zostać wykreślona z Krajowego Rejestru Sądowego.
Zdolność prawna osób prawnych
Osobie prawnej - tak samo jak i osobie fizycznej - przysługuje zdolność prawna i zdolność do czynności prawnych. Od chwili powstania (uzyskania osobowości prawnej) osoba prawna ma zdolność prawną, staje się podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego.
Zdolność prawna osób prawnych kształtuje się podobnie, jak osób fizycznych - osoba prawna może być właścicielem, współwłaścicielem, użytkownikiem wieczystym, wierzycielem, dłużnikiem itp. Osoba prawna nie może być z zasady podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa rodzinnego, np. władzy rodzicielskiej, małżeństwa, nie dotyczą jej także pewne skutki prawne związane z faktem śmierci osoby fizycznej. np. osoba prawna nie może sporządzić testamentu, kończy swój byt prawny w sposób określony przez prawo i następstwo prawne po niej jest uregulowane przepisami szczególnymi, a nie przepisami prawa spadkowego.
Zdolność do czynności prawnych osób prawnych
Od chwili powstania osobie prawnej przysługuje pełna zdolność do czynno prawnych, poprzez czynności prawne dokonywane własnym działaniem może bywać prawa i zaciągać zobowiązania. W odniesieniu do osób prawnych nie istni kategoria ograniczonej zdolności do czynności prawnych.
Osoba prawna działa przez swoje organy, w sposób przewidziany w ustawie i opartym na niej statucie (art, 38 k.c.). Funkcję organów osoby prawnej spełniają osoby fizyczne. Osoby działające w charakterze organu mogą działać albo jednoosobowo, np. prezes spółki akcyjnej. albo łącznie, np. członek zarządu i prokurent w takiej spółce. Skutki prawne działania osób fizycznych będących organem osoby prawnej realizują się bezpośrednio dla tej osoby prawnej, ich działanie nie jest więc ich własnym działaniem jako podmiotów prawa cywilnego, ale działaniem samej osoby prawnej. Stąd też należy ściśle odróżniać w jakim charakterze dana osoba fizyczna działa, własnym imieniu i na własną rzecz czy też jako organ osoby prawnej.
Osoba prawna ponosi pełną odpowiedzialność w zakresie stosunków cywilnoprawnych. np. za zaciągnięte zobowiązania ponosi odpowiedzialność osobistą całym swoim majątkiem na ogólnie przyjętych w kodeksie cywilnym. Obok odpowiedzialności cywilnej samej osoby prawnej prawo może nakładać określoną odpowiedzialność cywilną lub karną na osoby fizyczne pełniące funkcje organów osoby prawnej.
Reprezentacja osób prawnych
Z punktu widzenia dokonywania czynności prawnych przez osobę prawną, a więc występowania w obrocie cywilnoprawnym, najważniejszy jest ten organ, któremu przysługuje prawo reprezentacji czynnej (składania oświadczeń woli wobec os trzecich) i reprezentacji biernej (przyjmowania oświadczeń woli osób trzecich s danych osobie prawnej); organem takim jest np. zarząd spółki lub spółdzielni, dyrektor przedsiębiorstwa państwowego itp.
c) Ułomne osoby prawne - jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej
W literaturze prawa cywilnego jest kwestią sporną, czy obok osób fizyczny i osób prawnych istnieje jeszcze trzecia kategoria podmiotów prawa cywilnego, określana mianem "ułomnych osób prawnych".
W obrocie cywilnoprawnym występują pewne jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej. np. spółki jawne, stowarzyszenia zwykł osoby prowadzące działalność gospodarczą na mocy przepisów szczególnych. Jednostki te mogą mieć zdolność sądową na podstawie przepisów kodeksu postępowania cywilnego, a nawet czasem zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych, nie mając formalnie uznanej osobowości prawnej, jak np. wspólnota mieszkaniowa działająca w oparciu o przepisy ustawy z dnia 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (t.j. Dz.U. z 2000 r. Nr 80. poz. 903 ze zm.).
Kodeks postępowania cywilnego w art. 64 przyznaje zdolność sądową organizacjom społecznym dopuszczonym do działania na podstawie obowiązujących przepisów, chociaż nie posiadały osobowości prawnej. Przykładem takich jednostek mogą być stowarzyszenia niezarejestrowane i różnego rodzaju komitety. Podmiotem praw i obowiązków z zakresu prawa cywilnego odnoszących się do danej jednostki będą wówczas osoby fizyczne daną strukturę tworzące. np. członkowie stowarzyszenia, komitetu a nie dana jednostka. Jednostki tej nie traktuje się bowiem w prawie jako odrębnego podmiotu.
W obrocie gospodarczym występują także różnego rodzaju jednostki organizacyjne, które nie mają osobowości prawnej, jednakże na podstawie art. 4797 k.p mają one zdolność sądową w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej. Szczególną kategorię w tej grupie podmiotów stanowią spółki osobowe uregulowane w kodeksie spółek handlowych. Do tego typu spółek ustawa zalicza spółkę jawną, spółkę komandytową, spółkę partnerską i spółkę komandytowo-akcyjną. W przypadku wymienionych spółek brak jest przymiotu osobowości prawnej, jednak zgodnie z art. 8 k.s.h. - spółka osobowa może we własnym imieniu nabywać prawa, w tym własność nieruchomości i inne prawa rzeczowe, zaciągać zobowiązania, pozywać i być pozywana, nadto prowadzić przedsiębiorstwo pod własną firmą.
Konstrukcję spółki osobowej można rozważyć na przykładzie spółki jawnej. Zg nie z art. 22 k.s.h. spółką jawną jest spółka osobowa. która prowadzi przedsiębi stwo pod własną firmą. a nie jest inną spółką handlową. W spółce takiej każ wspólnik odpowiada za zobowiązania spółki bez ograniczenia całym swoim maj kiern solidarnie z pozostałymi wspólnikami oraz spółką z uwzględnieniem art. k.s.h. W świetle tego ostatniego przepisu w spółce jawnej odpowiedzialność wsp nika ma charakter subsydiarny. mianowicie wierzyciel spółki może prowadzić e kucję z majątku wspólnika w przypadku. gdy egzekucja z majątku spółki okaże bezskuteczna (art. 31 § 1 k.s.h.), przy czym ta subsydiarna odpowiedzialność wsp nika nie dotyczy zobowiązań spółki powstałych przed jej wpisaniem do rejes
Ad. 4) CZYNNOŚCI PRAWNE
a) Pojęcie czynności prawnej.
Czynność prawna oznacza czynność zmierzającą do wywołania określonych skutków prawnych i wymagającą uzewnętrznienia poprzez złożenie odpowiedniego oświadczenia woli przez osobę fizyczną bądź osobę prawną.
Czynności prawne mogą być podejmowane jedynie przez osoby obdarzone przez prawo obowiązujące tzw. zdolnością do czynności prawnych.
b) Rodzaje czynności prawnych.
Ogół czynności prawnych można poddać różnorodnym klasyfikacjom, spośród których najistotniejsze znaczenie mają podziały na:
l) czynności jednostronne (w których dla wywarcia skutku prawnego wystarcza oświadczenie woli jednej strony - na przykład sporządzenie testamentu czy wypowiedzenie umowy o pracę) oraz dwustronne (wymagające zgodnego oświadczenia, a więc umowy, obu stron - na przykład umowa kupna-sprzedaży, zawarcie małżeństwa);
2) czynności formalne (w których dla ważności skutków prawnych czynności potrzebne jest zachowanie pewnej formy - na przykład umowa kupna-sprzedaży nieruchomości, której ważność wymaga zawarcia jej w formie aktu notarialnego) oraz nieformalne (co do których prawo nie stawia żadnego wymogu, jak na przykład umowa pożyczki);
3) czynności między żyjącymi (jeśli regulują stosunki prawne za życia dokonującego bądź osób dokonujących tych czynności - na przykład jakakolwiek umowa kupna-sprzedaży) oraz na wypadek śmierci (jeśli skutki prawne czynności są uzależnione od zdarzenia prawnego w postaci śmierci - na przykład sporządzenie testamentu);
4) czynności zobowiązujące (powodujące powstanie jakichś obowiązków podmiotu dokonującego czynności - na przykład umowa o pracę) oraz czynności rozporządzające (na przykład akt darowizny);
5) czynności przyczynowe, zwane też kazualnymi (uzależniające skuteczność oświadczenia woli od jakiegoś stanu bądź dobra chronionego prawnie - na przykład ochrony pewności obrotu prawnego przez gwarantowanie zasady dotrzymania umów w odniesieniu do umowy pożyczki, zobowiązującej pożyczkobiorcę do zwrotu pożyczki na określonych warunkach i w określonym terminie) oraz czynności abstrakcyjne (nieodparte na założeniu istnienia zewnętrznej przyczyny, od której zależy skuteczność oświadczenia woli); w prawie polskim zasadą jest kazualność czynności prawnych;
6) czynności konsensualne (dla których ważności wystarcza zgodność oświadczeń woli stron dokonujących czynności) oraz czynności realne (które wymagają dla swej ważności wydania rzeczy, o której stanowi umowa); w prawie polskim zasadą jest konsensualność czynności prawnych.
c) Forma czynności prawnych.
Z art. 60 kc wynika zasada swobody wyboru formy czynności prawnych. Oznacza to, że podmiot dokonujący czynności prawnej może złożyć oświadczenie woli w dowolnej formie (ustnej, pisemnej, notarialnej itp.), chyba że z wyraźnego przepisu prawa bądź z woli stron wynika obowiązek zachowania formy szczególnej.
Rodzaje form czynności prawnych z uwagi na ich postać zewnętrzną
zwykła forma pisemna,
forma pisemna z urzędowym poświadczeniem podpisu,
forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty,
forma aktu notarialnego
Zwykła forma pisemna wymaga złożenia własnoręcznego podpisu na dokumencie zawierającym osnowę oświadczenia woli. Do zawarcia umowy za wystarczającą kodeks cywilny uznaje wymianę dokumentów obejmujących treść oświadczenia woli każdej ze stron i przez nią podpisany (art. 78 kc). Osoba nie mogąca pisać, lecz mogąca czytać może złożyć oświadczenie woli w formie pisemnej bądź w ten sposób, że uczyni na dokumencie tuszowy odcisk palca, a obok tego odcisku inna osoba wypisze jej imię i nazwisko, umieszczając swój podpis, bądź też w ten sposób, że zamiast składającego oświadczenie woli podpisze się inna osoba, a jej podpis będzie poświadczony przez notariusza lub właściwy organ administracji samorządowej (gminy) z zaznaczeniem, że został złożony na życzenie osoby, która nie może pisać, lecz może czytać (art. 79 kc). Gdy oświadczenie woli w formie pisemnej ma złożyć osoba niemogąca czytać, oświadczenie to powinno być złożone w formie aktu notarialnego (art, 80 kc).
Z dniem 15 sierpnia 2002 r. wszedł w życie art. 78 § 2 kc, zgodnie z którym oświadczenie woli złożone w postaci elektronicznej, opatrzone bezpiecznym podpisem elektronicznym weryfikowanym przy pomocy ważnego kwalifikowanego certyfikatu jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej. Powyższa zasada została wprowadzona nowelizacją kodeksu cywilnego, dokonaną przepisami ustawy z dnia 18 września 2001 r. o podpisie elektronicznym (Dz.U. Nr 130, poz. 1450). Zgodnie z art. 3 pkt 1 ustawy z dnia 18 września 2001 r. podpis elektroniczny to dane w postaci elektronicznej, które wraz z innymi danymi, służą do identyfikacji osoby składającej podpis elektroniczny.
Forma pisemna z podpisem urzędowo poświadczonym polega na zachowaniu formy pisemnej zwykłej i poświadczeniu podpisu przez notariusza albo inny właściwy organ (np. organ gminy) lub banki w miejscowościach, w których nie ma kancelarii notarialnej - rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 12 kwietnia 1991 r. (Dz.U. Nr 33. poz. 148).
Forma pisemna z urzędowym poświadczeniem daty sprowadza się do złożenia oświadczenia woli w zwykłej formie pisemnej oraz poświadczenia daty (tzw. data pewna) przez notariusza lub umieszczeniem na dokumencie przez organ państwowy jakiejkolwiek wzmianki (np. skasowanie znaczków skarbowych) art. 81 k.c.
Forma notarialna czynności prawnej polega na tym, że notariusz jako osoba zaufania publicznego spisuje treść oświadczenia woli, odczytuje oświadczenie stronom czynności, które następnie podpisują akt wraz z notariuszem (art, 92-94 ustawy z dnia 14 lutego 1991 r. - Prawo o notariacie, t.j. Dz.U. z 2002 r. Nr 42, poz. 369 ze zm.).
Rodzaje form czynności prawnych z uwagi na skutki prawne niezachowania formy szczególnej
Z uwagi na skutki niezachowania formy szczególnej wyróżniamy:
formę zastrzeżoną pod rygorem nieważności (ad solemnitstem),
formę zastrzeżoną dla celów dowodowych (ad ptobstionem),
formę dla wywołania oznaczonych skutków prawnych (ad eventum).
Forma czynności prawnych ad solemnitatem oznacza taką formę szczególną z uwagi na jej szatę zewnętrzną, której niezachowanie powoduje nieważność czynności prawnej. Obowiązek zachowania takiej formy może wynikać z mocy ustawy bądź z mocy czynności prawnej.
Zgodnie z art. 73 § 2 kc. każda przewidziana w przepisach ustawy forma szczególna inna aniżeli pismo ma charakter formy pod rygorem nieważności, chyba że jej zachowanie zostało zastrzeżone tylko w celu wywołania oznaczonych skutków prawnych. tj. ad eventum. Jeśli zaś przepisy prawa przewidują jako szczególną formę pisemną, to jest ona formą ad solemnitatem jedynie wówczas, gdy w przepisie wyraźnie ustanowiono rygor nieważności. Formą ad solemnitatem jest zawsze przewidziana w przepisach prawa forma notarialna.
Zgodnie zaś z art. 76 k.c., jeżeli strony zastrzegły w umowie, że określona czynność prawna między nimi powinna być dokonana w formie szczególnej (pactum de forma), to czynność ta dochodzi do skutku tylko przy zachowaniu zastrzeżonej formy, tzn. że jest ona formą ad solemnitatem. Tylko w wypadku zastrzeżenia formy pisemnej bez określenia skutków jej zachowania poczytuje się w razie wątpliwości, że formę tę zastrzeżono jedynie jako formę dla celów dowodowych.
Forma szczególna zastrzeżona ad robationem to forma pisemna, której niezachowanie nie powoduje nieważności czynności prawnej, ale ogranicza możliwość skorzystania w ewentualnym procesie z niektórych środków dowodowych.
Zgodnie z art. 74 § 1 kc. niezachowanie formy pisemnej ad probationem uniemozliwia dopuszczenie w ewentualnym procesie dowodu z zeznań świadków oraz dowodu z przesłuchania stron (tzw. osobowe środki dowodowe) na fakt dokonani czynności prawnej.
Obowiązek zachowania formy ad probationem może wynikać z przepisu usta bądź z woli stron. Z mocy art. 74 § 1 kc. formą ad probationem jest każda przewidziana w przepisach forma pisemna, chyba że przepis statuujący formę pisemną jednocześnie expressis verbis zastrzega rygor nieważności. Art. 76 k.c. zezwala stronom umowy zastrzec formę pisemną dla celów dowodowych również w wypadkach nie przewidzianych w przepisach prawa. Zgodnie zaś ze wspomnianą już regułą interpretacyjną charakter formy ad probationem ma umowne zastrzeżenie formy pisemnej bez określenia skutków niezachowania tej formy.
Forma szczególna ad eventum polega na tym, że przepis ustawy uzależnia wywołanie rzez czynność prawną niektórych skutków od zachowania tejże szczególnej formy, czyli mimo niezachowania tej formy (ad eventum) czynność prawna będzie ważna, lecz nie wywoła wszystkich skutków prawnych , np. zgodnie z art. 660 kc. umowa najmu nieruchomości lub pomieszczenia na czas dłuższy niż rok powinna być zawarta na piśmie; w razie niezachowania tej szczególnej (ad eventum) formy poczytuje się umowę najmu za zawartą na czas nie oznaczony.
d) Oświadczenie woli.
Przez oświadczenie woli jako niezbędny element każdej czynności prawnej rozumie się taki przejaw woli, który wyraża w sposób dostateczny zamiar wywołania skutków prawnych w postaci ustanowienia, zmiany lub ustania stosunku cywilnoprawnego.
W świetle art. 60 kc. należy przyjąć, że zachowanie się osoby fizycznej jedynie wtedy może być uznane za oświadczenie woli, gdy jest:
na tyle zrozumiałe, żeby chociaż w drodze wykładni możliwe było ustalenie jego sensu,
swobodne (tj. nie złożone pod wpływem przymusu fizycznego),
złożone na serio (poważnie).
Składanie oświadczeń woli
Z art. 60 kc. wynika, że oświadczenie woli osoby dokonującej czynności prawnej może być wyrażone przez każde zachowanie się tej osoby, które ujawnia jej wolę w sposób dostateczny, w tym również przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej.
Oświadczenia woli dzielą się na:
wyraźne
dorozumiane (konkludentne).
Oznacza to, że oświadczenie woli musi być złożone albo
wyraźnie za pomocą takiego zachowania się, którego bezpośrednim celem jest przejaw na zewnątrz aktu woli, albo
w sposób dorozumiany (per facta concludentia) poprzez takie zachowanie się,które w zasadzie zmierza do innego celu, ale z którego pośrednio ("w sposób dostateczny") wynika taki akt woli.
Milczenie podmiotu prawa cywilnego w zasadzie nie może być uznane za oświadczenie woli. Wyjątek tu stanowi 682 k.c., zgodnie z którym, gdy przedsiębiorca otrzymał od osoby, z którą pozostaje w stałych stosunkach gospodarczych ofertę zawarcia umowy - brak niezwłocznej odpowiedzi poczytuje się za nową ofertę.
Chwila złożenia oświadczenia woli
W odniesieniu do oświadczeń woli składanych innej osobie powstaje problem, z jaką chwilą należy uznać je za skutecznie złożone. Kodeks cywilny opowiada się za teorią doręczenia, gdyż art. 61 § l k.c. stanowi, iż "oświadczenie woli, które ma być złożone innej osobie, jest złożone z chwilą, gdy doszło do niej w taki sposób, że mogła zapoznać się z jego treścią." Odwołanie takiego oświadczenia jest skuteczne, jeżeli doszło jednocześnie z tym oświadczeniem lub wcześniej. Z art. 61 § 2 k.c. wynika. że oświadczenie woli wyrażone w postaci elektronicznej jest zaś złożone innej osobie z chwilą. gdy wprowadzono je do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią.
Wykładnia oświadczeń woli
Jeżeli oświadczenie woli jest złożone w tak niejasny sposób, że nie można zidentyfikować jego sensu, to konieczna jest wykładnia tegoż oświadczenia. Zasady obwiązujące przy dokonywaniu wykładni oświadczenia woli określa art. 65 k.c. Zgodnie z tym przepisem oświadczenie woli powinno być tłumaczone tak, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których zostało ono złożone, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje. Przy interpretacji umów należy zaś raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, a nie tylko opierać się na jej dosłownym brzmieniu.
e) Wady oświadczenia woli.
Oświadczenie woli jako najważniejszy i konieczny element czynności prawnej tylko wtedy stanowi efektywny instrument świadomego kształtowania stosunków cywilnoprawnych przez podmioty prawa, gdy oświadczenie woli (przejaw woli) jest zgodny z wolą wewnętrzną. Jeżeli w procesie podejmowania i ujawniania woli pojawiają się pewne wadliwości, które prowadzą do sytuacji, gdy przejaw woli nie oddaje woli wewnętrznej, mówimy owadach oświadczenia woli. Kodeks cywilny wyróżnia następujące wady oświadczenia woli:
brak świadomości lub swobody,
pozorność,
błąd (w tym też podstęp)
groźba.
Brak świadomości lub swobody (art. 82 k.c.)
Oświadczenie woli złożone przez osobę, która z jakichkolwiek powodów znajdowała się w stanie wyłączającym świadome albo swobodne powzięcie decyzji i wyrażenie woli, jest bezwzględnie nieważne. Dotyczy to w szczególności choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego, chociażby przemijającego zaburzenia czynności psychicznych.
Pozorność art. 83 k.c.
Zgodnie z art. 83 k.c, pozorność polega na tym, że osoba składająca oświadczenie woli umawia się z adresatem tego oświadczenia, iż:
a) oświadczenie woli ma nie wywoływać żadnych skutków prawnych mimo istnienia zewnętrznych symptomów ich powstania, bądź też
b) mogą powstać inne skutki prawne aniżeli te, które zostały oznaczone w treści oświadczenia woli (np. strony zawierają umowę sprzedaży, chociaż umawiają się, że w rzeczywistości dojdzie do skutku umowa darowizny).
Skutkiem prawnym pozorności jest nieważność bezwzględna pozornego oświadczenia woli (por. art. 83 § l zd. l k.c.). Gdy jednak pozorne oświadczenie woli zostało złożone w celu ukrycia innej czynności prawnej, ważność tego oświadczenia ocenia się według właściwości czynności prawnej ukrytej - w razie ukrycia pod pozorną umową sprzedaży umowy darowizny, może być uznana za ważną umowa darowizny, o ile zostaną spełnione przesłanki jej ważności, w szczególności odnoszące się do formy umowy darowizny.
Błąd art. 84 kc
Przez "błąd" należy rozumieć
fałszywe wyobrażenie o rzeczywistym stanie rzeczy, a zatem mylne wyobrażenie lub brak w ogóle wyobrażenia (błąd sensu stricto), jak również
mylne wyobrażenie o treści składanego oświadczenia (pomyłka).
Błąd może dotyczyć różnych okoliczności rzeczywistego stanu rzeczy - może to być błąd co do osoby, której składa się oświadczenie woli, co do przedmiotu umowy oraz jego właściwości.
Wypadki błędu należy podzielić na
błąd co do treści czynności prawnej i
błąd co do okoliczności pozostających poza treścią czynności prawnej.
Art. 84 § 1 kc. za prawnie doniosły uznaje tylko błąd co do treści czynności prawnej, jeżeli jest on istotny. tj. uzasadnia przypuszczenie, że gdyby składający oświadczenie woli nie działał pod wpływem błędu i oceniał sprawę rozsądnie, nie złożyłby oświadczenia woli tej treści. Skutkiem tak określonego prawnie doniosłego błędu jest możność uchylenia się przez osobę działającą pod wpływem błędu od skutków prawnych swego oświadczenia woli.
Gdy oświadczenie woli było złożone innej osobie, a czynność była odpłatna, uchylenie się od skutków prawnych jest dopuszczalne tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć. Ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.
Przez podstęp należy rozumieć błąd wywołany przez inną osobę celowo, aby skłonić daną osobę do złożenia oświadczenia woli. Według art. 86 kc. prawną doniosłość przedstawia błąd wywołany podstępnie przez drugą stronę, a nawet przez osobę trzecią, ale tylko wówczas, jeżeli o podstępie druga strona wiedziała i nie zawiadomiła o nim składającego oświadczenie woli albo jeżeli czynność prawna była nieodpłatna.
Groźba art. 87 k.c.
Zgodnie z art. 87 k.c., kto złożył oświadczenie woli pod wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jemu samemu albo innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.
Groźbą jest więc, najogólniej mówiąc, zapowiedź przez pewną osobę, w celu zmuszenia innej osoby do złożenia oświadczenia woli, użycia takich środków, które mogą sprowadzić niekorzystne następstwa dla tej osoby lub osoby trzeciej, gdy oczekiwane oświadczenie nie zostanie złożone.
Cechy groźby
Nie ma znaczenia. kto użył groźby: druga strona czy też osoba trzecia. chociażby nawet druga strona nie wiedziała o groźbie.
Groźba musi też być bezprawna, co oznacza bezprawność zapowiedzianego działania (np. podpalenia domu, pobicia, zabójstwa itd.) albo zapowiedź użycia dozwolonego prawem działania w celu wymuszenia oświadczenia woli (np. groźba doniesienia stronie umowy o popełnionym przestępstwie).
Groźba musi być poza tym przyczyną sprawczą złożenia oświadczenia woli, tzn., że składający oświadczenie mógł się obawiać powstania poważnego niebezpieczeństwa. Nie ma zaś znaczenia, czy niebezpieczeństwo dotyczyło stosunków osobistych, czy też majątkowych, jak również czy groziło ono osobie, która złożyła oświadczenie woli, czy też innej osobie.
Obojętne jest też, czy grożący żądał wprost i wyraźnie złożenia oświadczenia woli, czy też związek między groźbą a złożeniem oświadczenia miał charakter pośredni.
Skutkiem prawnym błędu oraz groźby jest nieważność względna czynności prawnej.
f) Sankcje wadliwości czynności prawnej
Nieważność bezwzględna.
Nieważność względna.
Bezskuteczność zawieszona.
Bezskuteczność względna.
Nieważność bezwzględna.
Czynność prawna bezwzględnie nieważna nie wywołuje żadnych skutków wynikających z treści oświadczenia woli, przy czym nieważność następuje z mocy samego prawa. Na nieważność czynności prawnej może zawsze powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny, a w razie sporu sąd powinien uwzględnić nieważność z urzędu, czyli nawet wówczas, gdy żadna ze stron na nią się nie powołuje. Czynności nieważnej bezwzględnie nie da się natomiast konwalidować.
Bezwzględna nieważność czynności prawnej powstaje m.in. w razie:
dokonania czynności prawnej przez osobę nie mającą zdolności do czynności prawnych.
braku świadomości lub swobody.
niezachowania formy ad solemnitatem.
dokonania czynności sprzecznej z ustawą lub z zasadami współżycia społecznego albo mającej na celu obejście ustawy.
Nieważność względna
Czynność nieważna względnie wywołuje wszystkie skutki prawne tak, jak gdyby była czynnością niewadliwą. Następuje zatem powstanie zobowiązań i uprawnień, przeniesienie praw itd. Czynność taką można konwalidować.
Istnieją dwa sposoby unieważnienia czynności prawnej nieważnej względnie:
zgodnie z art. 88 kc. ten, kto złożył innej osobie oświadczenie woli pod wpływem błędu lub groźby, może uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia, przez stosowne oświadczenie złożone na piśmie drugiej stronie; uprawnienie to wygasa w razie błędu z upływem roku od jego wykrycia, a w razie groźby z upływem roku od chwili, kiedy stan obawy ustał. Przepisy ustawy wprowadzają pewne wyjątki od tego zasadniczego uregulowania;
w niektórych przypadkach do unieważnienia czynności prawnej nieważnej względnie potrzebne jest orzeczenie sądowe. Dotyczy to w szczególności unieważnienia umowy w razie tzw. wyzysku, unieważnienia uznania dziecka (zob. art. 80-83 k.r.o.), uchylenia uchwały walnego zgromadzenia akcjonariuszy, członków spółdzielni itd.
Bezskuteczność zawieszona
O bezskuteczności zawieszonej mówimy wtedy, gdy do ważności czynności prawnej wymagana jest zgoda osoby trzeciej, a zgody tej nie udzielono. Skuteczność takiej czynności pozostaje w zawieszeniu aż do chwili, w której osoba trzecia mogła jeszcze potwierdzić czynność lub ją już potwierdziła.
W razie bezskuteczności zawieszonej nie wiadomo, czy czynność prawna wywoła skutki prawne, czy też ich nie wywoła. Wszystko zależy od tego, czy czynność ta zostanie, czy nie zostanie potwierdzona, w tym czasie jest to tzw. czynność prawna niezupełna lub kulejąca (negotium c1audicans). Wskutek potwierdzenia staje się czynnością w pełni skuteczną, w przypadku zaś odmowy potwierdzenia albo braku potwierdzenia mimo upływu określonego terminu staje się czynnością nieważną.
Bezskuteczność względna
Skutkiem wadliwości czynności prawnej niekiedy jest to, że czynność taka staje się bezskuteczna lecz tylko względem określonych osób, zachowując w pełni swą skuteczność względem innych podmiotów.
Bezskuteczność względna nie następuje nigdy z mocy oświadczenia woli, ale jedynie
albo ipso iure, albo
z mocy orzeczenia sądowego.
Czynność prawna jest względnie bezskuteczna ipso iure w wypadku, gdy spadkobierca rozporządził udziałem w przedmiocie należącym do spadku bez zgody pozostałych spadkobierców. Rozporządzenie to jest bezskuteczne o tyle, o ile naruszałoby uprawnienia przysługujące tym spadkobiercom na podstawie przepisów o dziale spadku (art. 1036 zd. 2 k.c.).
Orzeczenie sądowe zaś jest potrzebne dla uznania czynności dokonanej przez dłużnika z pokrzywdzeniem wierzycieli za bezskuteczną względem tych wierzycieli (tzw roszczenia pauliańskie - art. 527 i nast. k.c.).
Ogólne znaczenie ma zaś art, 59 k.c ., który stanowi, iż w razie zawarcia umowy, której wykonanie czyni całkowicie lub częściowo niemożliwym zadośćuczynienie roszczeniu osoby trzeciej, osoba ta może żądać uznania umowy za bezskuteczną w stosunku do niej, jeżeli strony ojej roszczeniu wiedziały albo jeżeli umowa była nieodpłatna. Uznania umowy za bezskuteczną nie można żądać po upływie roku od jej zawarcia (art. 59 zd. 2 k.c.).
Ad. 5) PRZEDSTAWICIELSTWO
a) Pojęcie i rodzaje przedstawicielstwa.
W obrocie cywilnoprawnym zazwyczaj czynności prawnej dokonuje osoba, której mają bezpośrednio dotyczyć skutki prawne tej czynności. Jednakże może ona również dokonać czynności prawnej przez upoważnionego do tego przedstawiciela. Zgodnie z art. 95 § 2 kc. czynność prawna dokonana przez przedstawiciela w granicach umocowania pociąga za sobą skutki bezpośrednio dla reprezentowanego.
Przedstawicielstwo polega więc na tym, że jedna osoba, zwana przedstawicielem, dokonuje w imieniu drugiej osoby, zwanej reprezentowanym czynności prawnej, która - o ile mieści się w granicach upoważnienia przedstawiciela do działania w cudzym imieniu (umocowanie) - wywołuje skutki prawne bezpośrednio dla reprezentowanego (np. jeżeli przedstawiciel kupuje w imieniu reprezentowanego określoną rzecz od zbywcy, to nabywcą jest reprezentowany, a nie jego przedstawiciel).
Rodzaje przedstawicielstwa.
czynne
bierne
Przedstawicielstwo, w którym przedstawiciel składa oświadczenie woli w imieniu reprezentowanego, określa się jako przedstawicielstwo czynne, w odróżnieniu od przedstawicielstwa biernego, które zachodzi, gdy przedstawiciel odbiera w imieniu reprezentowanego oświadczenie woli złożone przez osobę trzecią. Przepisy art. 95-108 kc. o przedstawicielstwie czynnym stosuje się odpowiednio do przedstawicielstwa biernego (art. 109 k.c.).
Przedstawicielstwo ustawowe a pełnomocnictwo
Biorąc za kryterium źródło umocowania przedstawicielstwo dzielimy, zgodnie z art. 96 k.c., na:
przedstawicielstwo ustawowe, gdy źródłem umocowania jest ustawa (np. art. 98 k.r.o. bezpośrednio stanowi, że rodzice są przedstawicielami ustawowymi dziecka lub ustawa może upoważnić sąd do ustanowienia przedstawiciela ustawowego - wart. 145 § 2 kro. - opiekuna) i
pełnomocnictwo, gdy umocowanie do działania w cudzym imieniu opiera się na jednostronnym oświadczeniu woli reprezentowanego (mocodawcy).
b) Pełnomocnictwo.
Udzielenie pełnomocnictwa
Przy pełnomocnictwie źródłem umocowania jest oświadczenie woli reprezentowanego, W stosunku pełnomocnictwa przedstawiciela nazywa się pełnomocnikiem, reprezentowanego - mocodawcą, a oświadczenie woli reprezentowanego, przez które udzielił umocowania pełnomocnikowi - pełnomocnictwem.
Oświadczenie woli mocodawcy jest jednostronną czynnością prawną. Powinno być ono złożone pełnomocnikowi, aby wiedział, że jest umocowany i w jakim zakresie, Mocodawca może udzielić pełnomocnictwa do dokonania tylko takich czynności prawnych, jakich sam mógłby dokonać w imieniu własnym. Pełnomocnictwo może być udzielone w formie dowolnej, a tylko wyjątkowo niezbędne jest zachowanie formy szczególnej. Pełnomocnictwo do dokonania czynności, dla ważności której konieczna jest określona forma, powinno być udzielone w tej samej formie (np. art. 99 § l k.c.). Pełnomocnictwo ogólne powinno być pod rygorem nieważności udzielone na piśmie(art. 99 § 2 k.c.).
Stosunek podstawowy pełnomocnictwa
następujące przesłanki zastosowania powołanego przepisu:
w dokonaniu czynności prawnej uczestniczyła osoba czynna w lokalu przedsiębiorstwa. Przy czym bez znaczenia jest to czy łączy ją jakikolwiek stosunek praw-
Rodzaje pełnomocnictwa
Mając za kryterium treść pełnomocnictwa - zgodnie z art. 98 kc. - można wyróżnić:
pełnomocnictwo ogólne,
pełnomocnictwo rodzajowe,
pełnomocnictwo szczególne.
Pełnomocnictwo ogólne obejmuje umocowanie do dokonywania czynności zwykłego zarządu. Chodzi tu o dokonywanie czynności prawnych, które w konkretnej sytuacji są potrzebne dla - zgodnego z zasadami prawidłowej gospodarki - wykonywania praw majątkowych mocodawcy. Powszechnie uważa się za czynności zwykłego zarządu: załatwianie spraw związanych z normalną eksploatacją rzeczy, pobieranie z niej pożytków, konserwację i administrację rzeczą oraz jej ochronę. Za czynności przekraczające zwykły zarząd: zbycie rzeczy, jej obciążenie, zmiana przeznaczenia. Czynności przekraczające zwykły zarząd wymagają pełnomocnictwa rodzajowego albo szczególnego;
Pełnomocnictwo rodzajowe (do czynności prawnych określonego rodzaju) określa rodzaj czynności prawnej, do dokonywania której umocowany jest pełnomocnik oraz jej przedmiot (np. sprzedaż samochodów). To pełnomocnictwo nie wystarcza jednak do czynności, dla których ustawa wymaga udzielenia pełnomocnictwa szczególnego.
Pełnomocnictwo szczególne (do poszczególnej czynności prawnej) dotyczy konkretnie oznaczonej czynności prawnej (np. do sprzedaży określonej nieruchomości).
Zależnie od tego, kto udziela pełnomocnictwa odróżnia się:
pełnomocnictwo główne udzielone przez mocodawcę.
pełnomocnictwo substytucyjne udzielone przez pełnomocnika w imieniu i ze skutkiem dla mocodawcy. Z uwagi na to, że pełnomocnictwo opiera się na stosunku zaufania ustanowienie tzw. substytuta (podstawienie innej osoby w swoje miejsce) nie jest w zasadzie dopuszczalne. W drodze wyjątku od tej zasady przepis art. 106 kc. dopuszcza możliwość ustanowienia przez pełnomocnika dla mocodawcy innych pełnomocników (substytutów) tylko wtedy, gdy jest on do tego wyraźnie umocowany. Umocowanie takie może wynikać z treści pełnomocnictwa głównego, z ustawy (np. art. 91 pkt 3 k.p.c. daje taką możliwość adwokatowi, radcy prawnemu) lub ze stosunku prawnego będącego podstawą pełnomocnictwa. Pozycja prawna substytuta jest taka sama jak pełnomocnika bezpośrednio ustanowionego przez mocodawcę.
Wyróżnia się także:
pełnomocnictwo samodzielne. Zasadą jest samodzielne pełnomocnictwo. Wynika to z art. 107 k.c., który stanowi, iż w sytuacji, gdy mocodawca ustanowił kilku pełnomocników, z takim samym zakresem umocowania, każdy z nich może działać samodzielnie, chyba że co innego wynika z treści pełnomocnictwa.
pełnomocnictwo łączne, gdy mocodawca nakaże pełnomocnikom łączne działanie.
Wygaśnięcie pełnomocnictwa
Wygaśnięcie umocowania do działania w cudzym imieniu następuje z różnych przyczyn:
z powodu spełnienia się okoliczności wskazanych w treści umocowania (np. za. warcie umowy, której miał dokonać pełnomocnik, upływ terminu, na jaki pełnomocnictwo zostało udzielone);
na skutek śmierci pełnomocnika lub mocodawcy, chyba że w pełnomocnictwie inaczej postanowiono (art. 101 § 2 k.c.). W takim wypadku w miejsce zmarłego pełnomocnika lub mocodawcy wstępują spadkobiercy;
z powodu odwołania pełnomocnictwa (art. 101 § l k.c.). Mocodawca może w każdej chwili pełnomocnictwo odwołać (bo np. stracił zaufanie do pełnomocnika), zawiadamiając o tym pełnomocnika.
utrata zdolności do czynności prawnych przez pełnomocnika uniemożliwia mu korzystanie z umocowania i niewątpliwie powoduje wygaśnięcie pełnomocnictwa. Ograniczenie pełnomocnika w zdolności do czynności prawnej, z uwagi na brzmienie art. 100 k.c., nie powoduje wygaśnięcia pełnomocnictwa.
Jeżeli pomimo wygaśnięcia pełnomocnictwa pełnomocnik dokona w imieniu mocodawcy czynności prawnej w granicach pierwotnego umocowania, to czynność ta jest ważna, chyba że druga strona o wygaśnięciu umocowania wiedziała lub z łatwością mogła się dowiedzieć (art. 105 k.c.). Chodzi tu o ochronę osób trzecich działających w dobrej wierze. Mocodawcy w tym wypadku przysługuje przeciwko byłemu pełnomocnikowi roszczenie odszkodowawcze
c) Prokura.
W myśl art. 1091 kc. prokura jest szczególnym rodzajem pełnomocnictwa, które może być udzielone wyłącznie przez przedsiębiorcę podlegającego obowiązkowi wpisu do rejestru przedsiębiorców.
Cechy prokury:
Obejmuje ono umocowanie do czynności sądowych i pozasądowych, jakie są związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa. Jedynie do zbycia przedsiębiorstwa, do dokonania czynności prawnej, na podstawie której następuje oddanie go do czasowego korzystania, oraz do zbywania i obciążania nieruchomości wymagane jest pełnomocnictwo do poszczególnej czynności (art. 1093 k.c.).
Nie można ograniczyć prokury ze skutkiem wobec osób trzecich, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 1091 § 2 k.c.), Tak szeroko określony, przez bezwzględnie obowiązujące przepisy, zakres prokury czyni prokurenta osobą wyposażoną w najszersze uprawnienia. Jest on w następstwie tego jakby alter ego przedsiębiorcy.
Prokura powinna być pod rygorem nieważności udzielona na piśmie.
Prokurentem może być wyłącznie osoba fizyczna mająca pełną zdolność do czynności .prawnych (art. 1092 k.c.),
Będąc aktem szczególnego zaufania ze strony przedsiębiorcy, prokura może być w każdym czasie odwołana.
Wygasa ona wskutek
- wykreślenia przedsiębiorcy z rejestru, a także
- ogłoszenia upadłości,
- otwarcia likwidacji oraz
- przekształcenia przedsiębiorcy.
- Prokura wygasa także ze śmiercią prokurenta. Natomiast śmierć przedsiębiorcy lub utrata przez niego zdolności do czynności prawnych nie powoduje wygaśnięcia prokury (art. 1097 k.c.),
Ze względu na zakres uprawnień prokury nie można przenieść na inną osobę. W konsekwencji takiego postanowienia art. l096 kc. prokurent nie może substytuować innego prokurenta ani ustanowić innego prokurenta dla swego mocodawcy lub dla siebie. Prokurent może jednak ustanowić pełnomocnika do poszczególnych czynności lub pewnego rodzaju czynności
Udzielenie i wygaśnięcie prokury wymaga zgłoszenia do rejestru przedsiębiorców.
Rodzaje prokury.
Zgodnie z treścią art. l094 kc. prokura może być udzielona kilku osobo łącznie (prokura łączna) lub oddzielnie. Jeśli prokura jest łączna, do ważność czynności prawnej potrzebne jest współdziałanie wszystkich łącznie ustanowionych prokurentów. Jeśli natomiast prokura udzielona została kilku prokurentom oddzielnie, każdy z nich działa niezależnie od drugiego. Istnieje wtedy tyle prokur, ilu ustanowiono prokurentów. Kierowane do przedsiębiorcy oświadczeni lub doręczenia pism mogą być dokonywane wobec jednej z osób, którym udzielono prokury łącznie (reprezentacja bierna).
Ad. 6) PRZEDAWNIENIE I TERMINY ZAWITE
a). Przedawnienie
Pojęcie przedawnienia
Przedawnienie jest instytucją ograniczającą w czasie dochodzenie roszczeń majątkowych wynikających ze stosunków cywilnoprawnych. Jeśli chodzi o przedmiot przedawnienia, to zgodnie z art. 117 § 1 kc. przedawnieniu ulegają roszczenia majątkowe.
Roszczenie jest uprawnieniem polegającym na tym, że oznaczona osoba ma obowiązek wykonać świadczenie na rzecz uprawnionego, który może żądać, aby zachowała się ona w ściśle określony sposób. Nie podlegają przedawnieniu - w rozumieniu prawa cywilnego materialnego - roszczenia, które nie mają charakteru cywilnoprawnego (np. administracyjnoprawne, procesowe), a także prawa podmiotowe nie mające charakteru roszczeń (prawa podmiotowe bezpośrednie i kształtujące). Przedawnieniu ulegają tylko roszczenia majątkowe, nie ulegają zatem przedawnieniu roszczenia nie majątkowe (np. roszczenia o ochronę dóbr osobistych wynikające z art. 24 k.c., a także praw rodzinno-osobowych).
Od zasady, że roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu przepisy szczególne przewidują wyjątki. Należą do nich roszczenia, których dochodzenie nie jest w ogóle ograniczone w czasie:
roszczenie o zniesienie współwłasności (art, 220 k.c.),
roszczenia windykacyjne i negatoryjne odnoszące się do nieruchomości (art. 223 § 1 k.c.) oraz
roszczenia, których dochodzenie ograniczone jest terminami zawitymi. np. roszczenie posesoryjne o przywrócenie stanu poprzedniego i o zaniechanie naruszeń (np. art. 344 § 2 k.c.).
Skutek przedawnienia.
Skutek przedawnienia polega na tym, że po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko któremu przysługuje roszczenie (dłużnik) może uchylić się od jego zaspokojenia podnosząc zarzut przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.). Roszczenie majątkowe istnieje nadal, staje się jednak tzw. roszczeniem niezupełnym (pozbawionym przymusowej realizacji). Dłużnik może jednak po upływie terminu przedawnienia zrzec się korzystania z zarzutu przedawnienia. Jak z tego wynika, sąd uwzględnia upływ terminu przedawnienia jedynie na zarzut dłużnika, przeciwko któremu przysługuje przedawnione roszczenie. Jeżeli więc po upływie terminu przedawnienia wierzyciel wniesie do sądu powództwo oparte na przedawnionym roszczeniu, a pozwany - dłużnik podniesie zarzut przedawnienia, sąd oddali powództwo. Gdy dłużnik zachowuje się biernie i nie podniesie zarzutu przedawnienia, sąd rozpatrzy powództwo tak, jakby przedawnienie nie nastąpiło.
Terminy przedawnienia
Terminy przedawnienia zakreślają granice czasowe do dochodzenia roszczenia w drodze przymusu państwowego. Nie mogą być one skracane ani przedłużane przez czynność prawną (art. 119 k.c.), co oznacza, że przepisy regulujące długość tych terminów mają charakter bezwzględnie obowiązujący.
Ogólne terminy przedawnienia (gdy przepisy szczególne nie stanowią inaczej) wynoszą:
dla roszczeń o świadczenia okresowe (np. alimenty. renty, czynsze) - trzy lata;
dla roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej (gdy osoba fizyczna lub prawna, której roszczenie majątkowe przysługuje, zarobkowo trudni się działalnością gospodarczą i roszczenie jej pozostaje w związku z tą działalnością) - trzy lata;
dla innych roszczeń - dziesięć lat;
roszczenie stwierdzone wyrokiem sądu, a także ugodą i orzeczeniem sądu polubownego przedawnia się z upływem lat dziesięciu (nawet gdyby termin przedawnienia roszczeń tego rodzaju. co zasądzone, był krótszy).
Stwierdzone wyrokiem roszczenie okresowe należne w przyszłości ulega przedawnieniu trzyletniemu (art. 125 k.c.).
Poza ogólnymi terminami przedawnienia przepisy szczególne przewidują terminy przedawnienia o innej długości (np. art. 229 i 263 § l kc. - jeden rok; art. 554 i 751 kc. - dwa lata).
Początek biegu przedawnienia
Początek biegu przedawnienia rozpoczyna się - według art. 120 § l kc. - od dnia, w którym roszczenie stało się wymagalne (gdy wierzyciel może już żądać spełnienia świadczenia). Przepisy szczególne mogą też wskazać inne okoliczności. od zaistnienia których należy liczyć początek biegu przedawnienia np. od dnia wydania rzeczy (art. 229 k.c.).
Zawieszenie biegu przedawnienia
Zawieszenie biegu przedawnienia powodują określone okoliczności, które utrudniają bądź uniemożliwiają dochodzenie roszczeń przez uprawnionego.
W myśl art. 121 kc. bieg przedawnienia ulega w szczególności zawieszeniu:
co do roszczeń. które przysługują dzieciom przeciwko rodzicom - przez czas trwania władzy rodzicielskiej (chodzi tu o ochronę interesów dzieci uzależnionych w okresie trwania władzy rodzicielskiej od rodziców);
co do roszczeń, które przysługują osobom nie mającym pełnej zdolności do czynności prawnych przeciwko osobom sprawującym opiekę lub kuratelę przez czas sprawowania przez te osoby opieki lub kurateli (podobnie jak przy dzieciach z uwagi na ochronę tych osób);
Skutkiem zawieszenia jest to, że przez pewien okres bieg przedawnienia nie rozpoczyna się, a jeśli już się rozpoczął, ulega zatrzymaniu na czas trwania przeszkody, a po jej ustaniu biegnie w dalszym ciągu, zaś czasu trwania przeszkody nie wlicza się do tego biegu.
Wstrzymanie zakończenia biegu przedawnienia
Podobny charakter do zawieszenia biegu przedawnienia ma tzw. wstrzymanie jego zakończenia, polegające na tym, że w razie zaistnienia pewnych okoliczności przedawnienie biegnie, ale jego bieg może się zakończyć dopiero po upływie określonego czasu od ustania tych okoliczności. Problematykę tę normuje art. 122 kc. Ustawodawca chcąc zapewnić skuteczną ochronę osobom, które nie są w stanie same roszczeń swych dochodzić, postanawia, że bieg przedawnienia co do roszczeń przysługujących osobie, która nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych, nie może skończyć się wcześniej niż z upływem dwóch lat od ustanowienia dla niej przedstawiciela ustawowego albo od ustania przyczyny jego ustanowienia (np. gdy dziecko uzyska pełnoletność). Jeżeli termin przedawnienia jest krótszy niż dwa lata, jego bieg liczy się dopiero od dnia ustanowienia przedstawiciela ustawowego albo od dnia, w którym ustała przyczyna jego ustanowienia.
Przerwanie biegu przedawnienia
Przerwanie biegu przedawnienia oznacza, że zaistnienie pewnych zdarzeń powoduje, iż bieg przedawnienia przerywa się, a po przerwie biegnie od nowa (a 124 § l kc). Nie dolicza się więc - w odróżnieniu od zawieszenia - okresu, ja minął od rozpoczęcia biegu przedawnienia do wystąpienia zdarzenia powodującego przerwanie.
Zgodnie z art. 123 kc. przerwanie biegu przedawnienia powodują:
każda czynność dokonana przed sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw albo egzekwowania roszczeń danego rodzaju, a także przed sądem polubownym, jeżeli przedsięwzięta została bezpośrednio w celu dochodzenia, ustalenia, zaspokojenia lub zabezpieczenia roszczenia (np. wniesienie pozwu);
uznanie roszczenia przez osobę, przeciwko której roszczenie przysługuje. Przez uznanie należy rozumieć oświadczenie dłużnika skierowane do wierzyciela, w którym przyznaje on, że roszczenie istnieje. Może być ono wyrażone w dowolnej formie, a nawet w sposób dorozumiany (np. przez złożenie prośby o odroczenie terminu spełnienia świadczenia, zapłatę odsetek)
wszczęcie mediacji. Jej celem jest doprowadzenie do ugody przed mediatorem.
Gdy przerwanie przedawnienia nastąpiło przez czynność w postępowaniu prze sądem lub innym organem powołanym do rozpoznawania spraw lub egzekwowani roszczeń danego rodzaju albo przed sądem polubownym albo przez wszczęcie mediacji, przedawnienie nie biegnie na nowo, dopóki postępowanie nie zostanie zakończone (art. 124 § 2 kc).
b) Terminy zawite (prekluzyjne).
Pojęcie i skutki prekluzji
Prekluzja ogranicza w czasie dochodzenie przed powołanym do tego organem lub inną realizację praw podmiotowych, a bezskuteczny upływ terminu prekluzyjnego (inaczej zawitego) powoduje wygaśnięcie prawa.
W odróżnieniu od przedawnienia, które dotyczy tylko roszczeń majątkowych, prekluzji podlegają wszystkie normatywne postacie praw podmiotowych.
Bezczynność uprawnionego w przewidzianym okresie powoduje, że prawo podmiotowe wygasa. Należy więc stwierdzić, że skutkiem prekluzji (inaczej niż przy przedawnieniu) jest wygaśnięcie prawa podmiotowego, co sąd lub inny organ powołany do rozpoznawania sprawy uwzględnia z urzędu.
Bieg terminów zawitych
Instytucja terminów zawitych nie została - tak jak przedawnienie - całościowo unormowana. Przepisy szczególne o charakterze bezwzględnie obowiązującym, znajdujące się w różnych częściach prawa cywilnego, wprowadzają terminy zawite i określają ich długość. W porównaniu z terminami przedawnienia terminy zawite są zazwyczaj krótsze, a ich uchybienie powoduje bardziej rygorystyczne skutki (w postaci wygaśnięcia prawa podmiotowego).
AD. II. PRAWO RZECZOWE
1. ZAGADNIENIA OGÓLNE.
a) Pojęcie prawa rzeczowego
Prawo rzeczowe w znaczeniu przedmiotowym to zespół przepisów cywilnoprawnych, które regulują powstanie, treść, zmianę i ustanie prawa własności oraz innych form korzystania z rzeczy.
Przepisy prawa rzeczowego w zasadzie mają charakter bezwzględnie obowiązujących (iuris cogentis). Oznacza to, że zainteresowani nie mają możliwości umownego, odmiennego od uregulowań ustawowych kształtowania treści praw rzeczowych.
Prawo rzeczowe w znaczeniu podmiotowym to takie prawo, które odpowiada łącznie dwu cechom:
dotyczy rzeczy i
jest prawem bezwzględnym.
Prawa rzeczowe są prawami bezwzględnymi, skutecznymi wobec wszystkich podmiotów podlegających danemu prawodawstwu (erga omnes). Każdy ma obowiązek powstrzymania się od takich działań, które by stanowiły ingerencję w sferę prawa rzeczowego uprawnionego. Od osoby, która nie wypełniła tego obowiązku uprawniony może domagać się przywrócenia stanu zgodnego z prawem i zaniechania dalszych naruszeń.
b) Pojęcie rzeczy.
Rzeczami, w rozumieniu kodeksu cywilnego, są tylko przedmioty materialne (art. 45 kc). Oznacza to, że rzeczami są takie dobra, które zarówno są:
materialnymi częściami przyrody i
mają charakter samoistny. tzn. są na tyle wyodrębnione w sposób naturalny lub sztuczny, że w obrocie mogą być traktowane jako dobra samoistne.
Jak z tego wynika, nie są rzeczami
dobra niematerialne (np. dzieła naukowe. literackie, wynalazki)
prawa - gdyż nie stanowią materialnych części przyrody.
części składowe rzeczy.
kopaliny,
powietrze,
woda płynąca w rzece, bo nie spełniają wymagania samoistności.
wyodrębniona masa majątkowa (zbiór praw lub ogół praw), np. majątek, gospodarstwo rolne, przedsiębiorstwo.
Ze względu na godność, integralność i naturę osoby ludzkiej ciało żyjącego człowieka ani jego części nie są rzeczami; nie są też rzeczami zwłoki ludzkie i ich części, natomiast stają się rzeczami części ciała mające charakter preparatów dla celów naukowo-dydaktycznych. Należy zgodzić się z poglądem, że komórki, tkanki i narządy ludzkie pobrane w celu przeszczepienia osobie ludzkiej są rzeczami szczególnego rodzaju, wyłączonymi z komercjalnego obrotu.
zwierzę jako istota żyjąca, zdolna do odczuwania cierpienia, nie jest rzeczą.
Rzeczami szczególnego rodzaju (sui generis) są pieniądze. Wartość ich wynika z gwarancji, jakie zapewnia im państwo, a nie z ich właściwości fizycznych.
c) Podział rzeczy
Podstawowy dla prawa rzeczowego jest podział rzeczy na
nieruchomości (rzeczy nieruchome) i
ruchomości (rzeczy ruchome).
Definicję nieruchomości podaje art. 46 § 1 k.c.. z którego wynika, że nieruchomościami są części powierzchni ziemskiej stanowiące odrębny przedmiot własności (grunty), jak również budynki trwale z gruntem związane lub części takich budynków, jeśli na mocy przepisów szczególnych stanowią odrębny od gruntu przedmiot własności.
Można więc wymienić trzy rodzaje nieruchomości:
gruntowe (części powierzchni ziemskiej),
budynkowe,
lokalowe (części budynków).
O nieruchomości gruntowej mówimy wówczas, gdy część powierzchni ziemskiej stanowi wyodrębnioną całość i jest odrębnym przedmiotem własności. Grunty stanowią zawsze nieruchomość, natomiast budynki i ich części (lokale) zazwyczaj są częściami składowymi nieruchomości gruntowej. Nieruchomościami są tylko wtedy, gdy przepis szczególny tak stanowi.
Zasada superficies solo cedit
Zasada ta wynika w szczególności z art. 48 i 191 k.c., które mają charakter norm iuris cogentis (zainteresowani nie mogą w drodze umowy inaczej postanowić), i oznacza, że wszystko, co zostało trwale z gruntem związane, dzieli los prawny tego gruntu. Inaczej rzecz ujmując, można powiedzieć, że wszystko, co na gruncie zostanie wzniesione lub zasadzone, stanowi jego część składową i własność właściciela gruntu (bez względu na to, kto tego dokonał i z czyich materiałów).
Rzeczy, które nie są nieruchomościami, są rzeczami ruchomymi.
Kodeks cywilny dzieli również rzeczy na:
oznaczone co do tożsamości - wykazują cechy indywidualne (konkretnie określony egzemplarz);
oznaczone co do gatunku - odpowiadają pewnym cechom rodzajowym (np. zborze, węgiel, samochody).
d) Rodzaje praw rzeczowych.
Powszechnie przyjmuje się, iż w prawie rzeczowym obowiązuje zasada zamkniętej listy praw rzeczowych (numerus clausus praw rzeczowych), która oznacza, że zainteresowani mogą ustanawiać tylko takie prawa rzeczowe, jakie są przewidziane w ustawie.
Kodeks cywilny dzieli prawa rzeczowe na trzy grupy:
własność - zapewnia uprawnienie do korzystania z rzeczy i rozporządzania rzeczą (art. 140 kc). Jeśli chodzi o zakres uprawnień, to własność jest najszerszym prawem ze wszystkich praw rzeczowych. Pozostałe prawa rzeczowe są prawami na cudzej rzeczy i dając uprawnienia osobie, której przysługują, ograniczają cudze prawo własności. Prawo własności leży więc u podstaw tworzenia się innych praw rzeczowych;
użytkowanie wieczyste - jest prawem pośrednim między własnością a prawami rzeczowymi ograniczonymi. Jest ono prawem na cudzej rzeczy, ale uprawnieniami w okresie trwania tego prawa przypomina prawo własności (art. 233 kc);
prawa rzeczowe ograniczone - są prawami na cudzej rzeczy, a charakteryzują się tym, że dają osobie uprawnionej ściśle określony zakres uprawnień względem rzeczy. Prawami rzeczowymi ograniczonymi są: użytkowanie, służebności, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu, hipoteka i zastaw (art. 244 kc).
2. WŁASNOŚĆ.
a) Pojęcie własności.
Własność nie jest pojęciem jednoznacznym. Jest instytucją interdyscyplinarną, dlatego też posługują się tym pojęciem różne dyscypliny.
Własność w znaczeniu ekonomicznym oznacza każdą formę władania częściami przyrody, mającymi wartość majątkową, a właścicielem jest ten, kto faktycznie dysponuje w swoim interesie określonym dobrem majątkowym.
W znaczeniu cywilistycznym własność to tylko jedna forma korzystania z rzeczy, podstawowa - bo z niej wywodzą się inne formy korzystania z rzeczy. Jej kodeksową definicję zawiera art. 140 k.c. określający własność jako prawo podmiotowe bezwzględne, zapewniające właścicielowi najwięcej uprawnień do rzeczy.
b) Treść prawa własności.
Treść prawa własności jest unormowana wart. 140 k.c., według którego w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego właściciel może z wyłączeniem innych osób, korzystać z rzeczy zgodnie ze społeczno-gospodarczy przeznaczeniem swego prawa, w szczególności może pobierać pożytki i inne dochody z rzeczy. W tych samych granicach może rozporządzać rzeczą.
Właścicielowi przysługują więc dwa podstawowe uprawnienia:
uprawnienie do korzystania z rzeczy, które może polegać na jej posiadaniu, używaniu, pobieraniu pożytków i innych przychodów z rzeczy, dysponowaniu rzeczą (np. przetworzenie rzeczy, jej zużycie, a nawet zniszczenie);
uprawnienie do rozporządzania rzeczą oznacza uprawnienie do wyzbycia się własności rzeczy (np. w drodze przeniesienia własności na inną osobę, poprzez zrzeczenie się prawa własności), uprawnienie do obciążenia rzeczy (np. ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego obciążającego rzecz), oddanie rzeczy w dzierżawę lub najem, rozporządzenie nią na wypadek śmierci.
Treść prawa własności określa się w inny sposób, wskazując. że właścicielowi wolno z rzeczą robić wszystko z wyjątkiem tego, co jest mu zakazane (negatywna definicja własności).
c) Granice prawa własności
Przestrzenne
Jeśli chodzi o przestrzenne granice prawa własności, to zagadnienie inaczej się przedstawia w zależności od tego, czy dotyczy rzeczy ruchomych, czy też nieruchomości. Przy rzeczach ruchomych granice wyznacza ich fizyczna samoistność. Natomiast jeśli chodzi o problem granic przestrzennych nieruchomości gruntowych, ustawodawca zakreślił je w art. 143 k.c., który stanowi, że w granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie gruntu własność gruntu rozciąga się na przestrzeń nad i pod jego powierzchnią. Jak z tego wynika, własność nieruchomości obejmuje także przestrzeń nad i pod powierzchnią tej nieruchomości. Właściciel jednak nie może się sprzeciwiać działaniom na takiej wysokości lub głębokości, które nie zagrażają jego uzasadnionym interesom (np. nie może zabronić przelatywania nad swoją nieruchomością samolotom).
Czasowe granice prawa własności
Prawa rzeczowe mogą być ukształtowane jako prawa terminowe bądź bezterminowe. Prawo własności w zasadzie jest unormowane jako prawo bezterminowe. Art. 157 § 1 k.c., który stanowi, że własność nieruchomości nie może być przeniesiona pod warunkiem ani z zastrzeżeniem terminu, przesądza o tym, że niemożliwe jest powstanie w drodze czynności prawnej własności terminowej co do nieruchomości. Dopuszczalne jest natomiast powstanie własności terminowej co do rzeczy ruchomych, gdyż brak jest przeszkód prawnych, by przenieść ich własność z zastrzeżeniem warunku lub terminu.
Stosunki sąsiedzkie
Z okoliczności, że nieruchomości sąsiadują ze sobą, wynika wzajemna między nimi zależność. Aby pogodzić sprzeczne nieraz interesy sąsiadów, ustawodawca nakłada na nich określone obowiązki i ograniczenia. Przepisy dotyczące stosunków sąsiedzkich noszą nazwę prawa sąsiedzkiego i unormowane są wart. 144-154 kc. Dzieli się je na:
przepisy ograniczające oddziaływanie na nieruchomości sąsiednie (art. 144 i 147 k.c.).
przepisy określające korzystanie sąsiadów z przygranicznych pasów ziemi (art. 148-150 k.c.).
przepisy dające możność ustanowienia służebności (art, 145, 146 i 151 k.c.).
przepisy regulujące problemy związane z granicami (art. 152-154 k.c.).
d) Sposoby nabycia i utraty własności
Nabycie własności.
Własność można nabyć w sposób
pierwotny lub
pochodny.
W wypadku nabycia pierwotnego nabywca nie wywodzi prawa własności od dotychczasowego właściciela, który je traci. Uzyskuje to prawo ex lege niezależnie od jego woli, a często nawet - wbrew jego woli. Nie ma więc poprzednika i następcy prawnego. W zasadzie więc przy nabyciu pierwotnym uzyskuje się prawo własności bez dotychczasowych obciążeń.
Sposobami nabycia pierwotnego prawa własności są m.in..
zasiedzenie,
przemilczenie,
połączenie,
zawłaszczenie,
wywłaszczenie.
W razie nabycia pochodnego prawo własności przechodzi z dotychczasowego właściciela na nowego w wyniku zgodnych oświadczeń woli. Występuje tu następstwo prawne. Zbywca jest poprzednikiem prawnym, zaś nabywca następcą prawnym, a prawo pozostaje takie samo. Skutkiem pochodnego nabycia własności jest to, że na nabywcę przechodzi prawo w takich granicach, w jakich przysługiwało poprzednikowi. a więc ze wszystkimi obciążeniami.
Nabyciem pochodnym prawa własności jest uzyskanie własności na podstawie umowy (przeniesienie własności).
Przeniesienie własności
"Przeniesienie własności" jest terminem techniczno-prawnym oznaczającym przejście własności na podstawie umowy. Osobę przenoszącą własność (dotychczasowego właściciela) określa się jako zbywcę, a osobę, na którą w drodze umowy własność przechodzi, jako nabywcę. Przeniesienie własności jest pochodnym nabyciem prawa własności.
Nabycie własności od osoby nieuprawnionej
Ogólną zasadą jest, że "nikt nie może przenieść na inną osobę więcej praw, niż sam posiada". Wyraża to paremia rzymska: nemo plus iuris in alium transferre potest quam ipse habet. Przy przeniesieniu własności oznacza to, że własność można skutecznie nabyć tylko od właściciela lub innej osoby uprawnionej do rozporządzania rzeczą (między innymi od komisanta - art. 765 k.c.. przewoźnika - art. 787 § 2 k.c.).
Zasiedzenie i przemilczenie
Zasiedzenie i przemilczenie są sposobami nabycia własności na skutek upływu czasu, który powoduje, że dotychczasowy uprawniony traci swoje prawo, a inna osoba je nabywa.
Zasiedzenie polega na nabyciu prawa rzeczowego na skutek długotrwałego wykonywania tego prawa przez osobę nieuprawnioną, przemilczenie zaś z powodu tego, że właściciel przez czas w ustawie przewidziany swojego prawa nie wykonuje. Zasiedzenie ma na celu usunięcie rozbieżności między stanem prawnym a stanem posiadania, przemilczenie natomiast likwiduje stan, w którym właściciel nie interesuje się swoją rzeczą.
Zasiedzenie.
W drodze zasiedzenia można nabyć prawo własności zarówno nieruchomości (art. 172 k.c.), jak i rzeczy ruchomej (art. 174 k.c.) oraz niektóre inne prawa rzeczowe, z którymi łączy się faktyczne władztwo nad rzeczą (użytkowanie wieczyste, służebności gruntowe). Według powszechnego poglądu dopuszcza się również możliwość zasiedzenia udziału we współwłasności rzeczy oraz prawa użytkowania wieczystego, gdy zostało już wcześniej ustanowione.
Przesłanki nabycia prawa własności przez zasiedzenie są różne - w zależności od tego czy dotyczy ono nieruchomości, czy rzeczy ruchomych. Zgodnie z treścią art. 172 k.c. posiadacz nieruchomości nie będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada nieruchomość nieprzerwanie od lat dwudziestu jako posiadacz samoistny chyba, że uzyskał posiadanie w złej wierze. Po upływie lat trzydziestu posiadacz nieruchomości nabywa jej własność, choćby uzyskał posiadanie w złej wierze.
Zatem do nabycia przez zasiedzenie własności nieruchomości muszą zaistnieć dwie przesłanki:
posiadanie samoistne (posiadacz włada rzeczą jak właściciel) oraz
upływ czasu - dwudziestu lub trzydziestu lat, w zależności od uzyskania posiadania w dobrej lub złej wierze.
Natomiast w myśl art. 174 kc. posiadacz rzeczy ruchomej nie będący jej właścicielem nabywa własność, jeżeli posiada rzecz nieprzerwanie od lat trzech jako posiadacz samoistny, chyba że posiada w złej wierze.
Oznacza to, że przesłanki nabycia własności rzeczy ruchomej w drodze zasiedzenia są trzy:
posiadanie samoistne,
upływ czasu trzech lat oraz
dobra wiara przez cały okres trzech lat.
Tylko posiadanie samoistne, tzn. takie, które odpowiada treści prawa własności (art. 336 k.c.) prowadzi do nabycia prawa własności w drodze zasiedzenia. Należy podkreślić, że zasiedzieć może tylko niewłaściciel rzeczy. Posiadanie to powinno być nieprzerwane, wykonywane w sposób ciągły. Domniemywa się ciągłość posiadania (art. 340 k.c.), niemożność posiadania wywołana przez przeszkodę przemijającą nie przerywa posiadania, a posiadanie przywrócone uważa się za nieprzerwane (art. 345 k.c.).
Skutkiem zasiedzenia jest nabycie przez posiadacza samoistnego prawa własności i utrata tego prawa przez dotychczasowego właściciela. Posiadacz nabywa je po upływie wymaganego terminu z mocy samego prawa; może wnieść, aby sąd stwierdził to swoim orzeczeniem.
Przemilczenie
Przemilczenie następuje wyjątkowo, tylko w wypadkach wyraźnie wskazanych w ustawie. Kodeks cywilny taki sposób nabycia własności przewiduje co do rzeczy znalezionych.
Przepisy o znalezieniu rzeczy (art. 183-189 kc) dotyczą rzeczy zgubionych lub porzuconych bez zamiaru wyzbycia się własności oraz zwierząt, które zabłąkały się lub uciekły. Kto znalazł rzecz zgubioną, powinien niezwłocznie powiadomić o tym osobę uprawnioną do odbioru rzeczy. Jeżeli znalazca nie wie, kto jest uprawniony do odbioru rzeczy, albo nie zna miejsca zamieszkania osoby uprawnionej, powinien zawiadomić właściwy organ państwowy, który przeprowadzi poszukiwanie tej osoby. Znalazca, który uczynił zadość swoim obowiązkom, może żądać znaleźnego w wysokości jednej dziesiętnej wartości rzeczy, jeżeli zgłosił swoje roszczenie osobie uprawnionej do odbioru najpóźniej w chwili wydania rzeczy. Pieniądze, papiery wartościowe oraz rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną, które nie zostaną przez uprawnionego odebrane w ciągu roku od dnia wezwania go przez właściwy organ, a w razie niemożności wezwania w ciągu dwóch lat od ich znalezienia, stają się własnością Skarbu Państwa. Inne rzeczy stają się po upływie tych samych terminów własnością znalazcy.
Zawłaszczenie
Własność niczyjej rzeczy ruchomej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie samoistne (art. 181 kc). Do zawłaszczenia - bo tak określa się ten sposób nabycia własności - niezbędne jest więc spełnienie dwóch warunków:
zawładnięcie rzeczą niczyją oraz
zamiar stania się jej właścicielem.
Zawłaszczenie jest pierwotnym sposobem nabycia prawa własności.
Zrzeczenie się prawa własności
Możliwość zrzeczenia się prawa własności przez właściciela wynika z przysługującego mu uprawnienia do rozporządzania rzeczą. W kodeksie cywilnym problematykę zrzeczenia własności nieruchomości regulował przepis art. 179. Został on, wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego z dnia 15 marca 2005 r. (sygn. akt K 9/04. Dz.U. Nr 48. poz. 462), uznany za niezgodny z art. 2 i 165 Konstytucji RP i utraci moc obowiązującą z dniem 15 lipca 2006 r.
Zrzeczenie się własności rzeczy ruchomej następowało przez porzucenie rzeczy z zamiarem wyzbycia się jej własności (art. 180 kc). Rzecz ruchoma, którą właściciel porzucił, stawała się rzeczą niczyją i mogła podlegać zawłaszczeniu.
Połączenie rzeczy
W sytuacji, gdy dochodzi do połączenia rzeczy (obojętne, czy w wyniku sił przyrody, czy działania człowieka), powstaje nowa rzecz. Gdy chodzi o połączenie rzeczy ruchomej z nieruchomością, własność nieruchomości rozciąga się na rzecz ruchomą, która staje się jej częścią składową (art. 191 k.c.).
Połączenie rzeczy ruchomych normują art. 192-194 kc. Gdy chodzi o pomieszanie lub połączenie rzeczy ruchomych w taki sposób, że przywrócenie stanu poprzedniego byłoby związane z nadmiernymi trudnościami lub kosztami, dotychczasowi właściciele stają się współwłaścicielami całości. Udziały we współwłasności oznacza się według stosunku wartości rzeczy pomieszanych i połączonych.
Wywłaszczenie
Szczególnym sposobem nabycia własności nieruchomości przez Skarb Państwa i przez jednostki samorządu terytorialnego jest wywłaszczenie. Zostało ono uregulowane wart. 112-135 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.]. Dz.U. z 2004 r. Nr 261. poz. 2603 ze zm.). Wywłaszczenie polega na odjęciu (pozbawieniu własności) lub ograniczeniu (np. ustanowieniu ograniczonego prawa rzeczowego) w drodze decyzji administracyjnej prawa własności lub innego prawa (w szczególności użytkowania wieczystego) na nieruchomości.
Wywłaszczenie jest dopuszczalne tylko na cele publiczne i dopiero wtedy, gdy cel publiczny nie może być zrealizowany w inny sposób, a nieruchomość nie może być nabyta w drodze umowy. Następuje ono na rzecz Skarbu Państwa lub jednostki samorządu terytorialnego za odszkodowaniem równym wartości wywłaszczonej nieruchomości. Decyzję o wywłaszczeniu, a także zwrocie wywłaszczonej nieruchomości, gdy stała się zbędna na cel określony w decyzji wywłaszczeniowej wydaje starosta wykonujący te zadania z zakresu administracji rządowej.
e) Współwłasność.
Prawo własności, podobnie jak niektóre prawa rzeczowe (np. użytkowanie wieczyste, użytkowanie, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu), może należeć do kilku osób. Współwłasność oznacza, że każdemu ze współuprawnionych przysługują wszystkie atrybuty prawa własności, a więc uprawnienia każdego z nich są jednakowe, różny może być tylko ich zakres. Rzecz należy niepodzielnie do wszystkich, a ich udziały mogą być jednakowe lub różne. Według przyjętego w orzecznictwie i doktrynie poglądu współwłasność nie jest samoistnym prawem rzeczowym, a stanowi jedynie odmianę prawa własności. Do współwłasności stosuje się wprost przepisy odnoszące się do prawa własności (np. przepisy o przeniesieniu własności, zasiedzeniu).
Poza uregulowaniem wspólności prawa własności prawo nasze nie zawiera unormowań wspólności innych praw. Stąd też, gdy inne prawo należy do kilku osób, stosuje się w drodze analogii przepisy o współwłasności. Między innymi mają one zastosowanie do wspólności innych praw rzeczowych (np. użytkowania wieczystego), także do współposiadania, do wspólności niektórych praw obligacyjnych (np. prawa najmu), do wspólności majątku spadkowego (art. 1035 k.c.).
Pojęcie współwłasności
Według art. 195 k.c. (który zawiera definicję współwłasności) własność tej samej rzeczy może przysługiwać niepodzielnie kilku osobom. Z przytoczonej definicji współwłasności wynika. że:
przedmiotem wspólnego prawa jest jedna rzecz ruchoma lub nieruchoma, a nie zespół różnych rzeczy czy praw (jedność przedmiotu);
wspólne prawo do tej samej rzeczy należy do kilku osób (co najmniej dwu), które są nadal odrębnymi podmiotami prawa (wielość podmiotów);
prawo własności przysługuje tym osobom niepodzielnie, tzn. że rzecz nie jest podzielna i żaden ze współwłaścicieli nie ma wyłącznego prawa do fizycznie określonej części rzeczy, a przysługuje mu prawo do całej rzeczy, ograniczone jedynie takim samym prawem innych współwłaścicieli (niepodzielność wspólnego prawa).
Rodzaje współwłasności
Współwłasność nie jest instytucją jednolitą i jest albo
współwłasnością w częściach ułamkowych (zwaną także współwłasnością ułamkową bądź zwykłą),
albo współwłasnością łączną (art. 196 § 1 k.c.).
Współwłasność ułamkowa jest samoistnym stosunkiem prawnym niezwiązanym ze stosunkiem prawnym innego rodzaju, zaś współwłasność łączna opiera się zawsze na określonym stosunku osobistym, względem którego pełni rolę służebną.
Przykłady współwłasności łącznej:
współwłasność majątkowa małżeńska,
współwłasność wspólników spółki cywilnej, jawnej, komandytowej.
Wymienia się trzy podstawowe różnice występujące w unormowaniu współwłasności ułamkowej i współwłasności łącznej:
we współwłasności ułamkowej każdy ze współwłaścicieli ma swój udział (określony ułamkiem), natomiast współwłasność łączna jest współwłasnością bezudziałową.
współwłaściciel współwłasności ułamkowej może swoim udziałem swobodnie rozporządzać (np. zbyć. obciążyć ograniczonym prawem rzeczowym), osobie związanej współwłasnością łączną nie można dysponować swoimi prawami do przedmiotów majątku wspólnego;
w każdym czasie można żądać zniesienia współwłasności ułamkowej: takie uprawnienie nie przysługuje przy współwłasności łącznej.
Współwłasność powstaje najczęściej:
w drodze czynności prawnej (np. umowa sprzedaży, darowizny, gdy jest kilku nabywców):
ze spadkobrania, gdy spadek przechodzi na kilku spadkobierców (art. 1035 k.c.),
z mocy samego prawa - na skutek zasiedzenia, gdy rzecz posiadało kilka osób, a także w wypadku pomieszania i połączenia rzeczy ruchomych:
z orzeczenia sądowego - gdy sąd własność rzeczy przyznaje kilku osobom.
Charakterystyka współwłasności w częściach ułamkowych.
Pojęcie udziału we współwłasności
Udział we współwłasności wyraża zakres uprawnień i obowiązków współwłaściciela w stosunku do rzeczy wspólnej i określony jest odpowiednim ułamkiem. Jest więc częścią ułamkową wspólnego prawa własności. Wielkość udziałów jest zazwyczaj określona w tytule, który stał się podstawą zaistnienia współwłasności, np. w czynności prawnej, orzeczeniu sądu czyw ustawie. W wypadku, gdy wielkości udziałów nie da się jednoznacznie ustalić, domniemywa się, że udziały współwłaścicieli są równe (art. 197 k.c.).
Zgodnie z art. 198 kc każdy ze współwłaścicieli może swobodnie rozporządzać swoim udziałem, bez zgody pozostałych współwłaścicieli (gdyż jest to wyłączne prawo współwłaściciela). Rozporządzenie udziałem może polegać:
na zbyciu udziału
na obciążeniu udziału
na zrzeczeniu się udziału,
na rozporządzeniu udziałem na wypadek śmierci.
Zarząd rzeczą wspólną
Każdy ze współwłaścicieli jest obowiązany do współdziałania w zarządzie rzeczą wspólną (art. 200 kc). Przez zarząd rzeczą wspólną rozumie się podejmowanie decyzji i dokonywanie wszelkiego rodzaju czynności dotyczących rzeczy wspólnej.
Czynności zwykłego zarządu
Przez czynności zwykłego zarządu należy rozumieć czynności zapewniające korzystanie z rzeczy i utrzymanie jej w stanie niepogorszonym (np. bieżące remonty, płacenie podatków, pobieranie pożytków). Dla dokonania czynności zwykłego zarządu rzeczą wspólną potrzebna jest zgoda większości współwłaścicieli (art. 201 kc). Większości tej nie oblicza się według liczby osób, lecz według wielkości udziałów (art. 204 kc), które mogą być różnej wielkości. W braku zgody większości współwłaścicieli na dokonanie tych czynności każdy ze współwłaścicieli może żądać upoważnienia sądowego do dokonania czynności (art. 201 kc).
Czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu
Czynnościami przekraczającymi zakres zwykłego zarządu są czynności odbiegające od normalnego korzystania z rzeczy; należą do nich m.in.:
zbycie rzeczy wspólnej,
jej obciążenie (np. użytkowaniem. służebnością),
czynności zmieniające dotychczasowe korzystanie z rzeczy,
remonty kapitalne.
Dla dokonania czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu potrzebna jest zgoda wszystkich współwłaścicieli. W braku takiej zgody współwłaściciele, których udziały wynoszą co najmniej połowę wszystkich udziałów,mogą żądać rozstrzygnięcia przez sąd (art. 199 kc).
Czynności zachowawcze
Czynnościami zachowawczymi są te czynności, które zmierzają do zachowania wspólnego prawa. np. wytoczenie powództwa windykacyjnego o wydanie rzeczy, założenie dla nieruchomości księgi wieczystej, wpis wszystkich współwłaścicieli do księgi wieczystej. Zgodnie z art. 209 kc czynności zachowawczych może dokonać każdy ze współwłaścicieli.
Korzystanie z rzeczy wspólnej
Kodeks cywilny normuje korzystanie z rzeczy wspólnej przez współwłaścicieli, zapewniając im wart. 206 uprawnienie do posiadania rzeczy wspólnej i jej używania. W myśl tego przepisu każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do współposiadania rzeczy wspólnej oraz do korzystania z niej w takim zakresie, jaki daje się pogodzić z posiadaniem i korzystaniem z rzeczy przez pozostałych współwłaścicieli (art. 206 k.c.). Jak z tego wynika, żadnemu ze współwłaścicieli nie przysługuje prawo do określonej części rzeczy, każdy więc współwłaściciel może posiadać całą rzecz i korzystać z całej rzeczy, przy czym nie może przeszkadzać podobnemu korzystaniu przez innych współwłaścicieli. Taki sposób korzystania z rzeczy wspólnej określa się jako współposiadanie rzeczy wspólnej.
Zniesienie współwłasności
Każdy ze współwłaścicieli jest uprawniony do żądania zniesienia współwłasności, tj. może żądać likwidacji stosunku prawnego, jaki łączy współwłaścicieli (art, 210 k.c.). Roszczenie o zniesienie współwłasności nie ulega przedawnieniu (art. 220 k.c.), może być jednak wyłączone w drodze umowy między współwłaścicielami na czas do pięciu lat. Jednakże w ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego terminu możliwe jest jego przedłużenie na dalsze pięć lat; przedłużenie można ponowić (art. 210 k.c.),
Tryby zniesienia współwłasności.
Do zniesienia współwłasności może dojść:
na podstawie umowy zawartej przez wszystkich współwłaścicieli. Ze zniesieniem współwłasności łączy się przeniesienie własności lub udziałów we wspólwłasności, stąd też jeżeli przedmiotem współwłasności jest nieruchomość, dla ważności takiej umowy konieczne jest zachowanie formy aktu notarialnego (art. 158 kc);
z mocy orzeczenia sądowego, Jeżeli współwłaściciele nie dochodzą do porozumienia co do zniesienia współwłasności, każdy ze współwłaścicieli może zwrócić się do sądu o wydanie orzeczenia o zniesieniu współwłasności (art. 210 kc),
Sposoby zniesienia współwłasności
Jeżeli chodzi o sposoby zniesienia współwłasności, kodeks cywilny przewiduje:
podział rzeczy wspólnej (art. 211 kc). Jest on możliwy. o ile nie jest sprzeczny z przepisami ustawy, ze społeczno-gospodarczym przeznaczeniem rzeczy i nie pociąga za sobą istotnej zmiany rzeczy lub znacznego zmniejszenia jej wartości. Rzecz dzieli się na tyle części, ilu jest współwłaścicieli. Wartość części rzeczy wyodrębnionych przez podział - w zasadzie - powinna być proporcjonalna do wielkości ich udziałów. Jeśli jednak z pewnych względów (np. różne potrzeby współwłaścicieli, praktyczna niemożliwość ścisłego dostosowania wyodrębnionych części do wielkości udziałów) między wartością utworzonych części rzeczy a wielkością udziałów występują różnice, wartość poszczególnych udziałów może być wyrównana przez dopłaty pieniężne (art. 212 kc);
przyznanie rzeczy na własność jednemu ze współwłaścicieli (lub na współwłasność kilku z nich), podczas gdy pozostali współwłaściciele otrzymują równowartość swych udziałów w postaci spłat w pieniądzu (art. 212 § 2 kc);
sprzedaż rzeczy wspólnej i podział uzyskanej sumy ze sprzedaży - tzw. podział cywilny (art. 212 § 2 kc).
f) Ochrona własności.
Zagadnienia ogólne.
Cywilistyczna ochrona własności to system roszczeń, które przysługują właścicielowi w razie naruszenia jego prawa własności. Ochrona ta jest ochroną petytoryjną, co oznacza ochronę prawa, w odróżnieniu od ochrony posesoryjnej - chroniącej posiadanie. Właściciel może korzystać bądź z ochrony petytoryjnej, powołując się na to, że jego prawo zostało naruszone, bądź - jako posiadacz - z ochrony posesoryjnej (gdy właściciel był jednocześnie posiadaczem w chwili naruszenia jego władztwa nad rzeczą).
Środki i formy realizacji ochrony petytoryjnej
Środkami prawnorzeczowej ochrony własności są przede wszystkim roszczenia uregulowane wart. 222-231 k.c. Należą do nich roszczenia;
windykacyjne i negatoryjne.
uzupełniające.
rozliczenie nakładów z osobami władającymi cudzą rzeczą.
wykup zabudowanego gruntu.
Ochronie własności służą także środki zmierzające do ustalenia prawa własności poprzez usunięcie niepewnego spornego stanu prawnego. Specjalnym środkiem ochrony własności jest tzw. powództwo o ustalenie prawa (art. 189 k.p.c.). W tym wypadku właściciel nie dochodzi roszczenia w znaczeniu materialnoprawnym (czyli nie domaga się od konkretnej osoby określonego świadczenia), a jedynie wnosi do sądu, o ustalenie, że przysługuje mu prawo własności.
Gdy nieruchomość ma urządzoną księgę wieczystą, w razie niezgodności między stanem prawnym nieruchomości ujawnionym w księdze wieczystej a rzeczywistym stanem prawnym, osoba, której prawo nie jest wpisane lub jest wpisane błędnie może żądać uzgodnienia treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym (art, 10 ust. l u.k.w.h.).
Ochronie własności może służyć postępowanie rozgraniczeniowe, które w sytuacji, gdy granice gruntów sąsiednich stały się sporne, ma doprowadzić do ustalenia przebiegu linii granicznej.
Procesową formą dochodzenia tych roszczeń są powództwa. np. powództwo windykacyjne i negatoryjne.
Roszczenie windykacyjne.
Roszczenie windykacyjne zostało unormowane wart. 222 § l k.c., w myśl którego, właściciel może żądać od osoby, która włada faktycznie jego rzeczą, aby rzecz została mu wydana, chyba że osobie tej przysługuje skuteczne względem właściciela uprawnienie do władania rzeczą. Jest to roszczenie właściciela o wydanie rzeczy, która znajduje się u osoby nieuprawnionej.
Roszczenie negatoryjne.
Zgodnie z art. 222 § 2 kc. roszczenie negatoryjne jest to roszczenie właściciela przeciwko osobie, która narusza własność w inny sposób aniżeli przez pozbawienie właściciela faktycznego władztwa nad rzeczą. Na przykład: roszczenie to przysługuje, gdy osoba nieuprawniona przechodzi przez nieruchomość właściciela, wpędza na tę nieruchomość bydło, przekracza granice przeciętnej miary przy imisjach pośrednich. Podobnie jak w przypadku roszczenia windykacyjnego, przesłanką roszczenia negatoryjnego jest wyłącznie obiektywny fakt naruszenia własności niezależny od psychicznego nastawienia sprawcy.
W drodze wyjątku od zasady. że roszczenia majątkowe ulegają przedawnieniu, ustawodawca wart. 223 kc. wyłączył działanie przedawnienia w stosunku do roszczeń windykacyjnego i negatoryjnego, jeżeli dotyczą nieruchomości. Właściciel nieruchomości może więc je realizować dopóki przysługuje mu prawo własności. Termin przedawnienia roszczeń windykacyjnego i negatoryjnego dotyczących rzeczy ruchomej na zasadach ogólnych wynosi dziesięć lat (art. 118 k.c.).
Roszczenia uzupełniające.
Samo roszczenie o wydanie rzeczy nie wyrównuje właścicielowi strat poniesionych w okresie, kiedy był on pozbawiony posiadania rzeczy. Uszczerbek ten mogą wyrównać roszczenia uzupełniające (art. 224 i 225 kc). Zalicza się do nich:
roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy,
roszczenie o zwrot pożytków (lub ich równowartości).
roszczenie o odszkodowanie za szkodę spowodowaną zużyciem rzeczy. jej pogorszeniem lub utratą.
Roszczenia te mogą uzupełniać roszczenie windykacyjne, ale też mogą być dochodzone oddzielnie. Stanowią one samodzielny przedmiot obrotu, np. można zbyć osobie trzeciej roszczenie o wynagrodzenie za korzystanie z rzeczy bez przenoszenia prawa własności rzeczy.
AD. 3. UŻYTKOWANIE WIECZYSTE.
Przepisy dotyczące wprost użytkowania wieczystego znajdują się w kodeksie cywilnym (art. 232-243) oraz w ustawie z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2004 r. Nr 261. poz. 2603 ze zm.).
Użytkowanie wieczyste jako prawo rzeczowe stanowi kategorię pośrednią między prawem własności a prawami rzeczowymi ograniczonymi. Z uwagi na szeroki zakres uprawnień przyznanych użytkownikowi wieczystemu zbliżone jest ono bardziej do prawa własności, stąd też co do kwestii nie uregulowanych przepisami o użytkowaniu wieczystym należy odpowiednio stosować przepisy dotyczące prawa własności (np. co do ochrony użytkowania wieczystego, stosunków sąsiedzkich, wspólności tego prawa), niekiedy zaś przepisy o ograniczonych prawach rzeczowych (np. o konfuzji, o zmianie treści prawa).
Przedmiot użytkowania wieczystego został określony wart. 232 kc. Z brzmienia tego przepisu wynika, że przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być grunty stanowiące własność skarbu Państwa:
położone w granicach administracyjnych miast,
położone poza granicami administracyjnymi miast i przekazane do realizacji zadań jego gospodarki. Inne grunty Skarbu Państwa mogą być przedmiotem użytkowania wieczystego na mocy przepisów szczególnych.
Przedmiotem użytkowania wieczystego mogą być również grunty będące własnością jednostek samorządu terytorialnego lub ich związków bez względu na ich położenie.
Podmiotami użytkowania wieczystego zgodnie z art. 232 § 1 kc. mogą być osoby fizyczne i osoby prawne bez żadnych ograniczeń. Prawo użytkowania wieczystego może przysługiwać jednej lub wspólnie kilku osobom (np. małżonkom, wspólnikom w spółce cywilnej). Podmiotem może być również Skarb Państwa co do gruntów stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego, a także jednostka samorządu terytorialnego co do gruntów będących własnością innych takich jednostek lub Skarbu Państwa.
a) Ustanowienie użytkowania wieczystego
Przed ustanowieniem użytkowania wieczystego nabywcę wyłania się w drodze przetargu lub wyjątkowo w drodze bezprzetargowej - np, w sytuacji. gdy o użytkowanie wieczyste ubiega się osoba fizyczna lub prawna. która prowadzi działalność charytatywną, opiekuńczą, kulturalną. leczniczą. oświatową i wychowawczą lub sportowo-turystyczną na cele nie związane z działalnością zarobkową (art. 28 u.g.n.).
Do ustanawiania użytkowania wieczystego stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości (art. 234 k.c.). Do powstania użytkowania wieczystego dochodzi więc w drodze umowy między właścicielem nieruchomości (Skarbem Państwa lub jednostką samorządu terytorialnego bądź ich związkiem) a osobą fizyczną lub prawną, zawartej w formie aktu notarialnego. Czynność ta wymaga wpisu do księgi wieczystej o charakterze konstytutywnym (art. 27 u.g.n.)
b) Wykonywanie użytkowania wieczystego
Treść użytkowania wieczystego określa art. 233 k.c., który stanowi, że w granicach określonych przez ustawy i zasady współżycia społecznego oraz przez umowę o oddanie gruntu Skarbu Państwa lub gruntu należącego do jednostek samorządu terytorialnego bądź ich związków w użytkowanie wieczyste użytkownik może korzystać z gruntu z wyłączeniem innych osób oraz może w tych samych granicach swoim prawem rozporządzać. W umowie użytkownik wieczysty jest zobowiązany do wykorzystania otrzymanego gruntu w ściśle określony sposób, np. do wybudowania budynku mieszkalnego, zorganizowania warsztatu rzemieślniczego, terenu rekreacyjnego itp. (art, 239 k.c.).
Użytkownikowi wieczystemu przysługują - w myśl powołanego art. 233 kc. dwa uprawnienia:
do korzystania z nieruchomości w sposób określony w umowie oraz
do rozporządzania swoim prawem. Uprawnienie to daje użytkownikowi wieczystemu przede wszystkim możliwość przeniesienia swojego prawa na inną osobę i stosuje się przy tym odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości (art. 237 k.c.). Umowa przenosząca użytkowanie wieczyste powinna być zawarta w formie aktu notarialnego, a ponadto przesłanką jej skuteczności jest wpis do księgi wieczystej (art. 27 u.g.n.). Rozporządzanie obejmuje również obciążanie tego prawa niektórymi ograniczonymi prawami rzeczowymi, np. hipoteką (art, 65 ust. 3 u.k.w.h.), użytkowaniem (art, 265 § 1 k.c.). Użytkownik wieczysty może się zrzec swojego prawa. Prawem użytkowania wieczystego można rozporządzać w testamencie, gdyż jest to prawo dziedziczne.
Prawo użytkowania wieczystego jest prawem terminowym, gdyż można je ustanowić tylko na z góry określony czas. Oddanie gruntu w użytkowanie wieczyste następuje na okres dziewięćdziesięciu dziewięciu lat. W wypadkach wyjątkowych jednak, gdy cel gospodarczy użytkowania wieczystego nie wymaga oddania terenu na tak długi okres, dopuszczalne jest oddanie gruntu na okres krótszy, co najmniej jednak na lat czterdzieści (art. 236 § 1 k.c.). Użytkowanie może też trwać dłużej, istnieje bowiem możliwość jego przedłużenia (art. 236 § 2 k.c.), Odmowa przedłużenia może być uzasadniona jedynie ważnym interesem społecznym.
Zasadą jest. że użytkowanie wieczyste ustanawia się za wynagrodzeniem (art. 238 k.c.).
Zgodnie z art. 235 § 1 kc. budynki i inne urządzenia wzniesione przez wieczystego użytkownika na gruncie oddanym mu w użytkowanie wieczyste stanowią jego własność. Przyjmuje się, że wszystkie budynki i inne urządzenia wzniesione po ustanowieniu użytkowania wieczystego stanowią własność użytkownika wieczystego, bez względu na to, kto je zbudował, jak również te, które wzniesione zostały niezgodnie z umową. Budynki stanowiące własność użytkownika wieczystego są odrębnymi od gruntu nieruchomościami budynkowymi (wyjątek od zasady superficies solo cedit). "Inne urządzenia" stanowią także odrębny od gruntu przedmiot własności, ale wart. 46 k.c. ustawodawca nie wymienił ich jako odrębnych nieruchomości, są więc ruchomościami. Przysługująca użytkownikowi' wieczystemu własność budynków i urządzeń na użytkowanym gruncie jest prawem związanym z użytkowaniem wieczystym (art. 233 § 2 k.c.), co oznacza, że nie można przenieść użytkowania wieczystego bez przeniesienia własności budynków, ani własności budynków bez przeniesienia użytkowania wieczystego.
c) Wygaśnięcie użytkowania wieczystego
Najważniejszymi przyczynami wygaśnięcia użytkowania wieczystego są:
upływ czasu, na który użytkowanie wieczyste zostało ustanowione (art. 236 k.c.),
rozwiązanie przez strony umowy o oddanie terenu w użytkowanie wieczyste (skoro strony mają swobodną wolę przy zawarciu umowy o ustanowienie użytkowania wieczystego, mogą ją również za wspólnym porozumieniem swobodnie rozwiązać) ;
zrzeczenie się użytkowania wieczystego (użytkownik wieczysty może rozporządzać swoim prawem, a tym samym może się go zrzec w drodze jednostronnej czynności prawnej);
konfuzja. tzn. przejście użytkowania wieczystego na właściciela np. nabycie przez użytkownika wieczystego własności obciążonej nieruchomości w drodze umowy sprzedaży (art. 69 u.g.n.).
rozwiązanie umowy o ustanowieniu użytkowania wieczystego z powodu jej nienależytego wykonywania przez użytkownika, jeżeli np. użytkownik nie wzniósł budynków lub urządzeń, do czego był zobowiązany w umowie (art. 240 k.c.): rozwiązanie to następuje w drodze orzeczenia sądowego (art. 33 ust. 3 i 4 u.g.n.).
wywłaszczenie (art. 112 u.g.n.).
Skutki wygaśnięcia użytkowania wieczystego
Jednocześnie z wygaśnięciem użytkowania wieczystego gaśnie prawo własności budynków i innych urządzeń przysługujących użytkownikowi wieczystemu, gdyż jako prawo związane z użytkowaniem wieczystym dzieli jego los (art. 235 § 2 k.c.). W takim wypadku użytkownik może domagać się wynagrodzenia za wzniesione przez siebie zgodnie z umową budynki i inne urządzenia. Wysokość wynagrodzenia powinna być równa wartości tych budynków i urządzeń określonej na dzień wygaśnięcia użytkowania wieczystego. Za budynki lub inne urządzenia wzniesione samowolnie wynagrodzenie się nie należy (art. 33 ust. 2 u.g.n.).
d) Przekształcenie użytkowania wieczystego w prawo własności
Możliwość zastąpienia ustanowionego w przeszłości użytkowania wieczystego prawem własności, przewidziana została w uchwalonych kolejno ustawach: z dnia 4 września 1997 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego przysługującego osobom fizycznym w prawo własności (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 120, poz. 129 ze zrn.), z dnia 26 lipca 2001 r. o nabywaniu przez użytkowników wieczystych prawa własności nieruchomości (Dz.U. Nr 113, poz. 1209 ze zm.): z dnia 11 kwietnia 2003 r. o kształtowaniu ustroju rolnego (Dz.U. Nr 64, poz. 592), a obecnie w ustawie z dnia 29 lipca 2005 r. o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego w prawo własności nieruchomości (Dz.U. Nr 175, poz. 1459).
Użytkownicy wieczyści nieruchomości przeznaczonych na cele mieszkaniowe lub rolne, a także pod budowę garaży mogą wystąpić z żądaniem przekształcenia prawa użytkowania wieczystego w prawo własności nieruchomości w terminie do 30 grudnia 2012 r. Uprawnienie to przysługuje osobom fizycznym będącym w dniu wejścia w życie ustawy użytkownikami wieczystymi (ich następcom prawnym), a także osobom fizycznym i prawnym będących właścicielami lokali, których udział w nieruchomości wspólnej obejmuje użytkowanie wieczyste (nawet, jeśli nabyły udział po dniu wejścia w życie ustawy) oraz spółdzielniom mieszkaniowym będących właścicielem budynków mieszkalnych lub garaży (art. 1 ustawy).
Decyzję o przekształceniu wydaje: starosta, gdy nieruchomość stanowi własność Skarbu Państwa, lub wójt, burmistrz, prezydent miasta, zarząd powiatu, zarząd województwa odnośnie nieruchomości stanowiących własność jednostek samorządu terytorialnego (art. 3 ust. 1 ustawy). Przekształcenie użytkowania wieczystego w prawo własności nieruchomości następuje z dniem, w którym decyzja stała się ostateczna (art, 3 ust. 2 ustawy). W myśl art. 3 ust. 3 ustawy decyzja ta nie narusza praw osób trzecich. Ciążące więc na użytkowaniu wieczystym prawa (np. hipoteka) stają się, prawami na nieruchomości.
Zasadą jest odpłatność przekształcenia. bowiem - poza nielicznymi wyjątkami - osoba nabywająca prawo własności nieruchomości zobowiązana jest uiścić dotychczasowemu właścicielowi opłatę z tytułu przekształcenia (art. 4 ust. l ustawy).
AD. 4. PRAWA RZECZOWE OGRANICZONE.
a) Pojęcie praw rzeczowych ograniczonych.
Termin "prawa rzeczowe ograniczone" tłumaczy się tym, że zapewniają one osobie, której przysługują, jedynie ograniczony zakres uprawnień względem rzeczy cudzej. Definicje ustawowe praw rzeczowych ograniczonych określają pozytywnie i wyczerpująco uprawnienia, jakie składają się na treść konkretnego ograniczonego prawa rzeczowego. Oznacza to, że sfera możności postępowania osoby, której ograniczone prawo rzeczowe przysługuje, jest zawężona tylko do uprawnień wymienionych w ustawie.
b) Typy praw rzeczowych ograniczonych
Zgodnie z art. 244 k.c. prawami rzeczowymi ograniczonymi są:
użytkowanie,
służebność,
zastaw,
spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu,
hipoteka.
Pierwsze trzy wymienione prawa są regulowane przez kodeks cywilny, natomiast spółdzielcze ograniczone prawa rzeczowe normuje ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (t.]. Dz.U. z 2003 r. Nr 119, poz. 1116 ze zm.), a hipotekę - ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.]. Dz.U. z 2001 r. Nr 124. poz. 1361 ze zm.).
c) Ogólna charakterystyka praw rzeczowych ograniczonych
Przedmiotem ograniczonych praw rzeczowych są w zasadzie rzeczy, a wyjątkowo - jak przy użytkowaniu, zastawie i hipotece - także prawa. Niektóre ograniczone prawa rzeczowe obciążają wyłącznie rzeczy ruchome (zastaw), inne wyłącznie nieruchomości (hipoteka. służebności, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu), jeszcze inne - zarówno jedne, jak i drugie (użytkowanie).
Sposoby powstania praw rzeczowych ograniczonych
Ograniczone prawa rzeczowe powstają:
w drodze umowy właściciela rzeczy z nabywcą ograniczonego prawa rzeczowego. Ten sposób powstania ograniczonego prawa rzeczowego ustawa określa jako ustanowienie ograniczonego prawa rzeczowego (art. 245 k.c.). Do ustanowienia ograniczonych praw rzeczowych stosuje się odpowiednio przepisy o przeniesieniu własności nieruchomości z pewnymi wyjątkami, a mianowicie: ograniczone prawo rzeczowe na nieruchomości może być ustanowione z zastrzeżeniem warunku lub terminu, zaś forma aktu notarialnego jest wymagana tylko dla oświadczenia właściciela nieruchomości (art. 245 § 2 k.c.), oświadczenie drugiej strony może być złożone w formie dowolnej;
na podstawie orzeczenia sądowego (np. służebność drogi koniecznej, hipoteka przymusowa), bądź administracyjnego (np. powstanie służebności gruntowej w trybie wywłaszczenia);
w wyniku zasiedzenia (tylko służebność gruntowa).
Przeniesienie ograniczonych praw rzeczowych
Prawa rzeczowe ograniczone mogą być - z nielicznymi wyjątkami (np. służebności osobiste są niezbywalne) - przenoszone w drodze umowy na inną osobę. Do przeniesienia prawa rzeczowego na nieruchomości, ujawnionego w księdze wieczystej, oprócz umowy między uprawnionym a nabywcą konieczny jest wpis do księgi wieczystej (art. 2451 kc).
Wygaśnięcie ograniczonych praw rzeczowych
Można wymienić następujące przyczyny wygaśnięcia praw rzeczowych ograniczonych:
tzw. zniesienie prawa rzeczowego ograniczonego - do wygaśnięcia prawa dochodzi w drodze jednostronnego oświadczenia uprawnionego o zrzeczeniu się prawa złożonego właścicielowi rzeczy obciążonej (art. 246 § l kc). Ponadto, jeżeli prawo to było ujawnione w księdze wieczystej, do jego wygaśnięcia konieczne jest jego wykreślenie z księgi (art, 246 § 2 kc);
tzw. konfuzja - gdy prawo rzeczowe ograniczone przejdzie na właściciela rzeczy obciążonej lub ten. komu prawo takie przysługuje, nabędzie własność rzeczy obciążonej (art. 247 kc);
upływ czasu - prawo wygasa z upływem czasu. na jaki zostało ustanowione,
niewykonywanie użytkowania lub służebności przez okres dziesięciu lat (art. 255 i 293 kc);
orzeczenie sądu np. znoszące służebność (art. 294 i 295 kc);
decyzja administracyjna o wygaśnięciu prawa rzeczowego ograniczonego (np. w trybie wywłaszczenia - art. 112 u.g.n.).
Ochrona ograniczonych praw rzeczowych
Do ochrony praw rzeczowych ograniczonych - zgodnie z art. 251 kc - stosuje się odpowiednio przepisy o ochronie własności (art. 222-231 kc). Ochrona ta ze swej istoty odnosi się tylko do tych praw rzeczowych ograniczonych, które polegają na władaniu rzeczą. Uprawniony może wystąpić z roszczeniem o wydanie rzeczy lub o przywrócenie stanu zgodnego z prawem i o zaniechanie naruszeń zarówno przeciwko osobie trzeciej, jak i właścicielowi rzeczy obciążonej. Z uwagi na to, że hipoteka nie polega na władaniu rzeczą, jej ochrona została unormowana w sposób szczególny w ustawie o księgach wieczystych i hipotece (art. 91-93).
d) Użytkowanie.
Definicję użytkowania zawiera art. 252 k.c., który stanowi, że rzecz można obciążyć prawem do jej używania i do pobierania pożytków (użytkowanie).
Na treść tego prawa składają się więc dwa uprawnienia:
prawo do używania rzeczy,
prawo do pobierania pożytków.
Przedmiotem użytkowania może być rzecz (zarówno nieruchomość, jak i rzecz ruchoma). Istota użytkowania w zasadzie przesądza o tym, że przedmiotem tego prawa mogą być rzeczy niezużywalne, tzn. takie, z których można korzystać bez ich zużycia. Wyjątek od tej zasady wprowadza art. 264 k.c., w myśl którego jeżeli użytkowanie obejmuje pieniądze lub inne rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, użytkownik staje się z chwilą wydania mu tych przedmiotów ich właścicielem. Po wygaśnięciu użytkowania obowiązany jest do zwrotu zgodnie z przepisami o zwrocie pożyczki (art. 720 k.c.). Ma on obowiązek zwrócić tę samą ilość pieniędzy lub tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości. Jest to tzw. użytkowanie nieprawidłowe, gdyż z chwilą objęcia rzeczy użytkownik ex lege staje się jej właścicielem, a właściciel traci do niej prawo własności.
Przedmiotem użytkowania mogą być także prawa (art. 265 § 1 k.c.). Jeśli chodzi o prawa, które podlegają obciążeniu użytkowaniem, mogą to być tylko prawa zbywalne, gdyż prawa niezbywalne, związane ściśle z określoną osobą (np. prawo do renty, alimentów), powinny służyć tylko uprawnionemu. Przykładowo: jako prawa, które mogą być obciążone użytkowaniem, należy wymienić: użytkowanie wieczyste, udział we współwłasności, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.
Użytkowanie jest ukształtowane jako prawo związane z osobą użytkownika, jest więc prawem niezbywalnym (art, 254 k.c.), z tym, że użytkownik może wykonywać swoje prawo przez osoby trzecie (np. przez dzierżawcę, najemcę). Użytkowanie może być ustanowione jako prawo terminowe lub bezterminowe, odpłatne, jak też bez wynagrodzenia.
e) Służebności
Służebność jest prawem rzeczowym ograniczonym, zapewniającym korzystanie z cudzej nieruchomości w ograniczonym zakresie. Kodeks cywilny normuje dwa rodzaje służebności;
gruntową (art. 285-295 k.c.) i
osobistą (art. 296-305 k.c.).
Służebności gruntowe i osobiste mogą obciążać tylko nieruchomości, jednakże inna jest funkcja służebności gruntowej a inna osobistej. Służebność gruntowa, obciążając nieruchomość, zwiększa gospodarczą użyteczność innej nieruchomości, natomiast służebność osobista zaspokaja osobiste potrzeby uprawnionego i określa się ją jako prawo o charakterze alimentacyjnym w szerokim tego słowa znaczeniu.
Służebność gruntowa
Definicję służebności gruntowej podaje art. 285 § l k.c. Zgodnie z tym przepisem treść służebności gruntowej może polegać:
bądź na korzystaniu w oznaczonym zakresie z nieruchomości obciążonej przez właściciela nieruchomości władnącej:
bądź na ograniczeniu właściciela nieruchomości obciążonej w możności dokonywania w stosunku do niej określonych działań:
bądź na zakazie wykonywania przez właściciela nieruchomości obciążonej określonych uprawnień względem nieruchomości władnącej, przysługujących mu na podstawie przepisów o treści i wykonywaniu własności.
Nieruchomość władnąca oznacza nieruchomość, na korzyść której służebność jest ustanowiona, zaś nieruchomość, której kosztem do tego doszło, określa się jako nieruchomość obciążoną.
Rodzaje służebności gruntowych
Jak z powołanego wyżej art. 285 § 1 kc wynika, służebność gruntowa może być bądź
służebnością czynną, bo uprawniony właściciel może czynnie korzystać z nieruchomości innego właściciela (np. służebność drogowa, służebność czerpania wody, służebność wypasu bydła). bądź
służebnością bierną, gdy uprawniony właściciel nie czyni niczego, a jego korzyść polega na tym, że właściciel nieruchomości obciążonej nie wykonuje określonych uprawnień, wchodzących w zakres jego prawa własności w stosunku do własnej nieruchomości (np. zakaz budowy ponad pewną wysokość, żeby nie zasłaniać dostępu światła do nieruchomości władnącej) lub względem nieruchomości władnącej (chodzi tu głównie o powstrzymanie się od wykonywania uprawnień przyznanych właścicielowi wart. 148-150 kc), uprawniających go do wejścia na grunt sąsiada w określonych okolicznościach w celu podjęcia różnego rodzaju działań (np. obcięcie gałęzi. korzeni).
Służebność gruntowa jest prawem związanym z własnością nieruchomości, co oznacza, że przysługuje ona każdoczesnemu właścicielowi nieruchomości władnącej i obciąża każdoczesnego właściciela nieruchomości obciążonej. Samej służebności bez nieruchomości władnącej nie można zbyć.
Powstanie służebności gruntowych
Do powstania służebności gruntowych dochodzi w szczególności na podstawie:
czynności prawnej (art. 245 kc);
orzeczenia sądowego - w wypadku służebności drogi koniecznej (art. 145 kc), służebności budynkowej (art. 151 kc), przy zniesieniu współwłasności (art. 212 § 1 kc);
orzeczenia administracyjnego - przy wywłaszczeniu może dojść do obciążenia nieruchomości służebnością gruntową (art. 120 u.g.n.).
w drodze zasiedzenia.
Do nabycia służebności gruntowej w drodze zasiedzenia konieczne jest - według art. 292 k.c. - spełnienie następujących przesłanek:
faktyczne korzystanie z cudzego gruntu w taki sposób, jak to czyni osoba, której służebność przysługuje (posiadanie służebności - art. 352 kc),
istnienie trwałego i widocznego urządzenia, które wykonał właściciel nieruchomości korzystający w ten sposób z sąsiedniej nieruchomości (np. utwardzenie drogi. po której następnie przejeżdża),
upływ czasu - dwadzieścia lat, jeśli posiadacz był w dobrej wierze w chwili uzyskania posiadania; trzydzieści lat, gdy był w złej wierze (odpowiednio art. 172 kc);
Służebność osobista
Służebność osobistą określa art. 296 k.c., w myśl którego nieruchomość można obciążyć na rzecz oznaczonej osoby fizycznej prawem, którego treść odpowiada treści służebności gruntowej. Do służebności osobistych stosuje się odpowiednio przepisy o służebnościach gruntowych z zachowaniem przepisów regulujących służebności osobiste (art. 297 k.c.).
Odrębności służebności osobistych
Podobnie jak służebność gruntowa, służebność osobista obciąża nieruchomość i może być służebnością czynną lub bierną. Inna jest jednak osoba uprawniona, którą przy służebnościach gruntowych jest każdoczesny właściciel nieruchomości władnącej, zaś w wypadku służebności osobistej określona osoba fizyczna (nie może nią być osoba prawna).
Służebność osobista. jako prawo związane z określoną osobą, wygasa najpóźniej ze śmiercią uprawnionego (art. 299 k.c.).
W związku z tym, że służebność osobista zaspokaja potrzeby konkretnej osoby, jest ona niezbywalna i nie można przenieść uprawnienia do jej wykonywania (art. 300 k.c.).
Jeśli uprawniony z tytułu służebności osobistej dopuszcza się rażących uchybień wykonując swoje prawo, właściciel nieruchomości obciążonej może wystąpić o zamianę służebności na rentę (art, 303 k.c.).
Służebności osobistej nie można nabyć przez zasiedzenie (art, 304 k.c.).
Służebność mieszkania
Szczególnym rodzajem służebności osobistej jest służebność mieszkania. Treść jej polega na tym, że uprawnionemu przysługuje prawo zamieszkiwania w cudzej nieruchomości. Uprawniony może zajmować cały budynek, jego część lub zamieszkiwać wspólnie w mieszkaniu właściciela nieruchomości, może korzystać z pomieszczeń i urządzeń przeznaczonych do wspólnego użytku mieszkańców (art, 302 § 1 k.c.). Mający służebność mieszkania może wspólnie zamieszkać z małżonkiem i małoletnimi dziećmi, a z innymi osobami tylko wtedy, gdy są one przez niego utrzymywane albo potrzebne przy prowadzeniu gospodarstwa domowego. Dzieci wspólnie zamieszkujące z uprawnionym mogą pozostać w mieszkaniu także po uzyskaniu pełnoletności (art, 301 § 1 k.c.). Służebność mieszkania wygasa, tak jak każda służebność osobista, z chwilą śmierci uprawnionego. Można się jednak umówić, że po śmierci uprawnionego służebność mieszkania będzie przysługiwać jego dzieciom, rodzicom i małżonkowi (art. 301 § 2 k.c.).
f) Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu
Unormowania dotyczące problematyki prawnych form korzystania z lokali w budynkach stanowiących własność (współwłasność) spółdzielni mieszkaniowych znajdują się w ustawie z dnia 15 grudnia 2000 r. o spółdzielniach mieszkaniowych (t.]. Dz.U. z 2003 r. Nr 119 poz. 1116 ze zm.). W zakresie nieuregulowanym w powołanej ustawie, w szczególności co do kwestii tworzenia, działalności i likwidacji spółdzielni mieszkaniowych, stosuje się - stosownie do art. 1 ust. 1 u.s.m. - przepisy ustawy z dnia 16 września 1982 r. - Prawo spółdzielcze (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 188. poz. 1848 ze zm.).
Jak wynika z art. 244 k.c. ograniczonym prawem rzeczowym jest spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu. Jest ono zbywalne, dziedziczne i podlega egzekucji. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest podstawową formą korzystania z lokali spółdzielczych. Lokal mieszkalny lub lokal o innym przeznaczeniu (w tym również garaż) znajdujący się w budynku będącym własnością lub współwłasnością spółdzielni jest więc przedmiotem tego prawa (art. 2 ust. 1 i 2 u.s.m.).
Stosownie do art. 3 u.s.m. przysługiwać ono może zarówno osobie fizycznej (bez względu na jej zdolność do czynności prawnych), jak również osobie prawnej i w myśl art. 331 § 1 k.c. tzw. ułomnej osobie prawnej. Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu może należeć do kilku osób - z tym, że członkiem spółdzielni może być tylko jedna z nich, chyba że przysługuje ono wspólnie małżonkom (art. 171 ust. 5 u.s.m.).
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu powstaje na podstawie umowy o jego ustanowienie zawartej między członkiem a spółdzielnią, w której to spółdzielnia zobowiązuje się oddać lokal członkowi do używania, a członek zobowiązuje się wnieść wkład budowlany oraz uiszczać opłaty określone w ustawie i statucie spółdzielni (art, 171 ust. 1 u.s.m.). Umowa ta powinna być zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności (art. 1]1 ust. 3 u.s.m.),
Na treść spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu składają się dwa atrybuty:
uprawnienie do korzystania z lokalu oraz
uprawnienie do rozporządzania swoim prawem.
Korzystanie przez członka z lokalu polega na jego posiadaniu i używaniu zgodnie z jego przeznaczeniem. Jednakże członek nie musi z lokalu korzystać osobiście, może - bez zgody spółdzielni - swój lokal wynająć lub oddać w bezpłatne używanie osobie trzeciej. Z korzystaniem z lokalu związane jest uprawnienie do korzystania z części nieruchomości przeznaczonej do wspólnego użytku (np. klatki schodowej. strychu).
W zakres uprawnienia do rozporządzania swoim prawem wchodzi przede wszystkim możliwość przeniesienia spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w drodze umowy. Zbycie prawa do części lokalu jest niemożliwe (art. 172 ust. 5 u.s.m.). Natomiast przedmiotem zbycia może być - gdy prawo to należy do kilku osób, ułamkowa część spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu, przy czym pozostałym współuprawnionym przysługuje prawo pierwokupu (art. 172 ust. 6 u.s.m.). Art. 172 ust. 4 przewiduje dla umowy przenoszącej spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu wymóg formy aktu notarialnego. Niezachowanie tej formy powoduje nieważność umowy (art. 73 § 2 k.c.). Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu można obciążyć hipoteką (art. 65 ust. 4 u.k.w.h.), jak również użytkowaniem.
Spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu jest prawem dziedzicznym. Członek może swoim prawem rozporządzić w testamencie, a jeżeli tego nie uczyni. prawo to przechodzi na spadkobierców w drodze dziedziczenia ustawowego. Zachowanie odziedziczanego prawa nie zależy od uzyskania przez spadkobiercę członkostwa w spółdzielni. Jako prawo zbywalne podlega własnościowe spółdzielcze prawo do lokalu egzekucji za długi członka (art. 171 ust. 6 u.s.m.).
g) Hipoteka
Rodzaje zabezpieczeń
Wierzyciel może egzekwować swoją należność z całego majątku dłużnika. Nie ma jednak pewności, że jego wierzytelność zostanie zaspokojona. Przed niebezpieczeństwem niewypłacalności dłużnika mają chronić wierzyciela różne formy ich zabezpieczenia. Dzieli się je na zabezpieczenia
osobowe i
rzeczowe.
Zabezpieczenia osobowe polegają na tym. że obok dłużnika głównego zobowiązaną do zapłaty długu jest inna osoba (dłużnik dodatkowy). Takimi zabezpieczeniami są np.: poręczenie, gwarancja bankowa, przelew wierzytelności na zabezpieczenie.
Przy zabezpieczeniach rzeczowych gwarancją zaspokojenia wierzytelności jest określona rzecz. W szczególności należy tu wymienić następujące formy rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności:
hipotekę,
zastaw,
przewłaszczenie na zabezpieczenie.
Prawa zastawnicze
Szczególne znaczenie wśród zabezpieczeń rzeczowych mają hipoteka i zastaw. Są one prawami rzeczowymi ograniczonymi. z których hipoteka odnosi się przede wszystkim do nieruchomości, a zastaw - zasadniczo - do rzeczy ruchomych. Ich istota polega na tym, że wierzyciel może zaspokoić się z obciążonej nimi rzeczy bez względu na to czyją ona jest własnością oraz z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy. Ich wspólny cel (zabezpieczenie wierzytelności) i jurydyczne podobieństwo powoduje, że zaliczane są do wspólnej kategorii praw zastawniczych.
Przewłaszczenie na zabezpieczenie
Przewłaszczenie na zabezpieczenie polega na tym, że dłużnik przenosi na wierzyciela prawo własności określonej rzeczy z jednoczesnym zastrzeżeniem, że wierzyciel będzie korzystał z rzeczy w sposób oznaczony w umowie i po wygaśnięciu wierzytelności przeniesie własność z powrotem na dłużnika. Między wierzycielem i dłużnikiem powstaje stosunek powiernictwa. W razie niespełnienia świadczenia przez dłużnika wierzyciel może zgodnie z umową zaspokoić się z rzeczy np. przez zachowanie własności rzeczy lub jej sprzedaż.
Ogólna charakterystyka hipoteki
Hipoteka jest podstawową formą prawną rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności pieniężnych. Hipoteka jest prawem rzeczowym akcesoryjnym, co oznacza, że nie może powstać bez wierzytelności, nie może być bez niej przeniesiona (art, 79 u.k.w.h.), a wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką pociąga za sobą wygaśnięcie hipoteki (art. 94 u.k.w.h.).
Hipotekę regulują przepisy zawarte w ustawie z dnia 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2001 r. Nr 124. poz. 1361 ze zm.). Przepisy powołanej wyżej ustawy regulują wprost jedynie hipotekę na nieruchomości. Z uwagi na to, że przedmiotem hipoteki mogą być i inne prawa, art. 65 ust. 5 u.k.w.h. nakazuje odpowiednie stosowanie do hipoteki na pozostałych prawach przepisów o hipotece na nieruchomości. Stąd też uwagi dotyczące hipoteki na nieruchomości odnoszą się także - z uwzględnieniem występujących różnic - do hipoteki na tych prawach.
Pojęcie hipoteki
Art. 65 ust. 1 u.k.w.h. zawiera ustawową definicję hipoteki, stanowiąc, że w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności można nieruchomość obciążyć prawem, na mocy którego wierzyciel dochodzić może zaspokojenia z nieruchomości bez względu na to, czyją stała się własnością i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości (hipoteka).
Hipoteka daje zatem wierzycielowi możliwość zaspokojenia się z nieruchomości obciążonej. Nie uprawnia go natomiast do korzystania z nieruchomości obciążonej, nie ogranicza też właściciela w prawie zbycia lub obciążenia nieruchomości przed wygaśnięciem hipoteki.
Treść hipoteki
W myśl zacytowanego przepisu art. 65 ust. l u.k.w.h . na treść hipoteki składają się dwa uprawnienia:
pierwszeństwo zaspokojenia z nieruchomości przed wierzycielami osobistymi właściciela nieruchomości, tj. takimi, którzy nie korzystają z zabezpieczenia hipotecznego. Jeżeli nieruchomość jest obciążona kilkoma hipotekami, o pierwszeństwie między wierzycielami hipotecznymi rozstrzyga kolejność złożenia wniosku o wpis do księgi wieczystej (art. 12 u.k.w.h.).
skuteczność obciążenia względem każdoczesnego właściciela nieruchomości, co oznacza, że wierzyciel może zaspokoić się z nieruchomości obciążonej, choćby własność tej nieruchomości przeszła na inną osobę. Każdoczesny właściciel nieruchomości staje się bowiem dłużnikiem rzeczowym wierzyciela.
Przedmiot hipoteki
Zasadą jest, że hipoteką mogą być obciążone tylko te przedmioty, co do których ustawa wyraźnie tak stanowi. Podstawowym przedmiotem hipoteki jest nieruchomość. Ponadto, ustawodawca dopuścił możliwość obciążenia hipoteką niektórych praw, co z ekonomicznego punktu widzenia jest uzasadnione. Przedmiotem hipoteki może być:
nieruchomość, a ściślej prawo własności nieruchomości.
udział współwłaściciela we własności nieruchomości.
użytkowanie wieczyste,
spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu.
wierzytelność zabezpieczona hipoteką.
Rodzaje hipoteki
Z uwagi na sposób powstania wyróżnia się: hipotekę
umowną.
przymusową i
ustawową.
Hipoteka umowna
Służy ona uzyskaniu i zabezpieczeniu kredytu. Powstaje na podstawie umowy zawartej w formie aktu notarialnego przez wierzyciela z właścicielem nieruchomości lub z innym uprawnionym, jeśli hipoteka ma obciążyć nie nieruchomość, lecz inne prawo. Ponadto, do ustanowienia hipoteki umownej niezbędny jest wpis do księgi wieczystej o charakterze konstytutywnym
Hipoteka przymusowa
Ma ona zabezpieczać egzekucję wierzytelności już istniejącej. Ustanawia się ją najczęściej wbrew woli dłużnika, któremu przysługuje prawo własności nieruchomości lub inne prawo, na którym możliwe jest ustanowienie hipoteki w sytuacji, gdy dochodzona wierzytelność nie była zabezpieczona na danym prawie hipoteką umowną. Powstaje ona na podstawie tytułu wykonawczego, którym jest tytuł egzekucyjny zaopatrzony w klauzulę wykonalności. Do ustanowienia hipoteki przymusowej niezbędny jest wpis do księgi wieczystej o charakterze konstytutywnym
Hipoteka przymusowa może mieć dwojaki charakter - hipoteki zwykłej lub kaucyjnej. Hipoteka przymusowa zwykła wpisana jest w księdze wieczystej na podstawie dokumentu stwierdzającego ostatecznie istnienie i wysokość wierzytelności, np. prawomocne orzeczenie sądu, ugoda zawarta przed sądem, akt notarialny, w którym dłużnik poddał się egzekucji, ostateczne decyzje administracyjne (art. 777 k. p.c).
Natomiast hipoteka przymusowa wpisana na podstawie nieprawomocnego orzeczenia sądu, tymczasowego zarządzenia sądu zabezpieczającego powództwo na czas trwania toczącego się procesu, postanowienia prokuratora, jest hipoteką kaucyjną (art, 111 u.k.w.h.), gdyż w momencie jej ustanowienia nie wiadomo na pewno, czy wierzytelność istnieje i w jakiej wysokości.
Hipotekę przymusową - w myśl art. 109 ust. l u.k.w.h. - można ustanowić na wszystkich nieruchomościach dłużnika, co oznacza, że wierzyciel może żądać obciążenia hipoteką przymusową każdej nieruchomości znajdującej się w majątku dłużnika,ale musi wskazać, w jakiej części jego wierzytelność będzie zabezpieczona na każdej z nieruchomości.
Niezależnie od sposobu powstania można wskazać na szczególne rodzaje hipoteki, takie jak:
hipoteka kaucyjna oraz
hipoteka łączna.
Hipoteka kaucyjna
Regułą jest, że hipoteka zabezpiecza wierzytelność już istniejącą i oznaczoną co do wysokości. W drodze wyjątku ustawa dopuszcza zabezpieczenie hipoteką wierzytelności o wysokości jeszcze nieustalonej do wysokości oznaczonej sumy najwyższej. Hipoteka taka nosi nazwę hipoteki kaucyjnej i jest unormowana jako szczególny rodzaj hipoteki wart. 102-108 u.k.w.h. Może ona powstać na podstawie umowy lub jako hipoteka przymusowa, w wypadkach w ustawie określonych.
Hipoteka łączna
Ustawa o księgach wieczystych i hipotece wart. 76 przewiduje istnienie jeszcze jednego rodzaju hipoteki. Chodzi tu o hipotekę łączną, która może powstać z mocy samego prawa w razie podziału nieruchomości obciążonej hipoteką na kilka mniejszych nieruchomości. Tak powstała hipoteka ciąży w całości na wszystkich nieruchomościach utworzonych przez podział. Skutki jej powstania polegają na tym, że wierzyciel może żądać zaspokojenia całej wierzytelności z jednej z obciążonych nieruchomości, z każdej lub z niektórych z nich w dowolnych częściach albo też może dokonać podziału hipoteki między poszczególne nieruchomości. Omawiany przepis przewiduje także umowną hipotekę łączną. Powstaje ona na podstawie umowy wierzyciela z właścicielem (właścicielami) kilku nieruchomości.
Wygaśnięcie hipoteki
Wygaśnięcie wierzytelności. Najczęściej hipoteka wygasa wraz z wygaśnięciem wierzytelności, jako że jest prawem akcesoryjnym (art. 94 u.k.w.h.). Wygaśnięcie wierzytelności następuje z różnych przyczyn. m.in. na skutek zapłaty, zwolnienia z długu, ważnego złożenia przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego. W razie wygaśnięcia hipoteki wierzyciel obowiązany jest dokonać czynności umożliwiających wykreślenie hipoteki z księgi wieczystej (art. 100 u.k.w.h.), np. pokwitować spłatę długu.
Bezpodstawne wykreślenie hipoteki z księgi wieczystej. Art. 95 u.k.w.h. stanowi, że hipoteka wygasa po upływie dziesięciu lat od jej wykreślenia z księgi wieczystej bez podstawy prawnej, jeśli w tym czasie nie nastąpiło przywrócenie wpisu.
Zniesienie hipoteki. Zgodnie z art. 246 kc. może dojść do tzw. zniesienia hipoteki przez czynność prawna, chociaż wierzytelność nadal istnieje. Dochodzi do tego, gdy wierzyciel hipoteczny jednostronnie oświadczy właścicielowi nieruchomości, że zrzeka się hipoteki. Do wygaśnięcia hipoteki niezbędne jest jej wykreślenie z księgi wieczystej (art. 246 k.c.).
Konfuzja. Hipoteka wygasa również na skutek konfuzji (inaczej zlania praw), jeżeli hipoteka przejdzie na właściciela nieruchomości obciążonej albo jeżeli wierzyciel hipoteczny nabędzie własność nieruchomości obciążonej (art. 247 k.c.).
h) Zastaw.
Ogólna charakterystyka zastawu
Zastaw jest prawem rzeczowym ograniczonym, którego zadaniem jest zabezpieczenie wierzytelności. Obok hipoteki zastaw stanowi prawną formę rzeczowego zabezpieczenia wierzytelności. Z uwagi na to zastaw jest prawem akcesoryjnym, związanym z wierzytelnością, nie może bez niej powstać; przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem pociąga za sobą przeniesienie zastawu, a zastaw nie może być przeniesiony bez wierzytelności, którą zabezpiecza (art. 323 k.c.). Wygaśnięcie wierzytelności powoduje wygaśnięcie zastawu. Wierzyciela, którego wierzytelność została zabezpieczona zastawem, określa się jako zastawnika, zaś właściciela, który obciążył swoją rzecz, zastawcą,
Z umową zastawu w klasycznej postaci, z uwagi na bezpieczeństwo wierzyciela, połączone jest wydanie rzeczy zastawionej. Powstał więc zastaw rejestrowy, przy którym zamiast wydania rzeczy wymagany jest wpis do specjalnego rejestru. Ustawą z dnia 6 grudnia 1996 r. o zastawie rejestrowym i rejestrze zastawów (Dz.U. Nr 149, poz. 703 ze zrn.), stworzono regulację zastawu nowego typu.
Hipoteka obciąża nieruchomość i niektóre prawa z nią związane, a zastaw rzeczy ruchome i niektóre prawa zbywalne. przy czym przedmiotem zastawu nie mogą być prawa, na których dopuszczalne jest ustanowienie hipoteki (użytkowanie wieczyste, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu).
Treść zastawu
Zgodnie z art. 306 § 1 k.c. rzecz ruchomą można obciążyć prawem w celu zabezpieczenia oznaczonej wierzytelności, na mocy, którego wierzyciel będzie mógł dochodzić zaspokojenia z rzeczy bez względu na to, czyją stała się własnością. i z pierwszeństwem przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy.
Na treść zastawu składają się więc, podobnie jak na treść hipoteki, dwa uprawnienia:
możliwość zaspokojenia z rzeczy obciążonej zastawem bez względu na to, kto jest jej właścicielem. co oznacza, że zastawnik może zaspokoić się z rzeczy oddanej w zastaw, pomimo że dłużnik przeniósł własność rzeczy na osobę trzecią. W takiej sytuacji zastawnik może żądać - podobnie jak przy hipotece - zaspokojenia bądź od nabywcy rzeczy jako dłużnika rzeczowego, bądź od dłużnika osobistego, który zaciągnął dług i odpowiada całym swoim majątkiem;
pierwszeństwo zaspokojenia przed wierzycielami osobistymi właściciela rzeczy, tj. tymi, którzy na zabezpieczenie swoich wierzytelności nie ustanowili zastawu, chyba że przysługuje im z mocy ustawy pierwszeństwo szczególne (np. z art. 1025 k.p.c.)
Przedmiot zastawu
Przedmiotem zastawu mogą być:
rzeczy ruchome (art. 306 § 1 kc). Ustanowienie zastawu na rzeczy ruchomej rozciąga się na jej części składowe (art. 47 kc) oraz przynależności (art. 52 kc). Przedmiotem zastawu mogą być tylko rzeczy mające wartość majątkową i nie wyjęte z obrotu, gdyż zaspokojenie wierzyciela następuje ze sprzedaży rzeczy zastawionej;
udział współwłaściciela rzeczy ruchomej (w myśl przyjętego poglądu w doktrynie i orzecznictwie);
prawa zbywalne (art, 327 kc), np. wierzytelności, obligacje. akcje.
Rodzaje zastawu
Zastaw umowny
Zazwyczaj zastaw powstaje na podstawie umowy pomiędzy zastawcą (właścicielem rzeczy) a zastawnikiem (wierzycielem); mówimy wówczas o zastawie umownym. Do ustanowienia zastawu umownego niezbędne jest wydanie rzeczy wierzycielowi albo osobie trzeciej, na którą strony się zgodziły (art. 307 § 1 kc).
Zastaw ustawowy
W określonych wypadkach zastaw powstaje na mocy szczególnych przepisów z mocy samej ustawy; określa się go jako zastaw ustawowy. Na przykład: art. 670 kc stanowi, że zastaw przysługuje wynajmującemu na zabezpieczenie czynszu na rzeczach ruchomych najemcy, wniesionych do przedmiotu najmu.
Zastaw skarbowy
Należy jeszcze zwrócić uwagę na szczególny rodzaj zastawu, jakim jest zastaw skarbowy. uregulowany w art. 41-46 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Ordynacja podatkowa (t.j, Dz.U. z 2005 r. Nr 8, poz. 60 ze zm.). Cechą odróżniającą zastaw skarbowy od innych rodzajów zastawu jest to, że powstaje on na podstawie decyzji administracyjnej z dniem wpisu do rejestru zastawów skarbowych w celu zabezpieczenia zobowiązań podatkowych. Może być ustanowiony na rzeczach ruchomych i zbywalnych prawach majątkowych podatnika, płatnika, inkasenta, następców prawnych oraz osób trzecich odpowiadających za zobowiązania podatkowe.
Wygaśnięcie zastawu
Zastaw jako prawo rzeczowe ograniczone wygasa z przyczyn przewidzianych dla wygaśnięcia tych praw. Ponadto, przepisy o zastawie przewidują także inne przyczyny odnoszące się specjalnie do wygaśnięcia zastawu:
wygaśnięcie wierzytelności. Jako że zastaw jest prawem akcesoryjnym. zazwyczaj wygasa wraz z wygaśnięciem wierzytelności. którą zabezpiecza;
przeniesienie wierzytelności zabezpieczonej zastawem bez przeniesienia zastawu (art. 323 § l k.c.),
zwrócenie przez zastawnika rzeczy zastawcy (art. 325 § l k.c.).
Zastaw rejestrowy
Na treść zastawu rejestrowego składają się dwa uprawnienia:
możliwość zaspokojenia się przez wierzyciela z przedmiotu zastawu bez względu na to, czyją stał się własnością,
pierwszeństwo zaspokojenia przez wierzycielami osobistymi.
Ustanowienie zastawu rejestrowego
Do ustanowienia zastawu rejestrowego niezbędne jest zawarcie umowy między osobą uprawnioną do rozporządzania przedmiotem zastawu (zastawcą) a wierzycielem (zastawnikiem); Umowa o ustanowienie zastawu powinna być pod rygorem nieważności zawarta na piśmie. Oprócz umowy do powstania zastawu konieczny jest wpis do rejestru zastawów. Wpis ten ma charakter konstytutywny i zastępuje wydanie rzeczy. Przedmioty obciążone zastawem rejestrowym mogą być pozostawione w posiadaniu zastawcy, który nadal może korzystać z rzeczy, lub osoby trzeciej, która wyraziła na to zgodę.
AD. 5. POSIADANIE.
a) Pojęcie i charakterystyka posiadania.
Posiadanie określa się jako faktyczne władztwo nad rzeczą. Może być ono związane z wykonywaniem prawa. np. prawa własności (art. 140 k.c.), ale może też być to władztwo nie związane z prawem. np. rzeczą włada osoba nieuprawniona.
Zgodnie z art. 336 kc. posiadaczem rzeczy jest zarówno ten, kto nią faktycznie włada jak właściciel (posiadacz samoistny), jak i ten, kto nią faktycznie włada jak: użytkownik. zastawnik, najemca, dzierżawca lub mający inne prawo, z którym łączy się określone władztwo nad cudzą rzeczą (posiadacz zależny).
Na posiadanie składają się więc dwa elementy:
fizyczny element posiadania, określany jako corpus oraz
psychiczny element posiadania, określany jako animus.
Corpus oznacza stan faktyczny polegający na możliwości korzystania z rzeczy w taki sposób, jak to mają prawo czynić osoby, którym przysługuje do rzeczy określone prawo. Animus oznacza wolę wykonywania względem rzeczy określonego prawa dla siebie.
Od posiadania należy odróżnić dzierżenie. Kto faktycznie włada rzeczą za kogo innego, jest dzierżycielem (art. 338 k.c.). Dzierżyciel włada także rzeczą, ale nie dla siebie, lecz w imieniu innej osoby (np. przedstawiciel ustawowy, pełnomocnik. zarządca itp.). Dzierżenia nie należy mylić z podobnie brzmiącym pojęciem dzierżawy, w której wydzierżawiający zobowiązuje się oddać rzecz do używania i pobierania pożytków, a dzierżawca zobowiązuje się uiszczać wydzierżawiającemu czynsz (art. 693 § l k.c.).
4. władztwo prekaryjne
b) Rodzaje posiadania
Posiadanie samoistne i zależne
Za kryterium podziału posiadania na samoistne i zależne bierze się - zgodnie z art. 336 kc. - zakres władztwa nad rzeczą. Jeśli posiadacz włada rzeczą jak właściciel, posiadanie ma charakter samoistny, natomiast, gdy posiadacz włada rzeczą w granicach innego prawa (nie prawa własności), z którym łączy się określone władztwo nad rzeczą (np. najmu, dzierżawy, użytkowania wieczystego itp.), mówimy o posiadaniu zależnym. Gdy posiadacz faktycznie korzysta z cudzej nieruchomości w zakresie odpowiadającym treści służebności (np. przejazdu, czerpania wody ze studni sąsiada), jest posiadaczem służebności (art, 352 k.c.).
Posiadanie w dobrej i złej wierze
Przy posiadaniu w dobrej wierze posiadacz jest przekonany, że posiada rzecz zgodnie z przysługującym mu prawem, a to przekonanie jest usprawiedliwione okolicznościami (np. posiadaczem w dobrej wierze jest nabywca nieruchomości, który nie wie, że umowa zawarta w formie aktu notarialnego jest nieważna z powodu wady oświadczenia woli). Z posiadaniem w złej wierze mamy do czynienia wtedy, gdy posiadacz wie, że uprawnienie do władania rzeczą mu nie przysługuje, albo gdy brak takiej świadomości spowodowany jest niedbalstwem (np. posiadaczem w złej wierze jest złodziej lub osoba, która nabyła rzecz pochodzącą z kradzieży za wyjątkowo niską cenę od przygodnego sprzedawcy, a także osoba, która uzyskała posiadanie w następstwie umowy przeniesienia własności nieruchomości zawartej bez zachowania formy aktu notarialnego).
Zgodnie z art. 339 kc. domniemywa się, że ten, kto rzeczą faktycznie włada, jest posiadaczem samoistnym. Wynika z tego, że ten, kto wykonuje faktyczne władztwo nad rzeczą, jest posiadaczem (a nie np. dzierżycielem) i że posiadanie ma charakter posiadania samoistnego.
c) Ochrona posiadania
Bezwzględny zakaz naruszania posiadania został wyrażony wart. 342 k.c., który stanowi, że nie wolno naruszać samowolnie posiadania, chociażby posiadacz był w złej wierze. Chronione jest każde posiadanie i zakaz ten odnosi się do każdego, a więc nawet do właściciela, którego rzecz znajduje się w bezprawnym posiadaniu innej osoby.
Kodeks cywilny przewiduje ochronę posiadania
przez samego posiadacza (art. 343 k.c.) oraz
ochronę w drodze sądowej (art. 344-347 k.c.)
Ochrona własna posiadacza jest dozwolona jedynie w granicach zakreślonych przez ustawę i może występować jako:
obrona konieczna.
dozwolona samopomoc.
Obrona konieczna ma na celu zapobieżenie naruszeniu posiadania. Posiadacz może - zgodnie z art. 343 § 1 k.c. - zastosować obronę konieczną, ażeby odeprzeć samowolne naruszenie posiadania, może więc np. łapiąc złodzieja na gorącym uczynku uniemożliwić mu zabranie rzeczy.
Dozwolona samopomoc ma zapewnić przywrócenie już naruszonego posiadania. Art. 343 § 2 kc. wymienia przesłanki dozwolonej samopomocy, różnicując je w zależności od tego, czy chodzi o naruszenie posiadania nieruchomości, czy też o naruszenie posiadania rzeczy ruchomej.
Przywrócenie posiadania nieruchomości w drodze samopomocy może nastąpić tylko niezwłocznie, tzn. w krótkim czasie po samowolnym naruszeniu posiadania. Dalszym ograniczeniem jest to, że posiadacz nie może stosować przy tym przemocy względem osób.
Dopuszcza się również dozwoloną samopomoc w sytuacji, gdy posiadaczowi rzeczy ruchomej grozi niebezpieczeństwo niepowetowanej straty (np. zniszczenia rzeczy), a samopomoc następuje bezpośrednio po samowolnym pozbawieniu go posiadania. Może on wtedy zastosować niezbędną samopomoc w celu przywrócenia stanu poprzedniego także środki przymusu osobistego.
Ochrona sądowa
W każdym wypadku naruszenia posiadania posiadacz może skorzystać z sądowej ochrony posesoryjnej i żądać przywrócenia stanu poprzedniego oraz zaniechania dalszych naruszeń. Skorzystanie z ochrony posesoryjnej nie jest zależne od dobrej wiary posiadacza ani zgodności posiadania ze stanem prawnym (art. 344 § 1 k.c.). Uprawnionym do wytoczenia powództwa posesoryjnego jest zarówno posiadacz samoistny, jak i zależny. Roszczenie posesoryjne może być dochodzone w ciągu roku od chwili naruszenia posiadania, po tym terminie roszczenie to wygasa (art. 344 § 2 k.c.).
AD. III. PRAWO ZOBOWIĄZAŃ.
1) Podstawowe pojęcia prawa zobowiązań.
a) Pojęcie zobowiązania
Zobowiązanie jest stosunkiem prawnym między dwiema lub więcej osobami, na mocy którego jedna osoba (wierzyciel) może żądać od drugiej (dłużnika) określonego działania lub zaniechania (świadczenia), a dłużnik jest zobowiązany to świadczenie spełnić (por. art. 353 k.c.).
b - c) Wierzyciel - dłużnik - świadczenie - roszczenie
Podmiotem uprawnionym w stosunku zobowiązaniowym jest wierzyciel, podmiotem zobowiązaniowym dłużnik, natomiast przedmiotem zobowiązania jest świadczenie, tj. określone zachowanie się dłużnika, którego może domagać się wierzyciel.
Treścią zobowiązaniowego stosunku prawnego są uprawnienia wierzyciela i odpowiadające im obowiązki dłużnika.
Uprawnienia wierzyciela
Wierzyciel może żądać od dłużnika zachowania się zgodnego z treścią zobowiązania. Oznacza to, że wierzycielowi przysługuje swoiste prawo podmiotowe (wierzytelność), które kieruje się przeciwko indywidualnie oznaczonej osobie (dłużnikowi) i tylko przez niego może być naruszone.
Wierzycielowi przysługuje z reguły wiele uprawnień, które przybierają najczęściej postać roszczenia. Uprawnienia te dzielą się na roszczenia główne i uboczne. Do głównych należy przede wszystkim uprawnienie do uzyskania świadczenia oraz - przy spełnieniu pewnych przesłanek - uprawnienie do uzyskania odszkodowania zamiast lub obok świadczenia. Uprawnienia uboczne mają charakter uzupełniający (pomocniczy) wobec uprawnień głównych. Przygotowują one uzyskanie uprawnień zasadniczych bądź też ułatwiają ich realizację. Do uprawnień ubocznych należy zaliczyć np.. roszczenie o odsetki, roszczenie o uzyskanie od dłużnika wiadomości o przedmiocie świadczenia.
Świadczenie
Świadczeniem jest zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania, czyniące zadość interesom wierzyciela. Świadczenie może polegać bądź na działaniu, bądź zaniechaniu, czyli na powstrzymaniu się od działania.
Świadczenia jednorazowe, okresowe, ciągłe
Posługując się kryterium czasu świadczenia dzielimy na
jednorazowe i
ciągłe.
Świadczenie jest jednorazowe, gdy do jego spełnienia potrzeba jednego zachowania się dłużnika, choćby miało się na nie składać kilka czynności faktycznych. np. wydanie rzeczy nabywcy przy umowie sprzedaży. Świadczenie ciągłe polega na określonym, stałym zachowaniu się dłużnika w czasie trwania zobowiązania, np. świadczenie najemcy i wynajmującego.
Świadczenia podzielne i niepodzielne
Świadczenie niepodzielne charakteryzuje się tym, że nie można go wykonać częściowo bez istotnej zmiany jego przedmiotu lub wartości np. dostarczenie maszyny do szycia. samochodu. Jego przeciwieństwem jest świadczenie podzielne. np. zapłata pewnej sumy pieniężnej.
Świadczenie odszkodowawcze
Szczególnym rodzajem świadczenia, jest świadczenie odszkodowawcze (naprawienie szkody). Świadczenie to polega - zgodnie z art. 363 § 1 kc. - bądź na
przywróceniu stanu sprzed wyrządzenia szkody (restitutio in integrum), bądź na
zapłacie odpowiedniej sumy pieniężnej (rekompensaty, odszkodowania).
Przez szkodę rozumie się wszelki uszczerbek w dobrach lub interesach prawnie chronionych, którego poszkodowany doznał wbrew swojej woli. Nie każda jednak szkoda podlega naprawieniu. Aby poszkodowany mógł uzyskać świadczenie odszkodowawcze od innej osoby, musi udowodnić, że ta osoba ponosi względem niego odpowiedzialność odszkodowawczą. Z teoretycznego punktu widzenia należy wyróżnić w prawie zobowiązań trzy rodzaje odpowiedzialności odszkodowawczej:
odpowiedzialność deliktowa, która występuje wtedy, gdy między poszkodowanym a podmiotem odpowiedzialnym za szkodę nie ma stosunku zobowiązaniowego lub też, gdy szkoda zostaje wyrządzona poza istniejącym stosunkiem; zdarzenie wyrządzające szkodę rodzi stosunek zobowiązaniowy jako stosunek samoistny (art. 415 i nast. k.c.).
odpowiedzialność kontraktowa, która powstaje wówczas, gdy szkoda zostaje wyrządzona przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika; odszkodowanie w takim wypadku zastępuje główne świadczenie lub je uzupełnia (art. 471 i nast. k.c.):
odpowiedzialność gwarancyjno-repartycyjna, która powstaje na skutek przyjęcia na siebie przez dany podmiot odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez inne osoby, w określonych okolicznościach, np. odpowiedzialność ubezpieczeniowa.
Każdy ze wskazanych wyżej rodzajów odpowiedzialności spełnia funkcję rekompensacyjną,. która polega na tym, że odszkodowanie powinno przywrócić w majątku poszkodowanego stan naruszony przez wyrządzenie szkody.
d) Wierzytelność - dług - odpowiedzialność
Uprawnienie wierzyciela do domagania się spełnienia świadczenia przez dłużnika nazywa się wierzytelnością, zaś obciążający dłużnika obowiązek spełnienia świadczenia określany jest mianem długu. Odpowiedzialność zaś oznacza, że w wypadku niespełnienia świadczenia przez dłużnika wierzyciel może zrealizować swoje uprawnienia w drodze przymusowej, przy wsparciu sądowych organów egzekucyjnych. Chociaż regułą jest, że dług i odpowiedzialność występują łącznie w stosunku obligacyjnym, to jednak może istnieć dług bez odpowiedzialności (np. zobowiązania niezupełne).
Wyróżniamy odpowiedzialność osobistą i rzeczową. Odpowiedzialność osobista polega na tym, że wierzyciel może skierować egzekucję do całego majątku dłużnika (tj. do ogółu jego aktywów). Odpowiedzialność ta ma w zasadzie charakter nieograniczony. tzn. dłużnik odpowiada za dług wobec wierzyciela całym swoim majątkiem teraźniejszym i przyszłym. Odpowiedzialność osobista charakteryzuje się tym. że:
wierzycielowi służy wybór pomiędzy przedmiotami majątkowymi należącymi do dłużnika, z których chce on uzyskać zaspokojenie oraz wybór przymusowego sposobu zaspokojenia;
w razie zbiegu egzekucji kilku wierzycieli, gdy majątek dłużnika nie wystarcza na zaspokojenie wszystkich roszczeń, każdy z wierzycieli otrzymuje tylko częściowe zaspokojenie według stosunku wartości wierzytelności.
Przy odpowiedzialności rzeczowej gwarancję zaspokojenia wierzyciela stanowi nie cały majątek dłużnika, ale tylko ściśle oznaczony przedmiot majątkowy, na którym została zabezpieczona wierzytelność i to bez względu na to, w czyich rękach znajduje się ten przedmiot w chwili wszczęcia egzekucji. Odpowiedzialność rzeczowa za dług powstaje głównie na mocy zabezpieczenia wierzytelności w drodze zastawu i hipoteki.
Ad. 2. Powstanie zobowiązań.
Zobowiązanie, jak każdy stosunek cywilnoprawny, powstaje na skutek wystąpienia zdarzeń cywilnoprawnych. Wśród tych zdarzeń, jako źródła stosunków zobowiązaniowych, wymienić należy:
umowy obligacyjne,
jednostronne czynności prawne (w tym trybie zobowiązania powstają tylko wtedy, gdy jest to przewidziane expressis verbis w przepisach prawa, np. przyrzeczenie publiczne, zapis),
czyny niedozwolone,
bezpodstawne wzbogacenie.
W rozumieniu art. 415 i nast. k.c. czynem niedozwolonym jest fakt wyrządzenia szkody poza istniejącym stosunkiem zobowiązaniowym. Treścią powstałego wskutek wyrządzenia szkody zobowiązania jest uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania i odpowiadający temu uprawnieniu obowiązek naprawienia szkody.
Zgodnie z art. 405 i nast. k.c. odrębnym źródłem zobowiązania staje się fakt uzyskania kosztem innej osoby jakiejś korzyści majątkowej bez należytego usprawiedliwienia prawnego (zobowiązanie z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia). Ten, kto uzyskał korzyść i przez to się wzbogacił, zobowiązany jest do dokonania jej zwrotu na rzecz zobowiązanego.
a) Umowy jako źródło zobowiązań.
Zasada swobody umów
Zagadnienie umów jako źródło zobowiązań analizować należy przez pryzmat zasady swobody umów polegającej na tym, że podmioty prawa cywilnego mają pełną swobodę w odniesieniu do tego, czy zawrzeć określoną umowę i zawiązać między sobą stosunek obligacyjny, z kim taką umowę zawrzeć, jaką nadać umowie treść i formę.
Art. 353(1) k.c. stanowi, iż podmioty prawa cywilnego, zawierające umowę, mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cele nie sprzeciwiały się:
właściwości (naturze) stosunku prawnego.
przepisom ustawy o charakterze iuris cogentis,
zasadom współżycia społecznego.
Istotnym ograniczeniem zasady swobody umów jest występowanie w obrocie tzw. wzorców umownych, które znajdują zastosowanie głównie przy zawieraniu umów masowych. Do wzorców umownych zaliczamy ogólne warunki lub wzory umów oraz regulaminy. Obecnie wzorce umowne są, przede wszystkim, sposobem kształtowania treści stosunków zobowiązaniowych przez jedną ze stron umowy.
Umowa przedwstępna
Umowa przedwstępna jest instytucją przygotowującą zawarcie właściwej umowy między tymi samymi stronami. Polega ona - według art. 389 k.c. - na tym, że jedna lub obie jej strony zobowiązują się do zawarcia w przyszłości oznaczonej umowy. Umowa przedwstępna powinna określać istotne postanowienia przyszłej umowy (umowy przyrzeczonej). Do ważności umowy przedwstępnej nie jest natomiast wymagana żadna forma szczególna (pisemna, notarialna), chociaż zawarcie umowy przedwstępnej w jednej z form szczególnych ma istotne znaczenie dla skutków prawnych, jakie wywołuje.
Jeżeli bowiem umowa przedwstępna czyni zadość wymaganiom, od których zależy ważność umowy przyrzeczonej, w szczególności wymaganiom co do formy tej umowy, to strona uprawniona (wierzyciel) z umowy przedwstępnej może przymusowo dochodzić zawarcia umowy przyrzeczonej, a wyrok sądowy zapadły w procesie będzie równoznaczny ze złożeniem oświadczenia przez kontrahenta, który nie wykonywał umowy przedwstępnej (skutek silniejszy umowy przedwstępnej). Skutek słabszy tej umowy polega na tym, że strona uprawniona może dochodzić jedynie odszkodowania za niezawarcie umowy przyrzeczonej. Realizacja tego skutku zależy od wykazania przez uprawnionego faktu poniesienia szkody, jakiej doznał przez to, że liczył na zawarcie umowy przyrzeczonej (art. 390 § l k.c.), chociaż strony mogą w umowie odmiennie określić zakres odszkodowania.
Zadatek
Zgodnie z art. 394 k.c zadatek jest dodatkowym zastrzeżeniem umownym o charakterze realnym, spełniającym funkcję surogatu odszkodowania na wypadek, gdyby umowa zawarta między stronami nie została wykonana. Rola zadatku polega więc na wzmocnieniu stanowiska strony, która dąży do wykonania umowy. W razie niewykonania umowy przez drugą stronę może ona według swojego wyboru albo dochodzić wykonania umowy, albo bez wyznaczenia dodatkowego terminu od umowy odstąpić i pobrany zadatek zatrzymać, a jeżeli sama go dała, może domagać się jego zwrotu w podwojonej wysokości.
Umowne prawo odstąpienia
Umowne prawo odstąpienia polega na tym, że strony określonej umowy zastrzegają dla jednej lub obu stron możliwość odstąpienia od umowy (art. 395 § l k.c.). Przesłanką skuteczności takiego zastrzeżenia jest podanie terminu, w ciągu którego uprawniony może odstąpić od umowy. Zastrzeżenie prawa odstąpienia jest osłabieniem zawartej umowy. Wykonanie prawa odstąpienia następuje przez jednostronne oświadczenie złożone drugiej stronie. Musi ono być bezwarunkowe i raz dokonane nie może ulec odwołaniu bez zgody drugiej strony. Wykonanie prawa odstąpienia powoduje, że umowę uważa się za nie zawartą - działa ono więc z mocą wsteczną (ex tune). Zgodnie z art. 395 § 2 k.c. to, co strony już świadczyły przed wykonaniem prawa odstąpienia, ulega zwrotowi w stanie nie zmienionym, chyba że zmiana była konieczna w granicach zwykłego zarządu.
Odstępne
Odstępne stanowi również pewną odmianę umownego prawa odstąpienia. Zastrzeżenie to pozwala jednej lub obu stronom na odstąpienie od umowy za zapłatę oznaczonej sumy pieniężnej. Według art. 396 kc. wykonanie prawa odstąpienia od umowy przy zastrzeżeniu odstępnego jest skuteczne tylko wtedy, gdy zapłata umówionej sumy pieniężnej następuje równocześnie ze złożeniem oświadczenia o odstąpieniu.
Konsumenckie wzorce umowne
Zgodnie z art. 384 kc. ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, a w szczególności ogólne warunki umów, wzory umów czy też regulaminy wiążą stronę, jeżeli zostały jej doręczone przy zawarciu umowy. W sytuacji, gdy posługiwanie się wzorcem umownym jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiążą one także wtedy, gdy druga strona mogła się dowiedzieć o je treści - z tym, że nie dotyczy to umów zawieranych z udziałem konsumentów, z wyjątkiem umów powszechnie zawieranych w drobnych, bieżących sprawa
życia codziennego (art. 384 k.c.).
Szczególne uregulowania kodeks cywilny poświęca roli wzorców umownych w relacjach z konsumentami, za których art. 2 kc. uznaje osoby fizyczne, dokonujące czynności prawnej niezwiązanej bezpośredni z ich działalnością gospodarczą lub zawodową. Według art. 385 § 2 kc. wzorzec umowny powinien być sformułowany jednoznacznie i w sposób zrozumiały, zaś niejednoznaczne postanowienia wzorca tłumaczy się zawsze na korzyść konsumenta.
Nie uzgodnione indywidualnie postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie wiążą go jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobry obyczajami i w ten sposób rażąco naruszają jego interesy. Są to tzw. niedozwolone postanowienia umowne, za które jednak nie mogą być uznane postanowienia określające główne świadczenia stron, dotyczące m.in. ceny bądź wynagrodzenia - o ile zostały sformułowane jednoznacznie (art. 385(1) § l k.c.).
W celu rozwiania ewentualnych wątpliwości art. 385(1) § 3 kc. stanowi, że nie uzgodnionymi indywidualni postanowieniami umowy są te postanowienia, na treść których konsument nie mi rzeczywistego wpływu, a w szczególności odnosi się to do postanowień umowy przy jętych z wzorca umownego, zaproponowanego konsumentowi przez jego kontrahenta.
Art. 385(3) k.c. zawiera bardzo obszerny katalog takich klauzul umownych, które w razie wątpliwości należy uznać za niedozwolone postanowienia umowne. O uznani u postanowień wzorców za niedozwolone rozstrzyga Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów
Umowy zawierane poza lokalem przedsiębiorstwa
Według ust. 1 ust. 2 ustawy o ochronie konsumentów przez lokal przedsiębiorstwa rozumie się miejsce przeznaczone do obsługiwania publiczności i oznaczone zgodnie z przepisami o działalności gospodarczej, tj. obecnie zgodnie z przepisami ustawy z dnia 2 lipca 2004 r. o swobodzie działalności gospodarczej (Dz.U. Nr 173. poz. 1807 ze zm.).
Ustawa o ochronie konsumentów wprowadza następujące modyfikacje w odniesieniu do statusu prawnego umów zawieranych poza lokalem przedsiębiorstwa:
przedsiębiorca, który proponuje konsumentowi zawarcie umowy poza lokalem przedsiębiorstwa powinien okazać, przed zawarciem umowy, dokument potwierdzający prowadzenie działalności gospodarczej i dokument tożsamości zaś pełnomocnik przedsiębiorcy okazuje również dokument potwierdzający swoje umocowanie (art. 1 ust. l ustawy);
art. 2 ustawy przyznaje konsumentowi ustawowe prawo odstąpienia od umowy zawartej poza lokalem przedsiębiorstwa, poprzez złożenie oświadczenia woli na piśmie w terminie dziesięciu dni od zawarcia umowy i nie jest dopuszczalne wprowadzenie do umowy konsumenckiej zastrzeżenia, że konsumentowi wolno odstąpić od umowy za zapłatę oznaczonej sumy pieniężnej tj. odstępnego;
w razie wykonania ww. prawa odstąpienia od umowy - umowę uważa się za niezawartą, zaś konsument jest zwolniony ze wszelkich zobowiązań; to. co strony świadczyły, ulega zwrotowi w stanie niezmienionym, jeżeli konsument dokonał jakichkolwiek przedpłat, należą się od nich odsetki ustawowe od daty dokonania przedpłaty (art. 2 ustawy);
konsument powinien być poinformowany na piśmie przed zawarciem umowy o przysługującym mu prawie odstąpienia od umowy i przedsiębiorca bądź jego pełnomocnik powinien też wręczyć konsumentowi wzór oświadczenia o odstąpieniu od umowy, jak też pisemne potwierdzenie zawarcia umowy, stwierdzające datę jej zawarcia, rodzaj umowy oraz przedmiot świadczenia i cenę (art. 3 ustawy);
jeżeli konsument nie został poinformowany na piśmie o prawie odstąpienia od umowy, to wówczas konsument może odstąpić od umowy w terminie dziesięciu dni od uzyskania przez niego informacji o prawie odstąpienia, nie później jednak niż w trzy miesiące od wykonania umowy (art. 4 ustawy).
Umowy zawierane na odległość
Według art. 6 ust. 1 ustawy o ochronie konsumentów umowami zawieranymi na odległość są umowy zawierane z konsumentem bez jednoczesnej obecności obu stron, przy wykorzystaniu środków porozumiewania się na odległość, jeżeli kontrahentem konsumenta jest przedsiębiorca, który w taki sposób zorganizował swoją działalność. Środkami porozumiewania się na odległość są w szczególności: formularz zamówienia zaadresowanego lub niezaadresowanego, list seryjny, reklama prasowa z wydrukowanym formularzem zamówienia, katalog, telefon, radio, telewizja, poczta elektroniczna. telefax itp.
Ustawa z dnia 2 marca 2000 r. nadaje umowom zawieranym na odległość następujące cechy szczególne:
posłużenie się telefaksem, pocztą elektroniczną, automatyczny urządzeniem wywołującym bądź telefonem w celu złożenia propozycji zawarcia umowy może nastąpić wyłącznie za uprzednią zgodą konsumenta;
konsument powinien być poinformowany przy użyciu środka porozumiewania się na odległość, najpóźniej w chwili złożenia mu propozycji zawarcia umowy m.in. o:
- imieniu i nazwisku (nazwie), adresie zamieszkania (siedzibie) przedsiębiorcy oraz o organie, który zarejestrował działalność gospodarczą przedsiębiorcy, a także numerze pod którym przedsiębiorca został zarejestrowany,
- istotnych właściwościach świadczenia i jego przedmiotu;
- cenie lub wynagrodzeniu, obejmujących wszystkie ich składniki. a w szczególności cła i podatki.
- zasadach zapłaty ceny lub wynagrodzenia,
- prawie konsumenta do odstąpienia od umowy,
- minimalnym okresie, na jaki ma być zawarta umowa o świadczenia ciągł lub okresowe,
- prawie wypowiedzenia umowy, o którym mowa wart. 8 ust. 3 ustawy, Powyższe informacje powinny być formułowane jednoznacznie, w sposób zrozumiały i łatwy do odczytania. Przedsiębiorca jest zobowiązany do potwierdzenia konsumentowi na piśmie ww. informacji, najpóźniej w momencie rozpoczęcia spełnienia świadczenia
konsument, który zawarł umowę na odległość, może od niej odstąpić bez podania przyczyn, składając stosowne oświadczenie na piśmie w terminie dziesięciu dni od dnia wydania rzeczy, a gdy umowa dotyczy świadczenia usług - od dnia jej zawarcia;
nie wolno zastrzec w umowie, że konsument będzie mógł odstąpić od umowy za zapłatą oznaczonej sumy tytułem odstępnego;
b) Podstawowe zagadnienia wybranych umów gospodarczych.
Umowy służące przenoszeniu praw.
Umowa sprzedaży.
Sprzedaż jest umową, w której jedna strona (zbywca sprzedawca) zobowiązuje się przenieść własność rzeczy i wydać ją drugiej stroni (nabywcy-kupującemu), a nabywca zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić cenę. Przedmiotem sprzedaży mogą być - w ujęciu kodeksu cywilnego - oprócz rzeczy, także energie i prawa majątkowe (art. 555 k.c.).Cenę w umowie sprzedaży stanowi zawsze suma pieniężna.
Elementami przedmiotowo istotnymi, charakteryzującymi umowę sprzedaży są
oznaczenia przedmiotu sprzedaży oraz
ceny.
Umowa sprzedaży zawierana jest w sposób określony ogólnymi przepisami prawa cywilnego - w szczególności w drodze rokowań lub przez przyjęcie oferty. Zgododnie z art. 543 k.c. wystawienie rzeczy na widok publiczny z oznaczeniem ceny uważa się za ofertę sprzedaży, chyba że jednocześnie zostało złożone wyraźne oświadczenie uchylające ten skutek, np. przez zawieszenie informacji "dekoracja". Umowa sprzedaży może być zawarta w dowolnej formie, chociaż przepisy szczególne ustanawiają dla niej niekiedy formę szczególną, np. formę notarialną pod rygorem nieważności (art. 158 k.c.)
Obowiązki stron
Obowiązek sprzedawcy polega na przeniesieniu własności lub innego prawa na kupującego oraz - w odniesieniu do sprzedaży rzeczy - na wydaniu jej kupującemu. Sprzedawca ma również obowiązek należytego opakowania i zabezpieczenia rzeczy (art. 545 § 1 kc). Podstawowym obowiązkiem kupującego jest zapłacenie sprzedawcy ceny, której wysokość strony z reguły ustalają w umowie.
Rękojmia za wady
Tym mianem określa się odpowiedzialność sprzedawcy względem kupującego za wady rzeczy sprzedanej. Kodeks cywilny odróżnia wady fizyczne oraz wady prawne rzeczy sprzedanej.
Wada fizyczna polega na tym. że:
rzecz ma cechy zmniejszające jej wartość lub użyteczność ze względu na cel w umowie oznaczony albo wynikający z okoliczności lub z przeznaczenia rzeczy, albo
rzecz nie ma właściwości, o których istnieniu sprzedawca zapewniał kupującego albo
rzecz została kupującemu wydana w stanie niezupełnym.
Wada prawna istnieje zaś wtedy, gdy:
rzecz nie stanowi własności sprzedawcy, lecz należy do osoby trzeciej, albo
rzecz jest obciążona prawem osoby trzeciej. bądź
w razie sprzedaży praw - gdy prawo nie istnieje.
W razie ujawnienia się wad przedmiotu sprzedaży sprzedawca jest odpowiedzialny względem kupującego z tytułu rękojmi za wady, która to odpowiedzialność jest oparta na zasadzie ryzyka. Jest ona niezależna od winy sprzedawcy, a nawet wiedzy sprzedawcy o istnieniu wady. Odpowiedzialność z tytułu rękojmi nie wstaje, gdy kupujący wie o istnieniu wady, a mimo to decyduje się na kupno. Odpowiedzialność sprzedawcy z tytułu rękojmi za wady rzeczy powstaje z mocy samej ustawy (ex lege), chociaż strony mogą w umowie tę odpowiedzialność rozszerzyć, ograniczyć lub nawet wyłączyć. Jednakże w umowach z udziałem konsumentów ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest dopuszczalne tylko w wypadkach określonych w przepisach szczególnych (art. 558 § l k.c.). Ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest jednak bezskuteczne, gdy wada została zatajona podstępnie przez sprzedawcę.
Sprzedawca odpowiada za wady fizyczne istniejące w momencie wydania rzeczy kupującemu. Za wady, które ujawniły się później, sprzedawca odpowiada tylko wtedy, gdy wynikły one z przyczyn tkwiących już poprzednio w rzeczy sprzedanej.
W razie stwierdzenia wad fizycznych rzeczy kupującemu przysługują wobec sprzedawcy następujące uprawnienia:
może odstąpić od umowy (art. 560 § l k.c.) albo
może żądać obniżenia ceny (art. 560 § l k.c.).
jednakże kupujący nie może od umowy odstąpić, jeżeli sprzedawca niezwłocznie wymieni rzecz wadliwą na rzecz wolną od wad albo niezwłocznie wadę usunie. Ograniczenie to nie ma zastosowania, gdy rzecz była już wymieniona przez sprzedawcę lub naprawiona, chyba że wady są nieistotne.
Wybór jednego z powyższych uprawnień należy do kupującego. Kupujący zobowiązany jest zawiadomić sprzedawcę o wadzie w terminie miesiąca od jej wykrycia. Wszelkie uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne wygasają po upływie roku od wydania rzeczy kupującemu, gdy chodzi o wady budynku - w terminie lat trzech (art. 568 § 1 k.c.).
Jeżeli rzecz sprzedana ma wady prawne, kupujący może podnieść przeciwko sprzedawcy te same uprawnienia, jakie przysługują mu w razie stwierdzenia wad fizycznych, z wyjątkiem jednak uprawnienia dotyczącego usunięcia wad przez wytwórcę. Do dochodzenia uprawnień z tytułu wad prawnych nie jest konieczne zawiadomienie o nich sprzedawcy. Uprawnienia z tytułu rękojmi za wady prawne wygasają z upływem roku. licząc od dnia, w którym kupujący dowiedział się o istnieniu wady (art. 576 § 1 zd. 1 k.c.).
Gwarancja jakości
Gwarancja jest instytucją prawną, polegającą na zobowiązaniu się sprzedawcy lub wytwórcy rzeczy (gwarantów) do usunięcia wad fizycznych rzeczy lub do wymiany rzeczy wadliwej na rzecz wolną od wad, jeżeli wady te ujawniają się w terminie określonym w gwarancji. Wybór jednego z powyższych uprawnień należy do gwaranta. Odpowiedzialność gwarancyjna powstaje z chwilą wręczenia kupującemu karty gwarancyjnej, określającej treść gwarancji. Odpowiedzialność ta nie powstaje ex lege, ale wskutek odrębnej czynności prawnej. Dokument gwarancyjny jest niezbędny przy dochodzeniu uprawnień gwarancyjnych. Przesłanką powstania odpowiedzialności gwarancyjnej jest ujawnienie się wady w terminie określonym w dokumencie gwarancyjnym, a jeśli go nie zastrzeżono, w terminie 1 roku od wydania rzeczy.
Kupującemu przysługują z tytułu gwarancji skromniejsze uprawnienia niż z tytułu rękojmi za wady fizyczne. Nie może on mianowicie ani odstąpić od umowy, ani też żądać obniżenia ceny. Gwarant, tj. sprzedawca lub wytwórca rzeczy może oczywiście zapewnić kupującemu o wiele szerszą ochronę, niż to wynika z przepisów kodeksu. Kupujący może wykonywać uprawnienia z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy niezależnie od uprawnień wynikających z gwarancji. Jeżeli gwarant dostarczył uprawnionemu z gwarancji zamiast rzeczy wadliwej - rzecz wolną od wad, albo dokonał istotnych napraw rzeczy objętej gwarancją, to termin gwarancji biegnie na nowo. W innych wypadkach termin gwarancji ulega przedłużeniu o czas, gdy wskutek wady rzeczy objętej gwarancją uprawniony z gwarancji nie mógł z niej skorzystać.
Ochrona konsumenta
Tematykę te regulują przepisy ustawy z dnia 27 lipca 2002 r. o szczególnych warunkach umów sprzedaży konsumenckiej oraz o zmianie kodeksu cywilnego (Dz.U. Nr 141, poz. 1176). Z chwilą wejścia w życie ustawy z 2002 r., tj. z dniem l stycznia 2003 r., do sprzedaży konsumenckiej nie mają zastosowania przepisy art. 556-581 k.c. o od odpowiedzialności z tytułu rękojmi oraz gwarancji za wady rzeczy sprzedanej.
Odpowiedzialność sprzedawcy (przedsiębiorcy) wobec kupującego (konsumenta), uregulowana w ustawie z lipca 2002 r. oparta jest na następujących zasadach:
rezygnuje się z pojęcia wady, zastępując je "niezgodnością towaru konsumpcyjnego z umową" - nie można odstąpić od umowy, gdy niezgodność taka jest nieistotną
w przypadku odstąpienia od umowy - priorytet ma nieodpłatna naprawa towaru lub wymiana go na nowy;
na sprzedawcy ciąży szereg obowiązków informacyjnych - sprzedawca powinien więc dołączyć do towaru instrukcję obsługi w języku polskim, ma również obowiązek potwierdzenia na piśmie wszystkich istotnych warunków umowy
wprowadza się domniemanie prawne, co do istnienia przesłanek odpowiedzialności za jakość towaru w chwili jego nabycia - przez sześć miesięcy od nabycia towaru konsument może wskazać na jego niezgodność z umową bez obowiązku udowadniania przyczyn tej niezgodności lub tego, że istniała ona przed wydaniem towaru:
w przypadku niezgodności towaru z umową, kupujący ma prawo żądać nieodpłatnej naprawy albo wymiany na nowy, chyba że naprawa lub wymiana są niemożliwe albo wymagają nadmiernych kosztów: możliwe jest również obniżenie ceny i odstąpienie od umowy:
jeśli sprzedawca nie ustosunkował się do żądań zgłoszonych w ramach reklamacji w ciągu 14 dni uważa się, że uznał je za uzasadnione:
kupujący traci uprawnienia wynikające z reklamacji, jeśli przed upływem dwóch miesięcy od stwierdzenia niezgodności towaru konsumpcyjnego z umową nie zawiadomi o tym sprzedawcy;
czas trwania odpowiedzialności za niezgodność z umową wydłuża się do dwóch lat od wydania towaru: przy sprzedaży rzeczy używanej termin ten nie może być krótszy niż rok.
Umowa darowizny.
Darowizna jest umową, w której darczyńca zobowiązuje się do dokonania bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku. Kodeks cywilny przewiduje dla oświadczenia darczyńcy formę aktu notarialnego (pod rygorem nieważności). Jednak umowa darowizny zawarta nawet bez zachowania powyższej formy staje się ważna, jeżeli przyrzeczone świadczenie zostanie spełnione.
Darczyńca może odwołać darowiznę w dwóch sytuacjach:
gdy darowizna nie została jeszcze wykonana przez darczyńcę - może on ją odwołać, jeżeli wykonanie darowizny mogłoby spowodować uszczerbek dla własnego utrzymania darczyńcy odpowiednio do jego usprawiedliwionych potrzeb bądź spowodowałoby uszczerbek dla ciążących na nim ustawowych obowiązków alimentacyjnych;
gdy darowizna została już wykonana przez darczyńcę - może on ją odwołać tylko wtedy, gdy obdarowany dopuszcza się w stosunku do niego rażącej niewdzięczności. Jednakże prawo do odwołania darowizny wygasa z upływem roku od dnia, w którym darczyńca dowiedział się o niewdzięczności obdarowanego, oraz w razie przebaczenia przez darczyńcę (art. 899 § l i 3 k.c.).
2. Umowy dotyczące świadczenia usług.
Umowa o dzieło.
Przez umowę o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do wykonania oznaczonego dzieła, zaś zamawiający zobowiązuje się do zapłaty wynagrodzenia (art. 627 k.c.). Przez "dzieło" należy rozumieć wytwór indywidualnej działalności człowieka, najczęściej ucieleśniony w przedmiotach materialnych, np. garnitur szyty przez krawca, wzniesienie obiektu budowlanego przez rzemieślnika itp.
Praktyka zna dwa sposoby ustalania wynagrodzenia:
wynagrodzenie ryczałtowe, polegające na określeniu z góry wysokości wynagrodzenia w oznaczonej kwocie,
wynagrodzenie kosztorysowe, określone na podstawie zestawienia planowanych prac i przewidywanych kosztów.
Przyjmujący zamówienie nie jest co do zasady zobowiązany do osobistego wykonania dzieła, byleby dzieło miało cechy określone w umowie. Zamawiający jest uprawniony do kontrolowania wykonywania dzieła. Przyjmujący zamówienie obowiązany jest wydać gotowe dzieło, a zamawiający odebrać je, o ile jest ono odpowiedniej jakości.
Przyjmujący zamówienie odpowiada za wady fizyczne i prawne dzieła na zasadach określonych w przepisach o rękojmi przy sprzedaży.
Umowa zlecenia.
Przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie (art. 734 § l k.c.). Do istotnych cech zlecenia nie należy osiągnięcie rezultatu, który ma wynikać z podjęcia danej czynności, ale podjęcie czynności zmierzających do osiągnięcia tego wyniku. Umowa zlecenia może być zawarta w zasadzie w dowolnej formie. Zlecenie może być zarówno odpłatne, jak i nieodpłatne.
Umowa zlecenia opiera się na zaufaniu partnerów i dlatego też przyjmujący zlecenie powinien wykonać powierzoną mu czynność w zasadzie osobiście. Może powierzyć wykonanie zlecenia innej osobie trzeciej (substytutowi) tylko wtedy, gdy wynika to z umowy lub ze zwyczaju albo gdy jest do tego zmuszony szczególnymi okolicznościami, zawiadamiając o tym dającego zlecenie. Przyjmujący zlecenie obowiązany jest bieżąco informować dającego zlecenie o przebiegu sprawy i złożyć mu sprawozdanie z wykonania zlecenia, a także powinien wydać mu wszystko, co przy wykonywaniu zlecenia dla niego uzyskał, chociażby w imieniu własnym. Dający zlecenie powinien pokryć wydatki, jakie przyjmujący zlecenie po w związku z należytym wykonywaniem zlecenia, oraz zwolnić go z zaciągniętych w tym celu zobowiązań. Jeżeli zlecenie jest odpłatne, to wynagrodzenie należ przyjmującemu zlecenie dopiero po jego wykonaniu.
Umowa agencyjna.
Jest to umowa stałego pośrednictwa zawodowego, polegająca na tym, że przyjmujący zlecenie (agent) zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa za wynagrodzeniem (prowizja) do stałego pośredniczenia przy zawieraniu umów z klientami na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania takich umów w jego imieniu (art. 758 k.c.). Ma ona charakter czynności prawnej odpłatnej i wzajemnej. Agencja występuje w praktyce na dużą skalę, np „Orbis" występuje w roli agenta PKP czy PKS; agentowi powierza się również różnego rodzaju punkty sprzedaży detalicznej - kioski Ruchu", stacje benzynowe itp. Obie strony umowy agencyjnej musza posiadać status przedsiębiorcy. Do zawarcia umowy agencyjnej prawo nie wymaga żadnej formy szczególnej, chociaż każda ze stron może żądać pisemnego potwierdzenia treści umowy, jej zmian oraz uzupełnień. Do zawierania umów w imieniu dającego zlecenie agent musi mieć wyraźne umocowanie z tym, że art. 7603 kc. przewiduje tzw. milczące potwierdzenie umowy.
Umowa komisu.
Przez umowę komisu przyjmujący zlecenie (komisant) zobowiązuje się - w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa - do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek dającego zlecenie (komitenta), lecz w imieniu własnym, komitent zobowiązuje się zaś do zapłaty wynagrodzenia pieniężnego w formie prowizji.
Umowa komisu jest umową zobowiązującą odpłatną i wzajemną. Komisant przy tej formie pośrednictwa handlowego występuje zawsze wobec osób trzecich w imieniu własnym. W konsekwencji komisant jest zawsze stroną umowy. tj. kupującym lub sprzedającym i na nim tylko ciążą obowiązki wynikające z umowy sprzedaży wobec osób trzecich.
Umowa przewozu.
Przez umowę przewozu przewoźnik zobowiązuje się w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa do przewożenia osób lub rzeczy, zaś jego kontrahent zobowiązuje się do uiszczenia wynagrodzenia za przewóz (art. 774 k.c.). Umowa przewozu ma charakter czynności prawnej zobowiązującej, odpłatnej j wzajemnej.
Prawna problematyka przewozu uregulowana jest przede wszystkim przepisami pozakodeksowymi, wśród których podstawowe znaczenie ma ustawa z dnia 15 listopada 1984 r. - Prawo przewozowe, regulująca przewóz osób i rzeczy środkami transportu kolejowego. samochodowego, lotniczego i żeglugi śródlądowej. W odniesieniu do przewozu morskiego podstawowe znaczenie ma kodeks morski. z 2001 r., który reguluje m.in. problematykę konosamentów.
Umowa spedycji.
Przez umowę spedycji spedytor zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do wysyłania lub odbioru przesyłki albo do dokonania innych usług związanych z jej przewozem, zaś druga strona zobowiązuje się do zapłaty wynagrodzenia (art. 794 kc). Spedycja służy przygotowaniu i zorganizowaniu przewozu. Umowa spedycji jest czynnością prawną odpłatną i wzajemną.
3. Umowy regulujące używanie rzeczy i praw.
Najem.
Najem - w świetle unormowania kodeksu cywilnego (art. 659 i nast.) - jest umową, w której wynajmujący zobowiązuje się oddać najemcy rzecz do używania przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a najemca zobowiązuje się uiszczać wynajmującemu umówiony czynsz. Stronami tej umowy są: wynajmujący i najemca. Umowa najmu może być zawarta w dowolnej formie. natomiast umowa najmu nieruchomości lub pomieszczenia zawarta na czas dłuższy niż jeden rok, powinna posiadać formę pisemną. W razie niezachowania tej formy poczytuje umowę za zawartą na czas nieoznaczony (art. 660 k.c.).
Przedmiotem najmu mogą być wszelkiego rodzaju rzeczy (ruchome i nieruchome) jak również ich części składowe, np. pokój, ściana domu na wywieszanie ogłoszenia i plakatów, skrytki na bagaż itp. Wskutek powstania stosunku najmu najemca uzyskuje uprawnienie do używania rzeczy. Świadczeniem wzajemnym najemcy jest uiszczenie czynszu, który być oznaczony nie tylko w pieniądzu, ale także w świadczeniach innego rodzaju. Czynsz z tytułu najmu może być płacony jednorazowo lub periodycznie.
Najem lokali
Kodeks cywilny reguluje odrębnie w przepisach art. 680-692 kc problematykę najmu lokali mieszkalnych i użytkowych. W dniu 21 czerwca 2001 r. uchwalono dwie nowe ustawy, dotyczące najmu lokali mieszkalnych: ustawę o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i o zmianie Kodeksu cywilnego oraz ustawę o dodatkach mieszkaniowych. Pierwsza z tych ustaw wprowadziła istotne zmiany w kc wzmacniające pozycję najemcy lokalu mieszkalnego w porównaniu z ogólną pozycją najemcy rzeczy.
Dzierżawa.
Dzierżawa jest umową, w której wydzierżawiający zobowiązuje się oddać dzierżawcy rzecz do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony lub nie oznaczony, a dzierżawca zobowiązuje się uiszczać wydzierżawiającemu umówiony czynsz. Przedmiotem dzierżawy mogą być również prawa (art. 709 k.c.).
Umowa dzierżawy jest czynnością prawną odpłatną i wzajemną. Umowa wykazuje pewne podobieństwo do najmu i dlatego też kodeks cywilny odsyła przy ocenie stosunku dzierżawy do przepisów o najmie, z wyjątkiem tych kwestii, które zostały przy dzierżawie uregulowane odrębnie. Szczególne cechy dzierżawy polegają na tym, że:
czynsz dzierżawny może być - i często w praktyce jest - uiszczany w oznaczonej ułamkowo części pożytków rzeczy lub prawa,
dzierżawca ma obowiązek zachowania substancji dzierżawionej rzeczy i dlatego powinien zwrócić przedmiot dzierżawy w stanie nie pogorszonym.
dzierżawcy nie wolno zmieniać przeznaczenia dzierżawy bez zgody wydzierżawiającego,
największe praktyczne znaczenie ma dzierżawa gruntów rolnych, w odniesieniu do której art. 695 § 2 kc. przyznaje dzierżawcy nieruchomości rolnej ustawowe prawo pierwokupu.
Użyczenie.
Użyczenie jest umową, w której użyczający zobowiązuje się zezwolić biorącemu na bezpłatne używanie oddanej mu w tym celu rzeczy przez czas oznaczony lub nie oznaczony. Umowę tę charakteryzują więc dwie podstaw we cechy: oddanie rzeczy do używania na pewien okres czasu (realność) oraz nieodpłatność. Główny obowiązek użyczającego polega na znoszeniu tego, że jego kontrahent będzie używał rzecz przez czas trwania stosunku prawnego. Za wady rzeczy użyczający odpowiada w bardzo ograniczonym zakresie (podobnie jak darczyńca). Biorący rzecz w używanie ma obowiązek pieczy nad nią i korzystanie z niej w takim zakresie, jaki został określony w umowie. Nie wolno mu, bez zgody użyczającego, oddawać rzeczy osobie trzeciej. Po zakończeniu stosunku prawnego powinien on zwrócić rzecz użyczającemu w stanie niepogorszonym.
Umowa leasingu.
Leasing finansowy stanowi szczególną formę kredytowania nabycia dóbr inwestycyjnych. Według art. 7091 k.c. przez umowę leasingu finansujący zobowiązuje się - w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa - nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w umowie i oddać rzecz korzystającemu do używania. albo używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego. Umowa leasingu jest umową odpłatną i wzajemną. Spełnia funkcję kredytową. Umowa leasingu może zawierać opcję zakupu przedmiotu leasingu przez leasingobiorcę. Umowa powinna być zawarta w formie pisemnej pod rygorem nieważności.
4. Umowy kredytowe oraz zabezpieczające.
Umowa pożyczki.
Przez umowę pożyczki dający pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość pieniędzy albo rzeczy oznaczonych co do gatunku, a biorący pożyczkę zobowiązuje się zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej samej jakości (art. 720 k.c.).
Umowa pożyczki została skonstruowana w kc. jako umowa konsensualna, a nie realna - jak jest w większości obcych systemów prawa cywilnego, ponadto jest to czynność prawna dwustronnie zobowiązująca, chociaż nie wzajemna. Pożyczka może być nieodpłatna bądź też odpłatna - w tym ostatnim wypadku odpłatność polega najczęściej na zapłacie odsetek.
Termin zwrotu pożyczki najczęściej reguluje umowa stron - w braku takiego unormowania dłużnik obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu sześciu tygodni po wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę (art. 723 k.c.). Udzielający pożyczki żąda często zabezpieczenia swojej wierzytelności - które to zabezpieczenie może przybrać formę osobistą. np. poręczenie (art. 876 i nast. k.c.), bądź formę rzeczową. tj. zastawu, zastawu rejestrowego albo hipoteki. Do umów pożyczek pieniężnych zawieranych przez banki stosuje się odpowiednio przepisy prawa bankowego z 1997 r. dotyczące zabezpieczenia spłaty i oprocentowania kredytu
Umowa kredytu.
Jest to umowa zbliżona do umowy pożyczki, z tym, że dającym pożyczkę jest tu zawsze bank, udzielający kredytu osobom prawnym i fizycznym. Często bank nie oddaje przedmiotu pożyczki do rąk biorącego, ale zobowiązuje się do pozostawienia do dyspozycji klienta środków pieniężnych w określonej wysokości. Kredyty bankowe mają charakter celowy i jeżeli kredytobiorca nie używa postawionych do jego dyspozycji środków zgodnie z ich przeznaczeniem, to bank może wypowiedzieć kredyt przed terminem jego spłaty. Kredyt bankowy jest zawsze oprocentowany.
Zgodnie z art. 69 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. - Prawo bankowe umowa kredytu powinna być zawarta na piśmie i określać kwotę kredytu, terminy spłaty i oprocentowanie kredytu, zakres uprawnień banku wynikających z udzielonego kredytu i jego zabezpieczeń oraz termin postawienia do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych.
Bank uzależnia udzielenie kredytu od zdolności kredytowej kredytobiorcy. W celu zapewnienia zwrotu kredytów banki powinny żądać od kredytobiorcy zobowiązań osobistych i rzeczowych, przewidzianych prawem cywilnym i wekslowym oraz zwyczajami przyjętymi we współpracy z bankami zagranicznymi. Treść umów kredytowych zawieranych przez poszczególne banki określona jest w regulaminach oraz ogólnych warunkach umów wydanych przez banki
Umowa rachunku bankowego
Przez umowę rachunku bankowego bank zobowiązuje się względem posiadacza rachunku, na czas oznaczony lub nieoznaczony, do przechowywania jego środków pieniężnych oraz, jeżeli umowa tak stanowi, do przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych.
Umowa rachunku bankowego ma charakter czynności prawnej konsensualnej oraz odpłatnej - odpłatność polega na oprocentowaniu kapitału na rzecz klienta, z kolei klient ponosi niewysokie koszty manipulacyjne. Szczegółowe regulacje dotyczące umowy rachunku bankowego zawiera ustawa Prawo bankowe.
Umowa poręczenia.
Jedną z podstawowych instytucji służących zabezpieczeniu wierzytelności jest poręczenie. Należy ono do osobistych zabezpieczeń wierzytelności, co oznacza, że poręczyciel odpowiada za dług główny całym swoim majątkiem. Według art. 876 § 1 k.c. przez umowę poręczenia poręczyciel zobowiązuje się względem wierzyciela do wykonania zobowiązania na wypadek, gdyby dłużnik nie wykonał zobowiązania.
Dla ważności poręczenia kodeks cywilny zastrzega, aby oświadczenie poręczyciela zostało złożone w formie pisemnej (forma ad solemnitatem art. 876 § 2 k. Poręczyciel zaciąga wobec wierzyciela własne zobowiązanie, chociaż ma ono charakter akcesoryjny wobec długu głównego. Ta akcesoryjność odpowiedzialności poręczyciela oznacza. że:
nieważność długu głównego powoduje nieważność poręczenia.
umorzenie długu głównego powoduje wygaśnięcie poręczenia,
zakresie odpowiedzialności poręczyciela rozstrzyga każdorazowy zakres odpowiedzialności dłużnika głównego.
poręczycielowi służą przeciwko wierzycielowi wszystkie te zarzuty, jakie może podnieść dłużnik główny.
Poręczyciel jest odpowiedzialny wobec wierzyciela jako współdłużnik solidarny. Należy jednak zauważyć, że w porównaniu z odpowiedzialnością współdłużnika solidarnego odpowiedzialność poręczyciela różni się tym, iż z chwilą uspokojenia wierzyciela dług nie wygasa, gdyż poręczyciel wstępuje w dotychczasowy stosunek prawny w miejsce zaspokojonego wierzyciela (art. 518 § l pkt l k.c.).
c) Bezpodstawne wzbogacenie jako źródło zobowiązań.
Zdarzeniem prawnym, będącym źródłem zobowiązania, jest na gruncie prawa obligacyjnego fakt uzyskania kosztem innej osoby jakiejś korzyści majątkowej bez należytego usprawiedliwienia prawnego (art. 405 i nast. k.c.). Osoba. która uzyskała korzyść majątkową i wskutek tego się wzbogaciła, jest zobowiązana do dokonania zwrotu na rzecz zobowiązanego. Instytucja bezpodstawnego wzbogacenia służy z jednej strony ochronie majątku przed bezpodstawnym jego uszczupleniem, a z drugiej umożliwia kontrolę poprawności wszelkich przesunięć majątkowych.
Według art. 405 k.c. powstanie zobowiązania z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest uzależnione od istnienia trzech przesłanek:
wzbogacenia jednego podmiotu kosztem zubożenia innego podmiotu.
związku między wzbogaceniem a zubożeniem,
braku podstawy prawnej wzbogacenia.
Przedmiotem roszczenia o zwrot z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia jest zwrot korzyści. Zwrotowi podlega ponadto wszystko to, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian korzyści lub jako naprawienie szkody.
d) Czyny niedozwolone jako źródło zobowiązań.
Przesłanki i zasady odpowiedzialności deliktowej
Za czyn niedozwolony (delikt) uznaje się fakt wyrządzenia szkody poza istniejącym dotychczas stosunkiem. zobowiązaniowym, z którym to faktem ustawa wiąże powstanie obowiązku naprawienia szkody. Treścią nowo powstałego - na skutek wystąpienia deliktu - stosunku obligacyjnego jest uprawnienie poszkodowanego do uzyskania odszkodowania i odpowiadający temu uprawnieniu obowiązek naprawienia szkody. Reżim odpowiedzialności odszkodowawczej z czynów niedozwolonych (ex delie to) , regulowany wart. 415 i nast. k.c., musi być odróżniony od reżimu odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania (ex contractu), regulowanego wart. 471 i nast. k.c.
Powstanie odpowiedzialności deliktowej uzależnione jest w każdym wypadku od zaistnienia trzech przesłanek;
wyrządzenia szkody rozumianej jako spowodowanie uszczerbku w dobrach osoby poszkodowanej wbrew jej woli;
szkoda musi być spowodowana przez jakiś fakt (działanie ludzkie lub inne zdarzenie), z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy;
między tym faktem (tj. czynem niedozwolonym) a szkodą musi istnieć adekwatny związek przyczynowy.
Obciążenie obowiązkiem naprawienia szkody określonej osoby wymaga, aby przy istnieniu wyżej wymienionych trzech przesłanek - odpowiedzialność tej osoby opierała się na jednej z trzech zasad odpowiedzialności:
zasadzie winy
zasadzie ryzyka lub
zasadzie słuszności.
W sferze odpowiedzialności ex delicto wiodącą jest zasada winy, natomiast zasady ryzyka oraz słuszności mają znaczenie uzupełniające i wchodzą w grę tylko wtedy, gdy przepis szczególny tak stanowi.
Jeżeli odpowiedzialność deliktowa jest w konkretnym wypadku oparta na zasadzie winy, to można się od tej odpowiedzialności uwolnić w drodze tzw. ekskulpacji, tj. poprzez wykazanie braku winy. W celu uniknięcia zaś odpowiedzialności opartej na zasadzie ryzyka należy wykazać istnienie tzw. podstaw egzoneracyjnych, którymi są:
siła wyższa (vis maior),
wyłączna wina poszkodowanego lub
wyłączna wina osoby trzeciej.
Odpowiedzialność za własne czyny
Podstawowe znaczenie przy określaniu przesłanek i zasad odpowiedzialności deliktowej za własne czyny ma art. 415 k.c ., zgodnie z którym: "Kto z winy swej, wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia". Formuła przyjęta w art. 415 kc. ma na względzie zawiniony czyn człowieka, który może się wyrażać zarówno w podjęciu określonego działania, jak i w zaniechaniu. Aby jednak sprawca szkody został obciążony obowiązkiem naprawienia szkody, poszkodowany musi - zgodnie z art. 6 kc. - wykazać
istnienie i rozmiar szkody;
działanie lub zaniechanie sprawcy wyrządzające szkodę;
istnienie adekwatnego związku przyczynowego między tym działaniem lub zaniechaniem a szkodą oraz
winę sprawcy szkody.
Pojęcie winy nie zostało zdefiniowane w kodeksie cywilnym. Powszechnie jednak przyjmuje się, że winę tworzą łącznie następujące dwa elementy:
a) obiektywny i
b) subiektywny.
Element obiektywny winy oznacza szeroko rozumianą bezprawność postępowania. tzn. niezgodność zachowania się sprawcy z nakazami lub zakazami wynikającymi z ogółu obowiązujących przepisów prawa bądź sprzeczność jego zachowania się z zasadami współżycia społecznego.
Element subiektywny winy oznacza niewłaściwość zachowania się sprawcy związaną z momentem przewidywania i momentem woli. W najnowszej nauce praw deliktowego dominujące znaczenie zdobywa normatywna teoria winy, zgodnie z którą, element subiektywny winy polega na możliwości postawienia sprawcy zarzutu, ze podjął i wykonał niewłaściwą decyzję bądź też w określonych sytuacjach nie uczynił tego, co należało, choć mógł i powinien był.
Na gruncie odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych rozróżnia się
winę umyślną oraz
winę nieumyślną.
Przy winie umyślnej naganność stanu psychicznego sprawcy polega na tym, że chce on swoim bezprawnym zachowaniem się wyrządzić drugiemu szkodę (dolus directus) lub przynajmniej świadomie godzi się na wyrządzenie szkody (dolus eventualis). Wina nieumyślna (niedbalstwo) zaś wiąże się z niezachowaniem przez sprawcę należytej staranności, czego skutkiem jest wyrządzenie szkody.
Na mocy art. 415 kc. sprawca deliktu ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą zarówno w przypadku, gdy element subiektywny jego winy nosi znamiona umyślności, jak i nieumyślności. W praktyce dominujące znaczenie mają wypadki wyrządzenia szkody z winy nieumyślnej.
Sprawca szkody może uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę deliktową wyrządzoną czynem własnym w drodze ekskulpacji poprzez wykazanie braku bądź to elementu obiektywnego, bądź też elementu subiektywnego winy.
Element obiektywny winy jest wyłączony w wypadkach:
obrony koniecznej (art. 423 k.c.), która polega na odparciu bezpośredniego i bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby; w takiej sytuacji wyrządzający szkodę napastnikowi nie ponosi odpowiedzialności;
stanu wyższej konieczności (art. 424 k.c.), który polega na istnieniu bezpośredniego zagrożenia dla dobra własnego lub cudzego nie wskutek zamachu człowieka, lecz na skutek innych zdarzeń, gdy przeciwdziałanie tym zdarzeniom wymaga koniecznego wyrządzenia szkody. Działający w stanie wyższej konieczności nie ponosi odpowiedzialności, o ile niebezpieczeństwa sam nie wywołał, a ratowane dobro jest oczywiście ważniejsze aniżeli dobro poświęcone;
dozwolonej samopomocy, która jest przewidziana przez przepisy prawa w zupełnie wyjątkowych wypadkach (art. 343 § 2 i art. 432 § l k.c.):
zgody poszkodowanego w takim zakresie, w jakim podmiot może dysponować przysługującymi mu dobrami lub zezwalać na działania ingerujące w sferę tych dóbr, np. zgoda na zabiegi lekarskie, zgoda na udział w zawodach sportowych.
Element subiektywny winy wyłącza zaś niepoczytalność sprawcy w chwili wyrządzenia szkody, gdyż winę można przypisać jedynie osobie, która ma dostateczny stopień rozeznania oraz dostateczną swobodę kierowania własnym postępowaniem. Według przepisów prawa deliktowego do osób niepoczytalnych należy zaliczyć:
osoby niedorozwinięte umysłowo lub chore psychicznie; w stosunku do tych ostatnich poza okresem tzw. lucida intervelle.
osoby, które w chwili czynu uległy zakłóceniu czynności psychicznej; wyjątek dotyczy wypadków, gdy ten stan został wywołany wskutek użycia napojów odurzających lub innych środków (por. art. 425 § 2 k.c.):
osoby niepełnoletnie, których stopień dojrzałości z powodu wieku nie jest dostateczny - z mocy ustawy wyłączona jest całkowicie odpowiedzialność małoletnich do lat 13 (art. 426 k.c.).
osoby, które z powodu stanu cielesnego, np. kalectwa lub wieku (niedołężność starcza). nie mogą kierować swym postępowaniem na tyle. by innym nie wyrządzać szkód (art. 427 k.c.).
Odpowiedzialność za cudze czyny
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego odpowiedzialność deliktowa za szkodę wyrządzoną przez inną osobę obejmuje trzy grupy wypadków:
odpowiedzialność za niepoczytalnych,
odpowiedzialność za czyny osób, którymi się posłużono,
odpowiedzialność za podwładnego.
Ad. 1) Osoby niepoczytalne nie ponoszą odpowiedzialności delikt owej za szkodę wyrządzoną czynem własnym, gdyż nie można im przypisać winy. Osoby takie znajdują się najczęściej pod nadzorem innych osób, które sprawują nad nimi pieczę. Szkoda wyrządzona przez niepoczytalnego jest najczęściej efektem nienależytego sprawowania nad nim nadzoru przez podmioty do tego powołane. Dlatego też według art. 427 kc. odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez osobę niepoczytalną ponosi ten, kto zobowiązany jest do nadzoru ustawowego (np. rodzice), umownego lub nawet faktycznego o charakterze stałym nad taką osobą, przy czym nadzorujący musi ponosić winę w nadzorze (culpa in custodiendo). W celu poprawienia sytuacji poszkodowanego ustawodawca statuuje domniemanie winy w nadzorze. W konsekwencji nadzorujący, jeżeli chce uwolnić się od odpowiedzialności za szkodę wywołaną przez niepoczytalnego, musi wykazać, iż nadzór był sprawowany należycie lub że szkoda byłaby powstała również przy starannym wykonywaniu nadzoru.
Ad. 2) Zgodnie z art. 429 kc. ten, kto powierza wykonanie czynności drugiemu, odpowiada za szkodę wyrządzoną przez osobę, którą się posłużono, o ile nastąpiło uchybienie co do wyboru właściwej osoby, a szkoda nastąpiła przy wykonywaniu (a nie przy okazji wykonywania) powierzonej czynności. Odpowiedzialność z art. 429 k.c. oparta jest na zasadzie winy w wyborze (culpa in eligendo), przy czym ustawa statuuje domniemanie winy. Powierzający wykonanie czynności innej osobie może uwolnić się od odpowiedzialności, jeżeli wykaże, iż nie ponosi winy w wyborze albo też, że wykonanie czynności powierzył osobie, przedsiębiorstwu lub zakładowi, które w zakresie swej działalności zawodowej trudnią się wykonywaniem takich czynności.
Ad 3) Na mocy art. 430 kc. odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez podwładnego przy wykonywaniu powierzonych mu czynności ponosi przełożony. Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka, przy czym przełożony odpowiada za szkody wyrządzone z winy podwładnego.
Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przy wykonywaniu władzy publicznej
Zgodnie z aktualnym brzmieniem art. 417 § l kc. za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa, jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa.
Odpowiedzialność za zwierzęta i rzeczy
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez zwierzęta ponosi ten, kto zwierzę chowa lub się nim posługuje. Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie winy w nadzorze, przy czym art. 431 § l k.c. wprowadza domniemanie winy. Reguła art. 431 k.c. odnosi się przede wszystkim do zwierząt domowych oraz do takich zwierząt dzikich, które przebywają pod opieką człowieka, np. w cyrku, ogrodzie zoologicznym. Odpowiedzialność zaś za szkody wyrządzone przez zwierzęta dzikie żyjące na wolności reguluje ustawa z dnia 13 października 1995 r. - Prawo łowieckie (t.j, Dz.U. z 2002 r. Nr 42. poz. 372 ze zm.). Art. 46 tej ustawy stanowi, że dzierżawca lub zarządca obwodu łowieckiego obowiązany jest do wynagradzania wyrządzonych szkód. Zgodnie z art. 50 prawa łowieckiego Skarb Państwa odpowiada za szkody wyrządzone przez zwierzęta łowne, objęte całkowitą ochroną.
Zgodnie z art. 433 kc. odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną wskutek wyrzucenia, wylania lub wypadnięcia czegoś z pomieszczenia ponosi ten, kto pomieszczenie zajmuje (choćby bez tytułu prawnego). Odpowiedzialność ta oparta jest na zasadzie ryzyka i można się od niej uwolnić tylko poprzez wykazanie jednej z trzech podstaw egzoneracyjnych:
siły wyższej.
wyłącznie winy poszkodowanego,
wyłącznie winy osoby trzeciej. za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec.
Warto też zwrócić uwagę na art. 434 k.c., zgodnie z którym, za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli, chyba że szkoda nie wynikła z braku utrzymania budowli w należytym stanie czy z wady w budowie.
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone w związku z użyciem sił przyrody
Kodeks cywilny wprowadza szerszą odpowiedzialność za szkody deliktowe, wyrządzone wskutek działalności przedsiębiorstw i zakładów wprawianych w ruch za pomocą sił przyrody (pary. gazu. elektryczności, paliw płynnych itp.) - art. 435 § l kc. Odpowiedzialność ta odnosi się do zdecydowanej większości fabryk, kopalń, hut. przedsiębiorstw komunikacji kolejowej, tramwajowej, trolejbusowej, a także komunikacji lotniczej, transportu drogowego itd. Podmiotem odpowiedzialnym _ z mocy art. 435 § 1 kc. - jest osoba prowadząca przedsiębiorstwo lub zakład na własny rachunek. Szkoda musi tu zostać wyrządzona przez ruch przedsiębiorstwa czy zakładu; oznacza to, że musi zachodzić związek między ruchem danego zespołu organizacyjnego jako całości a szkodą.
Reguła odpowiedzialności z art. 435 § 1 kc. znajduje zastosowanie do szkód na osobie lub mieniu wyrządzonych komukolwiek, a więc zarówno osobom trzecim w stosunku do przedsiębiorstwa. jak i osobom. które łączy z przedsiębiorstwem jakiś element prawny, np. stosunek pracy. Ma tu miejsce ustawowy priorytet reżimu odpowiedzialności deliktowej przed reżimem odpowiedzialności kontraktowej.
Zaostrzoną odpowiedzialność z art. 435 § 1 k.c., opartą na zasadzie ryzyka, wyłącza jedynie wykazanie istnienia przewidzianych w tym przepisie podstaw egzoneracyjnych:
siły wyższej.
wyłącznej winy poszkodowanego.
wyłącznej winy osoby trzeciej, za którą prowadzący przedsiębiorstwo lub zakład nie ponosi odpowiedzialności.
Przez siłę wyższą należy rozumieć zdarzenia nadzwyczajne. zewnętrzne i niemożliwe do zapobieżenia, np. powodzie. trzęsienia ziemi, wojny itp.
Odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez ruch mechanicznych środków komunikacji
Według art. 436 § 1 kc. w zw. z art. 435 k.c. odpowiedzialność za szkody wyrządzone przez ruch mechanicznego środka komunikacji, poruszanego za pomocą sił przyrody ponosi - na zasadzie ryzyka - samoistny posiadacz tego środka. Wskazana tu reguła odnosi się do wszelkich pojazdów lądowych (samochody, ciągniki, motocykle), statków powietrznych i wodnych. Istotne jest także, by szkoda została wyrządzona przez ruch mechanicznego środka komunikacji, przy czym pojęcie ruchu nie może być ograniczone jedynie do fizycznego przemieszczania się pojazdu w przestrzeni. Odpowiedzialność z art. 436 § I k.c. odnosi się bowiem również do wypadków, gdy szkoda nastąpiła na skutek otwarcia klapy zatrzymującego się pojazdu, wybuchu silnika pojazdu zatrzymanego na poboczu jezdni itd.
Odpowiedzialność posiadacza pojazdu komunikacyjnego rozciąga się na szkody wyrządzone komukolwiek, tj. kierowcy, innym osobom znajdującym się w pojeździe, ale też przechodniom itd.
Ustawodawca zdecydował się odstąpić od surowej odpowiedzialności. opartej na zasadzie ryzyka, i powrócił do zasad ogólnych odpowiedzialności. tj. do zasady winy w dwóch grupach wypadków. Chodzi tu o sytuacje wymienione wart. 436 § 2 k.c., a mianowicie o przypadek dochodzenia odpowiedzialności przez posiadaczy pojazdów za szkody wyrządzone sobie wzajemnie na skutek zderzenia się mechanicznych środków komunikacji oraz o przypadek odpowiedzialności za szkody wyrządzone osobom przewożonym z grzeczności. Odpowiedzialność z art. 436 k.c. ma charakter bezwzględny, co oznacza, że nie wolno jej z góry wyłączyć lub ograniczyć.
Ad.3. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania
Istotą stosunku zobowiązaniowego jest obciążająca dłużnika powinność spełnienia świadczenia wierzycielowi. Jeżeli dłużnik nie spełnia świadczenia (lub spełnia je nienależycie), wierzyciel może domagać się przymusowego świadczenia, które może być osiągnięte przy użyciu określonych w k.p.c. środków egzekucyjnych. W wypadkach, gdy uzyskanie świadczenia w drodze przymusowej egzekucji jest niemożliwe bądź gdy uzyskanie świadczenia w naturze z powodu np. nadmiernego opóźnienia utraci dla wierzyciela jakiekolwiek znaczenie, wierzytelność przekształca się w roszczenie o naprawienie szkody wynikłej z niewykonania zobowiązania. Gdy dłużnik spełnia świadczenie w sposób nienależyty, roszczenie wierzyciela o naprawienie szkody wynikłej z nie należy tego wykonania zobowiązania dołącza się do roszczenia o spełnienie świadczenia.
Odpowiedzialność dłużnika za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania stanowi odrębny reżim odpowiedzialności cywilnej w prawie obligacyjnym, zwany reżimem kontraktowym (ex contractu - art. 471 i nast. k.c.).
a) Przesłanki odpowiedzialności kontraktowej
Przesłankami powstania odszkodowawczej odpowiedzialności ex contractu są:
wyrządzenie wierzycielowi szkody rozumianej jako uszczerbek majątkowy
powstanie szkody spowodowane przez niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania przez dłużnika:
istnienie adekwatnego związku przyczynowego między niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą.
Istnienie powyższych przesłanek nie powoduje jednak automatycznie powstania odpowiedzialności odszkodowawczej dłużnika. Zgodnie z art. 471 k.c. niewykonanie lub nie należyte wykonanie zobowiązania musi być następstwem okoliczności, za które dłużnik ponosi odpowiedzialność.
b) Zasady odpowiedzialności kontraktowej
Podejmując próbę określenia okoliczności, za które dłużnik odpowiada w świetle art. 471 k.c.. należy wskazać przede wszystkim na treść art. 472 kc. Zgodnie z ty przepisem, "Jeżeli ze szczególnego przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest za niezachowanie należytej sta ranności". Formuła art. 472 kc. wskazuje więc wyraźnie, że wiodącą zasadą równie w sferze odpowiedzialności kontraktowej jest zasada winy. Kodeks cywilny nie określa bliżej pojęcia winy. W doktrynie przeważa pogląd. iż winę tworzą dwa elementy: obiektywny i subiektywny.
Element obiektywny to bezprawność postępowania dłużnika, wyrażająca się w niewykonaniu lub nienależytym wykonaniu zobowiązania.
Element subiektywny winy zaś wyraża się w podjęciu i przeprowadzeniu przez dłużnika decyzji. którą należy uznać za niewłaściwą, bądź też w braku podjęcia decyzji, którą dłużnik powinien podjąć i zrealizować.
Na tle reżimu kontraktowego można wyróżnić różne stopnie winy, biorąc za podstawę cechy jej elementu subiektywnego, Najwyższy stopień winy stanowi wina umyślna, polegająca na tym, że dłużnik chce naruszyć obciążający go obowiązek powinnego zachowania się (dolus directus) albo też przewidując możliwości takiego naruszenia na to się godzi (dolus eventualis). Wina nieumyślna, zwana na gruncie prawa cywilnego niedbalstwem. charakteryzuje się tym, że dłużnik nie zachowuje należytej staranności, chociaż powinien był i mógł ją zachować. Przy ustaleniu winy nieumyślnej dłużnika konieczne jest odwołanie się do mierników staranności. tj. wzorców zachowania się dłużnika.
Ad. 4. Wygaśnięcie zobowiązania
Główną przyczyną wygaśnięcia stosunku zobowiązaniowego jest spełnieni świadczenia przez dłużnika zgodnie z treścią zobowiązania i w sposób odpowiadający przesłankom wynikającym z art. 354 § l k.c.
Jeżeli zobowiązanie nie zostanie wykonane, obowiązek świadczenia może przemienić się w obowiązek naprawienia wyrządzonej wskutek tego wierzycielowi szkody. W razie spełnienia świadczenia odszkodowawczego przez dłużnika zobowiązanie również wygasa.
Poza wymienionymi dwiema przyczynami wygaśnięcia zobowiązania istnieje szereg dalszych. Dają się one usystematyzować w dwie zasadnicze grupy:
do pierwszej zaliczamy takie zdarzenia prawne, których zaistnienie powoduje wygaśnięcie zobowiązania wraz z zaspokojeniem wierzyciela, zaś
drugą grupę tworzą zdarzenia powodujące wygaśnięci zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela.
a). Wygaśnięcie zobowiązania z zaspokojeniem wierzyciela
Świadczenie w miejsce wypełnienia
Świadczenie w miejsce wypełnienia (tzn. datio in solutum) polega na tym, że dłużnik w celu zwolnienia się z zobowiązania spełnia za zgodą wierzyciela świadczenie inne od pierwotnie ustalonego, a wierzyciel je przyjmuje (art. 453 k.c.), np dłużnik zamiast pożyczonej sumy użycza wierzycielowi szwajcarski zegarek.
Odnowienie (nowacja)
Odnowienie (nowacja) jest umową między wierzycielem a dłużnikiem, w której strony postanawiają, że dotychczasowe zobowiązanie zostaje umorzone, a w jego miejsce powstaje nowy stosunek zobowiązaniowy, różniący się od poprzedniego bądź świadczeniem, bądź podstawą prawną świadczenia (por. art. 506 k.c.), np. dłużni umawia się z wierzycielem, że zamiast pożyczonej kwoty l tys. złotych przeniesie na jego rzecz własność radiomagnetofonu.
Potrącenie (kompensacja)
Potrącenie (kompensacja) następuje wtedy, gdy dane podmioty będące wobec siebie wierzycielami nie spełniają - każdy oddzielnie - świadczeń, a jeden z nich zamiast spełniać swoje świadczenie umarza je przez zaliczenie świadczenia drugiej strony na poczet swojej należności (por. art. 498 kc). Potrącenie może mieć charakter bądź to potrącenia umownego, dochodzącego do skutku w drodze wzajemnej umowy między obu wierzycielami, bądź też potrącenia ustawowego.
Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego
Tryb składania do depozytu sądowego regulują przepisy art. 692-694 k.p.c. oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z dnia 24 września 1965 r. (Dz.U. Nr 42. poz. 261). Dłużnik może złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego tylko w wypadkach, gdy upoważniają go do tego przepisy ustawowe. Chodzi tu m.in. o wypadki:
zwłoki wierzyciela (art. 486 § 1 kc).
gdy wskutek okoliczności, za które dłużnik odpowiedzialności nie ponosi, nie wie on, kto jest wierzycielem, albo nie zna miejsca zamieszkania lub siedziby wierzyciela.
gdy wierzyciel nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych ani też przedstawiciela ustawowego do przyjęcia świadczenia.
gdy z powodu innych okoliczności dotyczących osoby wierzyciela świadczenie nie może być spełnione (art. 467 kc).
Złożenie przedmiotu świadczenia do depozytu sądowego może doprowadzić do zwolnienia się dłużnika z zobowiązania. Dzieje się tak wtedy, gdy złożenie było ważne, a dłużnik nie odebrał następnie przedmiotu z depozytu.
ad. b) Wygaśnięcie zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela
Zwolnienie z długu
Zwolnienie z długu jest umową wierzyciela z dłużnikiem, na mocy której wierzyciel zwalnia dłużnika z długu, a dłużnik zwolnienie przyjmuje (art. 508 k.c.). Wskutek zwolnienia zobowiązanie wygasa z chwilą zawarcia przez strony umowy i ze skutkiem na przyszłość (ex nunc), chyba że strony w umowie postanowią inaczej.
Rozwiązanie stosunku prawnego
Rozwiązanie stosunku prawnego jest również umową między wierzycielem a dłużnikiem, z tym, że jej skutki następują z reguły z mocą wsteczną, a strony powinny zwrócić sobie to, co już świadczyły.
Klauzula rebus sic stantibus
Klauzula rebus sic statitibus polega na tym, że w razie istotnej zmiany stosunków w okresie między powstaniem zobowiązania a jego wykonaniem powinna nastąpić zmiana treści zobowiązania, a nawet wyjątkowo zobowiązanie powinno wygasnąć, bez spełnienia świadczenia. Klauzulę rebus sic stantibus przewiduje art. 357(1) k.c.
Inne wypadki wygaśnięcia zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela
Do innych wypadków wygaśnięcia zobowiązania bez zaspokojenia wierzyciela należy zaliczyć m.in.:
śmierć wierzyciela lub dłużnika, jeżeli zobowiązanie ma charakter ściśle osobisty.
połączenie w jednej osobie praw wierzyciela i obowiązków dłużnika. np. wskutek dziedziczenia lub fuzji osób prawnych,
zdarzenie wskazane w treści czynności prawnej. np. warunek rozwiązujący, termin końcowy itp.
30