PAŃSTWOWA WYŻSZA SZKOŁA ZAWODOWA W NOWYM SĄCZU

Specjalność Administracja i finanse sektora publicznego

Machowski Albert

Rozwój gospodarczy Nowego Sącza ze szczególnym uwzględnieniem

czynnika przedsiębiorczości

(praca dyplomowa)

Opiekun naukowy:

prof. dr hab. Tadeusz Kudłacz

NOWY SĄCZ ROK 2003

SPIS TREŚCI

WSTĘP

W związku z trudną sytuacja na rynku pracy, i z wciąż wzrastającym bezrobociem spowodowanym złą kondycja finansową, i upadaniem przedsiębiorstw, pracę niniejszą poświęcono rozwojowi gospodarczemu Miasta Nowego Sącza, ze szczególnym uwzględnieniem czynnika przedsiębiorczości. Temat ten został zrealizowany w trzech rozdziałach.

Pierwszy rozdział „Rozwój lokalny-istota i czynniki” został poświęcony, warunkom oraz czynnikom rozwoju lokalnego. Omówione tutaj zostały różnego rodzaju instytucje, i organizacje działające w Polsce, których celem jest wsparcie nowopowstających, lub już krótko działających firm. Bardzo ważny dla tych przedsiębiorstw jest dostęp do wiedzy oraz źródeł finansowania.

W drugim rozdziale pt. „Wpływ przystąpienia do Unii Europejskiej na rozwój w układach terytorialnych” omówiono w jaki sposób integracja z Unią Europejska wpłynie na sytuację gospodarczą w kraju. Problem integracji Polski z UE wzrasta obecnie do wysokiej rangi, stąd też w tej pracy poświęcono jej staranną uwagę. Ważne tutaj są warunki, na jakich mamy przystąpić do struktur europejskich, gdyż to od nich będzie zależeć nasz przyszły wzrost gospodarczy. Przygotowując się do członkostwa możemy już wykorzystać kilka funduszy przedakcesyjnych, takich jak: Phare, Ispa, Sapard. Po osiągnięciu pełnego członkostwa ta pomoc rozszerzy się zgodnie z prowadzoną przez Unię polityką regionalną w celu poprawy stanu rozwoju. Niewątpliwie znajdzie to swoje odzwierciedlenie w sytuacji ekonomicznej polskich przedsiębiorstw.

Trzeci rozdział pt. „Przedstawienie sytuacji społeczno-gospodarczej Miasta” jest próbą zdiagnozowania osiągniętego stanu rozwoju Nowego Sącza od 1995r. do stanu obecnego. Po charakterystyce poziomu i procesów demograficznych zachodzących w mieście przedstawiona została jego analiza od strony wykształcenia miejscowego społeczeństwa. Największy wpływ na rozwój wywiera ludność o wysokim wykształceniu, a istniejąca w mieście baza kształcenia jest do tego dobrą podstawą, stąd też zamieszczona analiza ma przybliżyć tą sytuację, i zweryfikować jej skuteczność. Stan, w jakim znajduje się gospodarka najlepiej scharakteryzować przy pomocy analizy stanu zatrudnienia, i działających (czy też powstających lub likwidowanych) przedsiębiorstw, przy zweryfikowaniu ich różnorodności. W celu poprawy ich funkcjonowania istnieje wiele instytucji, które w różny sposób pomagają zaistnieć nowym przedsiębiorstwom, a potem funkcjonować na rynku. Instytucje te udzielają tej pomocy w różnorodny sposób, każda z nich odpowiednio do swoich możliwości i przeznaczenia, zarówno samym przedsiębiorstwom, jak i pracownikom, czy też kierownictwu. Ostatnia część tego rozdziału przedstawia działające aktywnie instytucje w Nowym Sączu, (w tym także Cechu Rzemiosł Różnych działającego już od roku 1548).

1. ROZWÓJ LOKALNY - ISTOTA I CZYNNIKI

1. Cechy i czynniki rozwoju lokalnego

Rozwój lokalny, lub inaczej rozwój terytorialny systemu społecznego jest najważniejszą kategorią rozwoju społeczno-gospodarczego, który wykorzystuje lokalne czynniki i ograniczenia rozwoju. Podejmowane działania władz lokalnych poprzez wykorzystanie zasobów własnych (głównie ludności) oraz kapitału pozyskanego od partnerów zewnętrznych sprzyjają rozwojowi gospodarczemu danej jednostki terytorialnej, a przejawiają się w przyroście nowych miejsc pracy, kształtowaniu możliwie najlepszych warunków życia w lokalnym środowisku, doskonaleniu struktury, organizacji i funkcjonowania lokalnego terytorialnego systemu społecznego. W procesie rozwoju lokalnego następuje wiele przeobrażeń jakościowych dotyczących danego obszaru, które w postaci lokalnej przejawiają się w polepszeniu poziomu życia ludności oraz warunków funkcjonowania podmiotów gospodarczych (które można zaobserwować również i na poziomie ponadlokalnym). Aby uzyskać jak najwyższą korzyść dla danego miejsca, konieczne jest odpowiednie połączenie tych właściwości. Prowadzi to do takich działań, jak:

• maksymalizacja dochodów ludności i dochodów samorządu terytorialnego,

• maksymalizacja poziomu spożycia dóbr materialnych,

• pełne pokrycie, w ramach lokalnej jednostki terytorialnej (gminy), potrzeb mieszkańców, szczególnie potrzeb sfery materialnej (tzw. po­trzeb bytowych), ale i niektórych potrzeb sfery duchowej,

• poprawy funkcjonowania, dostępności przestrzennej i czasowej placówek usłu­gowych różnych kategorii,

• polepszenie jakości środowiska przyrodniczego,

• zagwarantowanie ładu przestrzennego w kształtowanym, przestrzen­nym układzie społeczno-gospodarczym lokalnego terytorialnego systemu społecznego.

Rozwój lokalny w odróżnieniu od rozwoju regionalnego związany jest z lokalną skalą działalności społeczno-gospodarczej, obejmuje lokalne środowisko życia społeczności i ma zabezpieczać potrzeby tych społeczności. Bazuje on na wewnętrznych czynnikach rozwoju, których uzupełnieniem są zewnętrzne czynniki i kierunki rozwoju regionalnego. Rozwój lokalny jest więc istotnym składnikiem gospodarki lokalnej, a w większości przypadków może być z nią identyfikowany.

W procesie rozwoju gospodarczego bardzo ważną rolę pełni państwo, to od niego zależy sposób prowadzonej polityki, i głównie ono kieruje procesami ekonomicznymi zachodzącymi w gospodarce poprzez działanie Rady Polityki Pieniężnej., uchwalanie ustaw, ustanawianie rozporządzeń i innych przepisów prawa oraz tworzenie instytucji, funduszy i programów wpierających działanie przedsiębiorstw. Duży udział w rozwoju gospodarczym pełnią też i same przedsiębiorstwa, ponieważ to one poprzez zwiększanie własnego zysku i dochodowości podnoszą sytuację materialną swoich pracowników, a im bogatsze społeczeństwo, tym więcej może zakupić produktów oferowanych im przez podmioty gospodarcze. To koło sprzedających i kupujących rozwija się proporcjonalnie do wzrostu gospodarczego kraju, lub innego mniejszego czy większego obszaru na poziomie regionalnym, lub też i lokalnym. Działania przedsiębiorstw są jednak ograniczone przepisami ustalonymi przez Państwo.

Jednakże pomimo widocznej roli państwa i przedsiębiorstw rozwój zarówno regionalny jak i lokalny jest uwarunkowany szeregiem czynników, tj. kapitałem, ziemią i pracą, które występują na danym obszarze. Czynniki te obejmują więc zasoby ma­jątkowe (kapitałowe), zasoby środowiska przyrodniczego oraz zasoby demograficzne. Zachodzące pomiędzy nimi współzależności przedstawia rycina 1.

Rysunek 1Podstawowe czynniki rozwoju regionalnego (lokalnego)

Źródło: Szymla Z. „Determinanty rozwoju regionalnego”, s.38

K. Secomski wyróżnił następujące czynniki rozwoju regional­nego :

1. ekonomiczne (tradycyjne i nowoczesne),

2. przestrzenne,

3. ekologiczne,

4. lokalne,

5. społeczne.

Można także wymienić bardziej szczegółowe czynniki rozwoju regionalnego (lokalnego), tj.:

1. surowce mineralne, rolnicze i leśne oraz woda,

2. zasoby pracy, w tym pracy kwalifikacyjnej,

3. kapitał, zwłaszcza inwestycyjny,

4. przedsiębiorstwa lokalne (własne) i zewnętrzne,

5. zagospodarowanie transportowe i komunikacyjne,

6. istniejący potencjał produkcyjny i usługowy, szczególnie przemysłowy,

7. walory środowiska przyrodniczego,

8. nowoczesne technologie wytwarzania,

9. rynek lokalny i zewnętrzny,

10. umiejętności i chęci samorządu terytorialnego,

11. wielkość jednostki terytorialnej, a szczególnie powierzchnia terenów wolnych (do zagospodarowania),

12. istnienie sił społecznych popierających rozwój,

13. możliwość uzyskania dotacji, subwencji i ulg (lokalnych, regionalnych i krajowych),

14. międzynarodowa sytuacja i współpraca.

Tab. 1. Czynniki rozwoju lokalnego

Czynnik rozwoju	Tradycyjny punkt widzenia	Nowoczesny punkt widzenia
Zatrudnienie	więcej firm to więcej miejsc pracy	firmy tworzące nowe miejsca pracy dopasowują je do kwalifi­kacji mieszkańców
Baza rozwojowa	rozwój istniejących sektorów gospodarki	tworzenie nowych instytucji gospodarczych
Korzyści miejsca	korzyści komparatywne bazujące na akty­wach fizycznych	korzyści komparatywne bazujące na jakości środowiska
Zasoby wiedzy	wiedza istniejących kadr	wiedza jako generator rozwoju społeczno-ekonomicznego

Źródło: Szymla Z. Determinanty rozwoju regionalnego, op.cit. s.40

E. J. Blakely wyodrębnił cztery czynniki, które uważał za najistotniejsze, i w każdym z nich zidentyfikował zadania, którymi się obecnie zajmują, i powinne się zająć w przyszłości. Klasyfikację tę przedstawia tablica 1.

Lecz pomimo przychylności władz, optymalnych warunków prawnych, ekonomicznych oraz zasobów nie można mówić o odnoszonych sukcesach w zakresie rozwoju lokalnym bez aktywności mieszkańców i ich uczestnictwa w tych procesach.

1. Otoczenie prawne i planistyczne

Możliwości rozwoju gospodarczego w dużej mierze zależą od uwarunkowań prawnych, które wpływają na możliwość istnienia i funkcjonowania podmiotów gospodarczych oraz wszelkie decyzje odnośnie działań przez nie podejmowanych. Sprzyjać rozwojowi mogą różne udogodnienia, jak i ograniczenia o charakterze finansowym jak i organizacyjno prawnym, tj.:

• zwolnienia, ulgi podatkowe, ułatwienia w dostępie do kredytu, subwencje budżetowe dla wybranych podmiotów i przedsięwzięć inwestycyjnych zwią­zanych z uruchamianiem produkcji „high-tech" oraz inwestycji ukierunkowa­nych na ochronę środowiska,

• utworzenie funduszu gwarancyjnego dla małych i średnich firm, które podejmą ryzyko rozpoczęcia działalności gospodarczej w preferowanych bran­żach,

• gwarancję władz wojewódzkich dla spłaty kredytu small biznesu funk­cjonującego w preferowanych branżach,

• zwolnienia z konieczności płacenia podatków (wakacje podatkowe) dla nowych firm,

• subwencje wspierające tworzenie kwalifikowanych miejsc pracy.

• utrudnienia w procesie inwestycyjnym w najbardziej zainwestowanych obszarach województwa, gminy,

• uzależnienie zgody na lokalizację nowych zakładów i rozbudowę już ist­niejących od spełnienia wielu dodatkowych warunków i wymogów,

• zakaz rozszerzania produkcji degradującej warunki środowiska natural­nego (powietrza, wody, gleby),

• normy określające wielkość emisji.

Najważniejsze normy prawne warunkujące rozwój gospodarczy na poziomie lokalnym to:

1. Ustawa o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 oraz ustawa o gospodarce komunalnej z dnia 20 grudnia 1996r.

Ustawy te określają zakres działania, zadania i obowiązki jednostek samorządu terytorialnego oraz sposoby ich wypełniania. Dotyczą one również zasad i form rozdysponowania mienia gminy, a zwłaszcza mienia komunalnego. Te zadania wynikają z potrzeby zaspokojenia podstawowych potrzeb egzystencjonalnych ludności, jak i również i dbania o pozytywny wizerunek regionu. Ustawa o samorządzie gminnym wyznacza szereg czynności do wypełnienia przez te jednostki, a mianowicie:

• do zakresu działania gminy należą wszystkie sprawy publiczne o znaczeniu lokalnym

• zaspokajanie zbiorowych potrzeb wspólnoty

• w celu wykonywania zadań gmina może tworzyć jednostki organizacyjne i zawierać umowy z innymi podmiotami

• gmina oraz inna gminna osoba prawna może prowadzić działalność gospodarczą wykraczającą poza zadania o charakterze użyteczności publicznej

• celem zadań użyteczności publicznej jest zaspokajanie zbiorowych potrzeb ludności w drodze świadczenia usług powszechnie dostępnych

• wykonywanie zadań publicznych przekraczających możliwości gminy następuje w drodze współdziałania międzygminnego.

Ustawa o gospodarce komunalnej uprawnia gminę m.in. do:

• powierzania wykonywanie zadań z zakresu gospodarki komunalnej osobom fizycznym, osobom prawnym lub jednostkom organizacyjnym nie posiadającym osobowości prawnej

• tworzenia spółek z ograniczoną odpowiedzialnością lub spółek akcyjnych, a także do przystępować do takich spółek

• tworzenia spółek prawa handlowego i przystępowania do nich, gdy istnieją nie zaspokojone potrzeby wspólnoty samorządowej na rynku lokalnym, lub gdy występujące w gminie bezrobocie w znacznym stopniu wpływa ujemnie na poziom życia wspólnoty samorządowej, a zastosowanie innych działań i wynikających z obowiązujących przepisów środków prawnych nie doprowadziło do aktywizacji gospodarczej, a w szczególności do znacznego ożywienia rynku lokalnego lub trwałego ograniczenia bezrobocia

• przekształcenia przedsiębiorstw komunalnych w jednoosobową spółkę gminy, z mocy prawa

• do zbycia udziałów i akcji gminy w spółce powstałej w wyniku przekształcenia przedsiębiorstwa komunalnego

• rada gminy może w drodze uchwały przekształcić zakład budżetowy w spółkę

Samorząd terytorialny ma duży wpływ w oddziaływaniu na rzecz rozwoju, które powinne się przejawiać w: chęci działania w tym zakresie, wiedzy, pomysłowości, zasobów umożliwiających rozwój, zgromadzenia odpowiednich środków finansowych, skupienia ludzi „wokół" idei rozwoju lokalnego, stworzenia właściwego klimatu społecznego takiego rozwoju, efektywności działania istniejących struktur organizacyjnych rozwoju lokalnego itp. Aby były one w pełni skuteczne, należy najpierw zlikwidować wszelkie ich bariery i ograniczenia. Ze strony samorządu terytorialnego będzie więc to wymagało:

• podejmowania, w ramach ogólnej strategii rozwoju społeczno-gospodarczego danej jednostki terytorialnej, inicjatyw i zadań rozwoju lokalnego,

• stymulowania rozwoju lokalnego przez stworzenie różnego rodzaju uła­twień i udogodnień,

• podejmowania działań promocyjnych, udostępnianie lokalnych zasobów, stosowanie ulg, zachęt, udzielanie subsydiów itp.,

• identyfikację lokalnych potrzeb społecznych i lokalnych zasobów, które mogą określić kierunki i zakres działań na rzecz rozwoju lokalnego,

• przyciągnięcie inwestorów oraz pozyskanie środków, które mogą służyć rozwojowi lokalnemu,

• tworzenie własnych funduszy stymulacji i wspierania rozwoju lokalnego lub pozyskiwanie zewnętrznych środków na ten cel,

• utworzenie struktur organizacyjnych rozwoju lokalnego, w ramach któ­rych prowadzona będzie, w miarę kompletna i kompleksowa, obsługa podmiotów rozwoju lokalnego, od informacji wstępnej począwszy, a na ocenach efektów społecznych i ekonomicznych prowadzonej działalności skończywszy,

• rozwój kooperacji z udziałem miejscowych, istniejących i uruchamianych zakładów produkcyjnych i usługowych,

• tworzenie przedsiębiorstw lokalnych (komunalnych) z udziałem kapitału lokalnego,

• tworzenie „przestrzeni pracy", „inkubatorów przedsiębiorczości" i innych tego rodzaju placówek inicjujących rozwój,

• utworzenie lokalnego systemu kształcenia, dokształcania, doskonalenia zawodowego czy przekwalifikowania itp.

2. Ustawa o zasadach wspierania rozwoju regionalnego z dnia 12 V 2000r.

Ponieważ wszelkie prace podejmowane na poziomie regionalnym w istotny sposób wpływają na zachodzące procesy w lokalnych społecznościach (jako częściach regionu), dlatego też dość ważne są wszelkie unormowania zawarte w tej ustawie, choć bezpośrednio skierowane do regionów to jednak w efekcie końcowym odziaływujące na samorządy. Ustawa określa zasady i formy wspierania rozwoju regionalnego oraz zasady współdziałania w tym zakresie Rady Ministrów oraz organów administracji rządowej z samorządem terytorialnym. Określa ona sposoby wsparcia rozwoju regionalnego, które mają na celu:

• rozwój poszczególnych obszarów kraju, poprawę jakości i warunków życia mieszkańców oraz poziomu zaspokajania potrzeb wspólnot samorządowych,

• stwarzanie warunków dla podnoszenia konkurencyjności wspólnot samorządowych,

• wyrównywanie różnic w poziomie rozwoju poszczególnych obszarów kraju oraz wyrównanie szans obywateli państwa bez względu na miejsce zamieszkania, a także zmniejszanie zacofania obszarów słabo rozwiniętych i mających najmniej korzystne warunki rozwoju.

Wymienione zostają także podstawowe zadania wynikające z kontraktów wojewódzkich, na które mogą być przeznaczone środki z budżetu państwa, tj.:

• rozwój przedsiębiorczości, zwłaszcza małych i średnich przedsiębiorców, innowacje gospodarcze, transfer technologii,

• restrukturyzację wybranych dziedzin usług publicznych oraz gospodarki lokalnej i regionalnej opierającą się na zasadach zrównoważonego rozwoju,

• tworzenie nowych, stałych miejsc pracy,

• inwestycje w zakresie infrastruktury technicznej i transportowej poprawiające warunki realizowania inwestycji gospodarczych,

• przedsięwzięcia z zakresu edukacji, w tym edukacji dorosłych,

• przedsięwzięcia z zakresu kultury regionalnej i lokalnej będących składnikami kultury narodowej oraz ochrony i rozwoju dziedzictwa kulturowego,

• inwestycje poprawiające stan środowiska,

• rozwój instytucji działających na rzecz pobudzania aktywności i wspomagania działań samorządowych wspólnot regionalnych i lokalnych,

• studia i badania niezbędne do prowadzenia polityki rozwoju regionalnego,

• inne zadania związane ze wspieraniem rozwoju regionalnego.

Oraz innych zadań nie ujętych w kontraktach lecz ze względu na ich znaczenie także mogących być finansowanych z dotacji celowych, a mianowicie:

• programów interwencyjnych tworzonych i realizowanych w przypadku klęsk żywiołowych, nagłych sytuacji kryzysowych, w szczególności na rynku pracy i w gospodarce,

• programów pilotażowych testujących nowe rozwiązania i instrumenty rozwoju regionalnego,

• programów doradczych i informacyjnych zwiększających zdolność przyjmowania budżetowego wsparcia finansowego programów wojewódzkich

3. Narodowy Plan Rozwoju.

Pierwszym etapem było przygotowanie Wstępnego Planu Rozwoju. Dokument ten dotyczy określenia najważniejszych różnic w rozwoju pomiędzy Polską a Unia Europejską, Finansowania działań rozwojowych z dostępnych Polsce funduszy pomocowych. W tym dokumencie wymieniono sześć kierunków rozwoju kraju:

• poprawa konkurencyjności gospodarki poprzez modernizację i strukturalne dopasowanie sektora przemysłu i usług,

• przekształcenia strukturalne w rolnictwie i rybołówstwie, rozwój obszarów wiejskich,

• integracja gospodarki polskiej z gospodarką UE poprzez modernizację i rozbudowę sieci transportowych,

• tworzenie warunków trwałego zrównoważonego rozwoju poprzez modernizację i rozwój infrastruktury ochrony środowiska,

• rozwój zasobów ludzkich i zatrudnienia,

• wzmocnienie potencjału rozwojowego regionów i przeciwdziałanie marginalizacji niektórych obszarów.

Następnym etapem było przygotowanie Narodowego Planu Rozwoju do 2006r., gdzie zawarto propozycje działań i wykorzystania pomocy wspólnoty w celu zmniejszenia dysproporcji społeczno-gospodarczych miedzy polską a krajami UE w odniesieniu do poszczególnych dziedzin gospodarki i regionów.

Narodowy Plan Rozwoju powstał na podstawie przygotowanych przez województwa 16 strategii rozwoju regionalnego oraz przygotowanych przez poszczególne resorty 6 cząstkowych strategii narodowych tj.:

• Narodowej Strategii Zatrudnienia i Rozwoju Zasobów Ludzkich

• Narodowej Strategii Rolnictwa i Rozwoju Terenów Wiejskich

• Narodowej Strategii Rozwoju Transportu

• Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego

• Narodowej Strategii Rybołówstwa

• Narodowej Strategii Ochrony Środowiska Przyrodniczego

4. Ustawa o specjalnych strefach ekonomicznych z dnia 20 X 1994r., która określa następujące cele:

• rozwój nowych rozwiązań technicznych i technologicznych oraz ich wykorzystanie w gospodarce narodowej,

• zwiększenie konkurencyjności wytwarzanych wyrobów i świadczonych usług.

Te obydwa cele mogą zapoczątkować powstanie specjalnych stref ekonomicznych, które by były pomocne w procesie transferu technologii do podmiotów gospodarczych, a zwłaszcza do MŚP. Ustawa ta określa kilka udogodnień dla podmiotów gospodarczych działających w strefie poprzez zwolnienia od podatku, księgowania wydatków inwestycyjnych jako koszt uzyskania przychodu oraz odpis amortyzacyjny.

1. Otoczenie instytucjonalno-organizacyjne i jego wpływ na rozwój lokalny

Podejmowane i organizowane różnego rodzaju programy gospodarcze mające na celu wspieranie przedsiębiorczości oraz transfer technologii w celu urzeczywistnienia i skuteczności zakładanych w nich koncepcji wymagają profesjonalnej obudowy instytucjonalnej. Przejawia się to w kreowaniu różnego rodzaju instytucji oraz zwiększenia poziomu uprzemysłowienia obszarów, które wykazują poważne braki w tym względzie. Ich cechą jest niekomercyjny charakter, ponieważ do nich należy: zaspokajanie różnych potrzeb, inicjowanie zmian i poprawa inicjatywy lokalnych społeczności. Pełnią rolę usługową, tworzą specyficzną infrastrukturę umożliwiającą rozwój procesów rozwojowych oraz realizację wyznaczonych strategii, a nie maksymalizacja zysków.

Powstające przedsiębiorstwa, aby utrzymać się i przetrwać na rynku potrzebują wsparcia w formie zaspokojenia wielu potrzeb, które początkowo wydają się do nieprzezwyciężenia. Firmy te potrzebują pomocy w zakresie: szkoleniowym, doradczym, finansowym, organizacyjnym, pośrednictwa oraz informacji. Potrzeby te wypełniają różnego rodzaju: banki, agencje roz­woju regionalnego i lokalnego, fundacje inicjatyw społeczno-ekonomicznych, centra pro­mocji przedsiębiorczości, towarzystwa gospodarcze, szkoły biznesu, firmy konsultingowe, giełdy, wystawy, targi. Instytucje te tworzące tzw. „otoczenie biz­nesu” wyraźnie stymulują procesy rozwoju gospodarczego i przedsiębiorczości w układach regionalnych i lokalnych. Mają istotne znaczenie zarówno z punktu widzenia zmian strukturalnych w gospodarce, jak i pozytywnie wpływają na poziom inwestycji zagranicznych.

Instytucje pobudzające powstawanie nowych podmiotów gospodarczych obejmują wystarczająco duże zasoby nieruchomości, aby móc zaoferować korzystną ofertę pomieszczeń do wynajęcia oraz ofertę usług wspierających małe i średnie firmy. W zależności od podejmowanych zadań rozróżnia się: parki przemysłowe, inkubatory przedsiębiorczości, centra innowacji, parki technologiczne, technopole, strefy ekonomiczne, ośrodki rzemiosła, centra biznesu/komercji. Ich funkcjonowanie jest ukierunkowane na: wspomaganie rozwoju nowo powstałych firm i optymalizację warunków dla transferu i komercjalizacji technologii poprzez:

• dostarczanie odpowiedniej do potrzeb powierzchni na działalność gospo­darczą;

• usługi wspierające biznes, np.: doradztwo ekonomiczne, finansowe, prawne, patentowe, organizacyjne i technologiczne;

• pomoc w pozyskiwaniu środków finansowych;

• tworzenie właściwego klimatu dla podejmowania działalności gospodarczej i realizacji przedsięwzięć innowacyjnych, tzw. efekty synergiczne;

• kontakty z instytucjami naukowymi i ocenę przedsięwzięć innowacyjnych.

Najważniejsze cechy wyróżniające te instytucje (ośrodki „otoczenia biznesowego”) oraz rozróżniające je pomiędzy sobą przedstawia tablica 2.

Nad utworzeniem tych ośrodków „otoczenia biznesowego” zaczęto zastanawiać się już w drugiej połowie lat osiemdziesiątych, a kolejnym etapem na drodze tworzenia instytucji rozwoju lokalnego były reformy systemowe stworzone po 1989r. Pierwsze ośrodki innowacji i przedsiębiorczości zaczęły się pojawiać w 1990r., największy przyrost ich liczby nastąpił w latach 1993-1996, do czego przyczyniła się realizacja pomocowych i rządowych programów rozwoju infrastruktury przedsiębiorczości i transferu technologii w Polsce, m.in.:

• „Programu Inicjatyw Lokalnych", realizowanego przez Fundusz Współpracy ze środków pomocowych Unii Europejskiej w ramach PHARE

• „Projektu rozwoju małej przedsiębiorczości - TOR#10", realizowanego przez Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej przy pomocy Uniwersytetu Stanowego Ohio z pożyczki Banku Światowego.

• programy Brytyjskiego Funduszu Know-How

• programy Amerykańskiej Agencji Rozwoju Międzynarodowego (USAID).

Tab. 2. Główne kryteria wyróżnienia poszczególnych typów ośrodków innowacji i przedsiębiorczości.

Typ ośrodka Kryteria	Park przemysłowy	Inkubator przedsiębiorczości	Centrum technologiczne	Park naukowy/badawczy
1) typ firm-lokatorów	MŚP, zakłady dużych firm	Nowo tworzone	Małe technolo-giczne firmy	MŚP, jednostki badawcze i laboratoria, instytuty n.b.
2) rodzaj aktywności firmy	Produkcja	Bez ograniczeń	Nowe produkty i technologie	Nowe produkty i technologie, usługi technologiczne
3) Okres pobytu w ośrodku	Nie ograniczony	Ograniczony (z reguły 3-5 lat)	Ograniczony (z reguły 5-10 lat)	Nie ograniczony
4) Usługi wspierające biznes	Nie przewiduje się	Szeroka oferta	Szeroka oferta	Nie przewiduje się
5) Poziom czynszu	Rynkowy	Preferencyjny	Preferencyjny	Wyższy od rynkowego w regionie (z reguły 20-50%)
6) Oddziaływanie ośrodka	Regionalne	Lokalne	Regionalne	Ponadregionalne, globalne
7) Technologiczna orientacja firm	brak	zróżnicowana	silna	Bardzo silna

Źródło: Matusiak K.B. „Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości”, [w] K.B.Matusiak, E.Stawasz „Przedsiębiorczość i transfer technologii, polska perspektywa”, s.132.

Rysunek 2. Dynamika liczby działających ośrodków innowacji i przedsiębiorczości

Źródło: Matusiak K. B. Stawasz E. Jewtuchowicz A., op.cit. s. 255

Przeprowadzona transformacja systemowa w Polsce w 1990r. i zmiany gospodarcze zaowocowały też zmianami na rynku pracy. Powstało wówczas wcześniej nieznane zjawisko bezrobocia. Z programów liberalizacji i stabilizacji gospodarki oraz procesów przystosowawczych w produkcji i zatrudnieniu wynikł spadek popytu na pracę. W celu uniknięcia wzrostu bezrobocia zaczęto mu przeciwdziałać promując różne mechanizmy i instytucje ułatwiające tworzenie miejsc pracy, w którym miało także pomóc m.in. zakładanie nowych miejsc pracy gdzie znaleźliby zatrudnienie głównie ich założyciele oraz najbliższe otoczenie rodziny lub przyjaciół.

Podejmując te działania rząd polski w 1991r. podjął z Banku Światowego 100 mln. USD, aby zrealizować projekt pod nazwą „Promocja zatrudnienia i rozwoju służb zatrudnienia”. Jego głównymi zadaniami było:

• unowocześnienie struktury organizacyjnej Urzędów Pracy i Ośrodków Pomocy Społecznej

• poprawa efektywności systemu pracy poprzez wyposażenie w profesjonalną sieć informatyczną;

• wprowadzenie nowych usług dla bezrobotnych i profesjonalnego poradnictwa zawodowego;

• rozwój infrastruktury samozatrudnienia bezrobotnych;

• rozszerzenie oferty edukacyjnej na rzecz bezrobotnych, opracowanie moduło­wych programów szkoleniowych dla dorosłych, doskonalenie kadry nauczycieli i instruktorów;

• opracowanie metod badania efektywności programów zatrudnienia i pomocy spo­łecznej.

Ten projekt został podzielony na dziesięć integralnych komponentów, zwanych TORami. Jednym z nich był „Projekt rozwoju małej przedsiębiorczości - TOR #10", na jego realizację przypadło około 27 mln USD z udzielonej pożyczki z Banku Światowego i wkładu polskiego rządu. Projekt Tor#10 zakładał stworzenie w Polsce systemu instytucji aktywnie wspierających przedsiębiorczość, ukierunko­wanego na organizację pomocy osobom pozostającym bez pracy, zagrożonym jej utratą oraz szukającym swojej szansy życiowej poprzez założenie własnej małej firmy. Wykonaniem tego programu zajęło się Ministerstwo Pracy i Polityki Socjalnej. Wykonując ten program zasilono lokalne instytucje pozarządowe typu non-profit w sposób merytoryczny i finansowy, aby rozwinąć ich aktywność w zakresie:

• pomocy dla bezrobotnych i zagrożonych utratą pracy, którzy wykazują predys­pozycje do stania się przedsiębiorcami,

• integracji lokalnych środowisk w celu aktywnego przezwyciężania bezrobocia,

• wzmacniania istniejących programów rozwoju przedsiębiorczości.

Opracowano modelowy system pełnej obsługi nowo powstającej firmy oparty na trzech typach ośrodków innowacji i przedsiębiorczości - ośrodku szkoleniowo doradczym, pozabankowym funduszu pożyczkowym i inkubatorze przedsiębiorczości. Postawiono przed nimi zadania od konsultacji, szkoleń i doradztwa, przez preferencyjne pożyczki do oferty lokalowej o określonym standardzie i wyposażeniu.

Bardzo duży udział w rozwoju gospodarczym regionów pełnią ośrodki innowacji i przedsiębiorczości. Ze względu na realizowane funkcje, strukturę organizacyjną i posiadane zaso­by ośrodki innowacji i przedsiębiorczości można podzielić na trzy grupy: ośrodki szkoleniowo-doradcze, lokalne fundusze pożyczkowe i gwarancyjno-poręczeniowe oraz zorganizowane kompleksy gospodarcze.

Rysunek 2 Modelowy system obsługi powstającej firmy

Źródło: Matusiak K.B., Mażewska M. „Lokalny system wspierania przedsiębiorczości OWP-FRP-Inkubator...” , [w] Matusiak K.B. Stawasz E., op.cit. s.352

W początku 2001 r. działały 263 wyodrębnione organizacyjnie ośrodki prowadzące działalność w zakresie szkoleń i doradztwa, pomocy finansowej, transferu technologii i oferty lokalowej dla MSP:

• 142 ośrodki szkoleniowo-doradcze;

• 20 centrów transferu technologii i informacji;

• 57 lokalnych funduszy pożyczkowych i poręczeniowych;

• 44 inkubatory przedsiębiorczości i centra technologiczne;

• 3 parki technologiczne.

Ich formę organizacyjną przedstawia tablica 3.

Tab. 3. Rozkład ośrodków innowacji i przedsiębiorczości wg formy organizacyjno-prawnej

Wyszczególnienie	Ośrodki szkoleniowo--doradcze	Centra transferu technologii	Fundusze pożyczkowo--poręczeniowe	Inkubatory przedsiębior­czości i centra technologiczne	Parki technolo­giczne	Ogółem
		(%)
Stowarzyszenie	24,0	0,4	9,5	5,7	0,0	39,5
Fundacja	21,3	1,0	6,5	6,1	0,4	35,4
Spółka akcyjna	6,5	0,4	3,0	2,7	0,8	12,9
Spółka z o. o.	1,0	0,0	0,8	0,8	0,0	2,7
Zakład budżetowy ^a	1,5	4,2	0,8	1,5	0,0	8,0
Inne ^b	0,8	0,0	0,4	0,4	0,0	1,5
Ogółem	55,0	6,0	20,8	17,0	1,2	100,0

Objaśnienia: ^a - ośrodki w ramach instytucji naukowo-badawczych i administracji samorzą­dowej; ^b - m.in. izby gospodarcze.

Źródło: Matusiak K. B. Stawasz E. Jewtuchowicz A., op.cit. s. 258.

Za tworzeniem zorganizowanych kompleksów gospodarczych przema­wiają liczne argumenty, np.:

1. Komasacja małych i średnich firm na jednym obszarze ułatwia:

• wzajemne kontakty między przedsiębiorcami;

• tworzenie nowoczesnych powiązań kooperacyjnych (elastyczna specjalizacja);

• próby wspólnych przedsięwzięć;

• tworzenie innowacyjnego klimatu.

2. Możliwość wsparcia w zakresie startu nowo powstających małych i średnich przedsiębiorstw poprzez:

• zorganizowaną w ramach ośrodka pomoc konsultingowo-doradczej

• obniżkę kosztów stałych w wyniku dostępu do wspólnych urządzeń serwisowych (kopiarki, banki danych, komputery dużej mocy, faksy, itp.);

• uproszczenie pracy biurowej i oszczędność czasu dzięki profesjonalnej, wspólnej dla kilku firm obsłudze sekretariatu i biura przyjęć interesantów;

• wzajemną pomoc, wymianę doświadczeń między firmami, możliwość wspólnych przedsięwzięć;

• łatwiejszy kontakt z instytucjami finansowymi, wzrost wiarygodności przed­sięwzięcia;

• tzw. „dobry adres" (image ośrodka) ułatwiający promocję rynkową.

Zacieśnianie powiązań nauki z praktyką gospodarczą poprzez:

• lokalizację w pobliżu ośrodków akademickich;

• stworzenie warunków do kontaktów, wymiany usług i spostrzeżeń pomiędzy przedsiębiorcami a naukowcami; generowanie tzw. efektów synergicznych;

• wspólne konferencje, seminaria, warsztaty innowacyjne itp.;

• wspomaganie członków zespołów badawczych w utworzeniu własnej firmy wykorzystującej wyniki badań;

• uczestnictwo przedstawicieli uczelni w radach nadzorczych lub gremiach doradczych ośrodków;

• dostęp pracowników firm do laboratoriów i akademickich ośrodków oblicze­niowych;

• studia doktoranckie i podyplomowe, edukacja ustawiczna.

• Tworzenie nowych miejsc pracy, motywacja do samozatrudnienia.

• Stymulacja rozwoju regionalnego i zmian strukturalnych.

• Sanacja i gospodarcze wykorzystanie terenów pofabrycznych w tradycyjnych regionach przemysłowych.

• Realizacja specjalnych przedsięwzięć badawczo-produkcyjnych (np. program lo­tów kosmicznych, produkcja zbrojeniowa, ochrona środowiska, utylizacja odpa­dów) często o eksperymentalnym charakterze.

• Możliwości przeniesienia „uciążliwych" dla otoczenia firm na obrzeża aglome­racji miejskich.

• Reklama i poprawa atrakcyjności regionów dla lokalizacji przedsiębiorstw przemysłowych.

Wzorując się na rozwiązaniach istniejących w krajach Unii Europejskiej, agencje i fundacje muszą kierować się następującymi zasadami postępo­wania:

• wyznaczać priorytety celów polityki regionalnej lub lokalnej i harmono­gramy ich realizacji, z wyróżnieniem celów: strategicznych, taktycznych i opera­cyjnych,

• gromadzić fundusze, a ich redystrybucję przeprowadzać według przyję­tych prawnie kryteriów, umożliwiających optymalny ich podział na poszczegól­ne cele,

• określić formy i metody działań interwencyjnych i to w sytuacjach po­wstawania odchyleń między celami zadanymi a rzeczywiście realizowanymi,

• opracować scenariusze wdrażania celów, wraz z monitorowaniem przy­czyn powstawania odchyleń miedzy celami programowymi a faktycznie reali­zowanymi,

• przyjąć wiążące metody oceny realizacji celów inspirowanych przez sa­morządy terytorialne, a finansowo wspierane przez agencje i fundacje.

Z powodu braku partnerstwa i współpracy oraz wielu niedociągnięć samorządów i inwestorów sektora publicznego i prywatnego z instytucjami wspierającymi i finansującymi rozwój regionalny powstało wiele utrudnień oraz zostały osłabione efekty ich pracy, występujących na poziomach:

• krajowym (Polska Agencja Rozwoju Regionalnego) — długotrwałe pro­cesy prac analityczno-projekcyjnych, uzgodnieniowych z fundacjami zagranicz­nymi, które stale zmieniają skalę priorytetów i celów,

• regionalnym — zbyt ostrożna polityka redystrybucji funduszy, przy usta­wicznie zmieniających się scenariuszach projekcji i realizacji celów regional­nych,

• lokalnym — z powodu niedostatecznej jakości opracowanych wniosków wspomagania funduszowego, w tym bardzo ograniczonych kwot partycypacji samorządów terytorialnych i zainteresowanych podmiotów sektora publicznego lub sektora prywatnego.

1. Wpływ wiedzy i posiadanych informacji na rozwój lokalny

Jednym z istotnych elementów kształtujących lokalny rozwój gospodarczy, obok tradycyjnych: ziemia, praca i kapitału jest wiedza oraz posiadana informacja. Informacja w istotny sposób wpływa na pracę, zarówno w charakterze ilościowym (zmniejszenie liczby pracujących), jak i jakościowym (polepszenie ich warunków wykonywanej pracy).

Informacje podobnie jak i inne zasoby produkcyjne może być też i towarem. Znajduje ona swoje miejsce na rynku zastosowań domowych i biznesowych, usługach publicznych, technik uniwersalnych oraz rozrywki.

Obecnie nastąpiła zmiana w zastosowaniu i wykorzystaniu technologii informacyjnych (zbiór narzędzi, urządzeń i metod stosowanych do zbierania, przechowywania, przetwarzania, transmisji i wykorzystania informacji uwzględniając głos, dane i obraz.), które to dotychczas służyły one głównie celom operacyjnym przedsiębiorstwa, natomiast współczesne rozwiązania zmierzają do osiągnięcia celów strategicznych. Wzrost znaczenia informacji jako zasobu produkcyjnego, powoduje że o kształcie współczesnej gospodarki i o wypracowaniu przewagi konkurencyjnej, w coraz większym stopniu decydują: edukacja i infrastruktura naukowa umożliwiając wytwarzanie informacji jako zasobu oraz kapitał ludzki wykorzystując posiadaną wiedzę i umiejętności jest nośnikiem informacji jako zasobu. Na sposób wykorzystania innych czynników, ich produktywność oraz specyfikę gospodarowania wpływa coraz częstsze zastosowanie informacji jako zasobu produkcyjnego.

Jednostki terytorialne, które zdobędą umiejętność pozyskania informacji i prawidłowego skorzystania z tego zasobu wiedzy mogą diametralnie odmienić swoją przyszłość poprzez podniesienie swojej lokalnej przewagi konkurencyjnej oraz wzrost poziomu rozwoju. Odpowiednie wykorzystanie tego zasobu staje się szansą podniesienia swojej wartości regionów opóźnionych gospodarczo. Niezdolność, lub nieumiejętne go przetworzenie skazuje na pełnienie roli peryferii

W celu wsparcia działalności przedsiębiorstw są organizowane różnego rodzaju programy, działania, których zasadniczym zadaniem jest pomoc doradcza, udzielenie informacji, kształcenie i szkolenie, opracowania pisemne, wystawy i targi krajowe i zagraniczne, spotkania informacyjne. Ważny wpływ na rozwój lokalny jest odpowiednie przygotowanie kadry. W obecnych warunkach jest to realizowane poprzez państwowy, a także prywatny system edukacji (pełniący też i rolę uzupełniającą do państwowego szkolnictwa).

Cechą państwowego systemu kształcenia jest jego przesta­rzały model problemowy, techniczny i technologiczny, nienadążanie ze zmianą kierun­ków kształcenia w zmieniających się warunkach społeczno-ustrojowych, po­stępującym procesie restrukturyzacji gospodarki, rozwoju nowych dziedzin życia społecznego. Obecny szybki postęp techniczny i technologiczny sprawia, że wielu absolwentów polskich szkół, albo nie jest w ogóle przygotowanych do podjęcia odpowiedzialnej pracy zawodowej, albo repre­zentuje kwalifikacje, na które nie ma zapotrzebowania ani na miejscu, ani w najbliższym sąsiedztwie. Znaczny poziom bezrobocia powoduje, iż koniecznym ze względów społecznych staje się doskonalenie, przekwalifikowanie, i dokształcanie osób mających trudności ze znalezieniem pracy, ale i także podnoszenie kwalifikacji osób aktywnych zawodowo. Podnoszeniem umiejętności i wiedzy w obszarach, które inne popularne systemy kształcenia potraktowały pobieżnie, lub je pominęły, mają się zająć ośrodki szkoleniowo-doradcze. Ośrodki te, to nienastawione na zysk jednostki dorad­cze, informacyjne i szkoleniowe, pracujące na rzecz rozwoju przedsiębiorczości, samozatrudnienia bezrobotnych oraz poprawy konkurencyjności małych i śred­nich przedsiębiorstw. OSD uczestniczy we wszelkich inicjatywach mających na celu rozbudowanie potencjału gospodarczego oraz poprawę jakości życia społeczności lokalnej. Cele działalności ośrodka są integralnie związane z potrzebami i wymaganiami lokalnego rynku pracy, są realizowane poprzez działalność doradczą, szkoleniową i informacyjną. W szczególności cele te obejmują:

• wspieranie i popularyzowanie idei przedsiębiorczości i samozatrudnienia;

• aktywne wspieranie inicjatyw lokalnej społeczności w zakresie tworzenia i rozwi­jania małych i średnich przedsiębiorstw;

• aktywną współpracę z lokalną i rządową administracją oraz innymi organizacjami (prywatnymi, pozarządowymi itp.) w celu tworzenia wspólnej płaszczyzny do działalności na rzecz rozwoju gospodarczego i społecznego regionu;

• cele wynikające z doraźnych potrzeb gospodarczych i społecznych w regionie.

Działalność doradcza polega na indywidualnej pracy z klientem w celu rozwikłania konkretnego problemu, którego rozwiązanie nie jest możliwe w ramach działalności szkoleniowej. Usługi doradcze OSD realizowane są głównie poprzez konsultacje indywidualne, podczas których:

1. identyfikowany jest problem klienta lub jego przedsiębiorstwa,

2. przedstawiane są sposoby rozwiązania problemu,

3. klient analizuje i podejmuje decyzje,

4. konsultant pomaga klientowi wdrożyć rozwiązanie.

Oferta doradcza ośrodków obejmuje indywidualne konsultacje w zakresie prawnych aspektów prowadzenia małej firmy, księgowości, poszukiwania kooperan­tów, pozyskiwania środków finansowych. W trakcie kursów oraz indywidualnie przy pomocy konsultantów w przeciętnym ośrodku w ciągu roku powstaje 30-40 biznes-planów. W uzupełnieniu powyższej oferty prowadzone są kursy językowe, spotkania z przedsiębiorcami, osobami bezrobotnymi lub objętymi zwolnieniami grupowymi. Kilka ośrodków prowadzi wspólnie z Ośrodkami Pomocy Społecznej zajęcia dla dzieci z rodzin patologicznych. Obok „klasycznych" zadań szkoleniowych, dorad­czych i informacyjnych, ośrodki podejmują również szersze zadania związane z:

• promocją regionu i MSP,

• transferem i komercjalizacją technologii,

• pośrednictwem kooperacyjnym,

• realizacją specjalnych programów rządowych lub grantów pomocowych dla absol­wentów, kobiet, mniejszości narodowych.

Działalność szkoleniowa polega na organizowaniu przez OSD różnorodnych kursów, seminariów i warsztatów dotyczących teorii i praktyki przedsiębiorczości. Szkolenia powinny być skierowane do potencjalnych przedsiębiorców, w tym osób bezrobotnych i osób zwalnianych z pracy, pragnących założyć firmę oraz do właścicieli i menedżerów małych przedsiębiorstw oraz pogłębiać wiedzę i umiejętności przedsię­biorców w rozwiązywaniu problemów z zakresu:

• promocji i marketingu,

• finansów i rachunkowości,

• systemu podatkowego,

• handlu zagranicznego,

• strategii przedsiębiorstwa,

• transferu technologii i zarządzania jakością.

Wśród tych szkoleń dominują tematy:

1) z zakresu przedsiębiorczości: Jak założyć własną firmę?, ABC przedsiębiorczości, Biznesplan - Co to jest?, badania rynku;

2) komputerowe: obsługa komputera, podstawy Worda, Excela, Windows, księgo­wość komputerowa, grafika komputerowa;

3) zawodowe: prowadzenie biura i obsługa urządzeń biurowych; obsługa kas fiskal­nych, asystentka dyrektora, agent celny, ubezpieczyciel, kasjer-sprzedawca;

4) z zakresu aktywizacji zawodowej: Jak zachowywać się na rynku pracy?, auto-prezentacja;

5) bhp, minimum sanitarne, przeciw pożarowe.

Działalność informacyjna ośrodka polega na dostarczeniu informacji lub umożliwieniu klientowi dostępu do informacji gospodarczej potrzebnej przy zakła­daniu i kierowaniu firmą. Będą oni potrzebowali informacji dotyczących m.in.:

• kredytów i możliwości skorzystania z różnych linii kredytowych,

• warunków leasingu,

• bazy franchisedawców,

• możliwości zakupu maszyn i urządzeń,

• możliwości wdrażania technologii,

• poszczególnych rynków zbytu,

• dostawców i kooperantów.

Rysunek 3 Główne obszary doradztwa oraz kursów i szkoleń świadczonych przez OSD


Źródło: Matusiak K. B. Stawasz E. Jewtuchowicz A., op.cit. s. 261.

Rysunek 4 Struktura usług w statystycznym OSD (% przeznaczanego czasu pracy)


Źródło: Matusiak K. B. Stawasz E. Jewtuchowicz A., op.cit. s. 262.

Duże znaczenie w rozwoju lokalnym ma przeprowadzana w gminach i miejscowościach akcja szkoleniowa, która powinna mieć na celu:

• konieczność dostosowania kwalifikacji miejscowej siły roboczej do bie­żących i perspektywicznych potrzeb,

• potrzebę poszerzenia posiadanych kwalifikacji i większego ich uelastycz­nienia,

• potrzebę reedukacji wynikająca ze zmieniających się warunków techni­cznych i technologicznych oraz nowych wymogów kwalifikacyjnych sta­wianych przez poszczególne podmioty gospodarcze,

• potrzebę przygotowania niewielkiej grupy wysokiej klasy specjalistów dość wąskich specjalizacji (obok pracowników uniwersalnych, elastycznych),

• potrzebę przygotowania osób zdolnych do rozpoczęcia działalności go­spodarczej na własną rękę.

W tych szkoleniach korzystać należy ze specjalistów z następujących jednostek:

• wyższych uczelni i instytutów naukowo-badawczych,

• istniejących podmiotów gospodarczych,

• instytucji i organizacji rządowych, resortowych i regionalnych,

• samorządu terytorialnego,

• agencji rozwoju i biur konsultingowych,

• izb handlowo-przemysłowych,

• banków, izb skarbowych, izb obrachunkowych i firm ubezpieczeniowych,

• centrów technologicznych,

• biur studiów i projektów oraz placówek analiz i ekspertyz ekonomicznych,

• administracji państwowej i gospodarczej różnych szczebli,

• firm obsługi informatycznej i komputerowej,

• sądów, prokuratury, biur notarialnych, kancelarii adwokackich,

• centrów informacji i placówek statystyki państwowej,

• jednostek kształcenia, doskonalenia i poradnictwa zawodowego

Przygotowanie przyszłych kierowników własnych przedsiębiorstw musi obejmować przygotowanie do rozwiązywania szeregu problemów, z którymi oni w przyszłości się zetkną. Powinno zawierać najistotniejsze elementy za­rządzania małym przedsiębiorstwem, wprowadzić w sferę finansowo-prawną, zapoznać z rynkiem odbiorcy usługi lub produktu, jak również uczu­lić na różne zagrożenia wynikające z niedostosowania się do zasad gospo­darki rynkowej. Bardzo często pożądane jest, aby w trakcie szkolenia przy­szli menedżerowie mogli określić swoje predyspozycje do zarządzania fir­mą, podejmowania strategicznych decyzji i możliwości pracy w zespole. Szkolenia mają również na celu ułatwienie weryfikacji pomysłu na własną firmę, tj. albo utwierdzenie się, co do słuszności przyjętych założeń, albo cał­kowitej rezygnacji z planowanych działań wobec perspektywy niepowo­dzenia. Prowadzone szkolenia obejmujące uczestników z jakiegoś terenu gminy lub powiatów pełnią też rolę integracyjna, ponieważ likwidują anonimowość jednostek, wzajemna niechęć i zawiść przedsiębiorców z mieszkańcami oraz też i samych przedsiębiorców. Zostają nawiązywane pierwsze kontakty z partnerami.

Uczestnictwo w szkoleniach przedstawicieli samorządu lokalnego jest dla nich możliwością pogłębienia posiadanej wiedzy. Mogą oni w trakcie szkolenia zapoznać się z planowanymi przez uczestników przedsięwzięcia­mi czy problemami przy ich realizacji i z obopólną korzyścią ułatwić zago­spodarowanie niewykorzystanych obiektów będących własnością gminy lub ułatwić uzyskanie preferencji podatkowych na szczeblu gminy. Współ­praca przedsiębiorców z samorządem lokalnym, której początkiem jest na ogół aktywne włączenie się władz lokalnych w organizację szkolenia, może być również elementem planowania rozbudowy

infrastruktury technicznej potrzebnej mieszkańcom wsi, a przede wszystkim przedsiębiorcom (telefo­nizacja, budowa dróg, kanalizacja itp.).

Wśród instrumentów informacyjnych oddziałujących na rozwój lokalny powinny się znaleźć wiadomości o:

• technologiach ochrony środowiska i sprzyjających środowisku technolo­giach produkcji,

• zagrożeniach środowiska dla gospodarki i ludności w regionie,

• gospodarce zasobami naturalnymi regionu,

• zamierzonych lub przewidywanych zmianach warunków działania ukła­dów gospodarczych w przekroju sektorowym i działowo-gałęziowym,

• preferencjach dotyczących produkcji wybranych gałęzi i branż przemysłu,

• preferencjach i ograniczeniach w zakresie lokalizacji zakładów przemy­słowych,

• wolnych i nie w pełni wykorzystanych mocach produkcyjnych,

• wielkości i strukturze zasobów siły roboczej (głównie kadr kwalifikowa­nych).

Instrumenty te powinny dawać podmiotom gospodarczym klarowną wizję pożądanych przekształceń strukturalnych.

1. Finansowanie rozwoju lokalnego oraz lokalne fundusze pożyczkowe i gwarancyjno-poręczeniowe

Małe i średnie przedsiębiorstwa (MSP) zatrudniają większość pracujących i tworzą prawie połowę przychodów ze sprzedaży towarów i usług oraz PKB. Są więc ważnym elementem w procesie rozwoju społeczno-gospodarczego. Wymagają zwrócenia szczególnej uwagi na ich potrzeby w zakresie merytorycznym, jak i również finansowej. Nawet najdoskonalsze idee i programy rozwojowe nie spełniają swojej roli bez środków finansowych, które by wsparły te działania w formie dotacji, inwestycji, lub chociażby pokrywały bieżące koszty utrzymania. Nowe powstające przedsiębiorstwa mają trudności w rozwijaniu się bez potrzebnych środków na inwestycje, które w wielu przypadkach są niemożliwe do pozyskania. Banki udzielają kredyty i pożyczki firmom, które mają już jakieś doświadczenie na rynku i mogą zaoferować korzystną formę zabezpieczenia, i wykazać się doświadczeniami i dalszą perspektywą przetrwania na rynku. Takich doświadczeń nie mają firmy świeżo zakładane, ich ryzyko spłaty kredytu jest bardzo duże, więc muszą one szukać innych form kredytowania.

Środki finansowe służące do wsparcia programu rozwoju mogą pochodzić z różnych źródeł znajdujących się w wewnętrznych zasobach, i na terenie lokalnego obszaru, lub napływające do nich z zewnątrz. Do wewnętrznego finansowania mogą pochodzić środki z:

1. jednostek samorządu terytorialnego: budżety gminne, powiatowe i wojewó­dzkie,

2. podmiotów gospodarczych,

3. instytucji i organizacji rozwoju lokalnego i regionalnego: agencje, fundacje, centra biznesu itp.,

4. gospodarstw domowych.

Zewnętrzne środki finansowania pochodzą z:

1. budżetu państwa,

2. funduszy celowych,

3. funduszy pomocy zagranicznej,

4. pozarządowych instytucji i organizacji o ogólnopolskim najczęściej zasięgu działania,

5. terenowej administracji publicznej sąsiednich jednostek terytorialnych w za­kresie wspólnie podejmowanych działań rozwojowych,

6. podmiotów zewnętrznych sektora prywatnego.

Każde z tych źródeł ma swoje wady i zalety. Środki lokalne gwarantują swobodę działania podmiotu gospodarczego i szersze możliwości ich wykorzystania, ponieważ one nie są ograniczone przez wytyczone i ściśle sprecyzowane sposoby ich wydatkowania, a mogą być poddane wnikliwej kontroli, ponieważ ich dawcy znajdują się w bezpośredniej bliskości podmiotów, które je wydatkują, przez co mają większe możliwości sprawdzania, czy te fundusze nie są marnotrawione. Jedynym kosztem związanym z wykorzystania środków jest stopa procentowa, a ograniczeniem jest to, że są w zbyt małej ilości, aby pokryć wszystkie potrzeby, co może ograniczać zakres działalności inwestycyjnej.

Wśród wewnętrznych (lokalnych) środków rozwoju lokalnego najważniejszymi sposobami pozyskania kapitału są: fundusze (granty), kredyty (pożyczki), czeki bankowe, obligacje, akcje, zakupy kredytowe oraz leasing (użytkowanie). Granty jest to najlepszy sposób dofinansowania, gdyż w przeważającej części są to świadczenia bezzwrotne. Jednakże pozyskanie ich nie jest zbyt proste ze względu na ściśle określone warunki wykorzystania przedstawiające konkretne zadania, miejsce oraz czas. Pożyczki będąc alternatywnym źródłem kapitału, pozyskanie ich jest dużo łatwiejsze od otrzymania grantów, choć nie są one pozbawione swego rodzaju barier, które wynikają z prowadzonej przez banki oceny wiarygodności i poziomu ryzyka pożyczkobiorcy, porównując wysokość udzielonej kwoty kredytu, czy pożyczki z zadaniami, które ma ono finansować. Wpływa to na wielkość oprocentowania, warunki spłaty i udzielenia korzystnego zabezpieczenia lub zastawu. Innym sposobem finansowania, choć mniej znanym w Polsce są czeki bankowe, akcje, obligacje, czy zakupy kredytowe. Bardziej znane to różnego rodzaju formy leasingu.

Dobrą stroną środków pozalokalnych jest to, że: istnieje szeroka gama środków, i jest ich znacznie więcej z któ­rych można korzystać, środki są bardziej zasobne i umożliwiają realizację większego zakresu zadań, udział zewnętrznych kredytobiorców wymusza bardziej sensowne i ostrożne ich wykorzystanie, wykorzystanie doświadczonych i profesjonalnych kredytodawców może i stanowić ważne źródło rozwoju; a ich negatywne właściwości to: środki muszą zostać zwró­cone, muszą być przede wszyst­kim realizowane cele jedno­stki inwestującej, inwestor może domagać się aktywnej partycypacji w organizowanej działalności gospodarczej.

Ze strony Unii istnieje duża możliwość wsparcia finansowego inwestycji, poprzez przeznaczone dla krajów przystępujących do członkostwa w Unii środki finansowe takie jak Fundusze przedakcesyjne: PHARE, ISPA, SAPARD, a po przystąpieniu możliwość korzystania z funduszy strukturalnych: Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Socjalnego, Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnej, Funduszu Spójności.

Nieco odmienną formą pozyskania znacznego kapitału może być „Venture capital” (VC). Jest to kapitał przeznaczony dla nowych już działających przedsiębiorstw, które się szybko rozwijają, nienotowane jeszcze na giełdzie, a mające szerokie horyzonty rozwoju i stania się kiedyś w przyszłości dużym zakładem odnoszącym sukces na rynku, nie tylko krajowym, ale też i międzynarodowym, lub nawet globalnym. Kapitałodawcą są tu osoby prywatne, lub profesjonalne firmy inwestycyjne, a wnoszony przez nie kapitał ma charakter udziałów średnio- i długoterminowych poprzez wykupywanie akcji, i udziałów z zamiarem ich późniejszej odsprzedaży wycofania zainwestowanego kapitału, a przez to realizację zysku, który to określa wzrost wartości przedsiębiorstwa. Ponieważ zakładane firmy lub takie, które jeszcze nie rozpoczęły działalności posiadając wysokie ryzyko spłaty oraz nie mogąc szybko zwrócić zainwestowanego kapitału, nie mogą one oczekiwać na najkorzystniejsze dla nich warunki kredytowania ze strony funduszy typu VC. Bardziej korzystną formą pozyskania kapitału mogą być dla nich Lokalne Fundusze Pożyczkowe i Gwarancyjno-Poręczeniowe (LFPG), których działanie nie jest nastawione na odnoszenie zysku, ponieważ ich zadaniem jest wspomaganie rozwoju społeczno-ekonomicznego, tworzenie nowych podmiotów gospodarczych, miejsc pracy oraz świadomości przedsiębiorczej. Fundusze te zajmują się udzieleniem pomocy dla osób bezrobotnych mających koncepcję dochodowego przedsięwzięcia a niemających środków na zainicjowanie go, powstające firmy oraz przedsiębiorstw w takiej fazie rozwoju, która nie jest jeszcze atrakcyjna dla funduszy VC ze względu na wysoki poziom zagrożenia niepowodzeniem rozwijanej inwestycji oraz zbyt długim czasem czekania na zwrot włożonego kapitału, który mógłby nie przynieść żadnych zysków, a w skrajnych przypadkach można by go nawet utracić. Środki Finansowe tych funduszy pochodzą głównie z programów pomocowych Unii Europejskiej oraz z Banku Światowego. W celu zabezpieczenia udzielanych pożyczek jest wystawiany weksel własny in blanco oraz poręczenie osób fizycznych, ponieważ są to najbardziej skuteczne formy egzekwowania tych rodzajów należności.

Pomimo iż istnieje wiele sposobów oraz dużej liczby źródeł, które mogą zaoferować kapitał potrzebny do rozwoju przedsiębiorstw, to jednak bardzo duża liczba firm boryka się z kłopotami finansowymi, w wyniku wszelakich trudności i obaw przed tego rodzajem kapitału. Do głównych barier nasilającymi ten proces można by zaliczyć: wysokość oprocentowania, wymagane zabezpieczenia, obawa przed nadmiernym zadłużeniem, pracochłonne i czasochłonne procedury, obawa przed utratą kontroli nad firmą, wysokie koszty opracowań wniosku, brak doświadczenia we współpracy z instytucjami finansowymi wymagania organizacyjno-prawne, mała liczba instytucji w regionie, niechęć instytucji do współpracy z firmą, i inne.

1. Znaczenie konkurencyjności miast i regionów

W wyniku coraz większej jedności terytorialnej i poszerzenia wymiany handlowej coraz większe znaczenie odgrywa zjawisko konkurencji. Konkurują ze sobą nie tylko firmy, czy przedsiębiorstwa, ale także i całe państwa, regiony, miasta i gminy. Celem ich konkurencji jest głównie kapitał który tworzy nowe miejsca pracy oraz znacznie podnosi standard życia mieszkańców danego regionu, ale także i pracownicy z najwyższymi kwalifikacjami mogący wytwarzać innowacje, stosować nowe technologie oraz zarządzać wielkimi korporacjami. Szukając miejsca pod nowe przedsiębiorstwo jest brane pod uwagę wiele czynników istotnie wpływających na koszty produkcji takich jak: koszty uzyskania surowców, dostęp do rynku, koszty siły roboczej, efekt aglomeracji, korzyści zewnętrzne. Władze miasta lub regionu odpowiadają za stworzenie warunków, które przyciągną przyszłych inwestorów poprzez odpowiednie wykorzystanie różnych instrumentów, stając się terytorium najbardziej korzystnym do ulokowania u siebie ich kapitału. Przez to zwiększają swoją dynamikę gospodarczą, jednocześnie przyczyniając się do rozwoju gospodarczego całego kraju.

Duży wpływ na konkurencyjność ma zdolność do innowacji przejawiająca się poprzez zbiór firm i instytucji wzajemnie powiązanych na wydzielonym terytorium, działających na rzecz, lub sprzyjających procesom innowacji i postępowi technologicznemu w gospodarce. Ważnym składnikiem systemu innowacyjnego są uwarunkowania społeczno kulturowe, w których poziom wiedzy ludzkiej wyprzedzając potrzeby i odkrywanie nowych kombinacji zastosowań istniejących lub nowych zasobów rzeczowych, pozwala na wytworzenie przewagi i skomercjalizowanie wytworów regionu. Prowadzenie polityki konkurencyjnej zmusza samorządy, aby obok funkcji administracyjno-wykonawczej pełniły też rolę podmiotów zarządzających rozwojem przy wykorzystaniu planowania strategicznego, i marketingu terytorialnego. Przy budowaniu przewagi konkurencyjnej regionów stają się przydatne różnego typu strategie, np.:

• Strategia maksymalizacji korzyści urbanizacji polegającą na inwestowaniu w infrastrukturę miejską,

• Strategia maksymalizacji korzyści aglomeracji sprzyjającą szybszemu po­wstawaniu sieciowych powiązań między skupiskami jednostek bi­znesu,

• Strategia selektywnego tworzenia korzyści zewnętrznych w powiązaniu z polityką koncentracji na wybranych dziedzinach rozwoju,

• Strategia dywersyfikacji gospodarki regionu w powiązaniu ze strategią eliminacji negatywnych efektów zewnętrznych,

• Strategia budowania przewagi konkurencyjnej poprzez współpracę mię­dzyregionalną,

• Strategia budowania przewagi konkurencyjnej przy sektorach schyłko­wych (specyficzny sposób rozwiązywania problemów restrukturyzacji sektorów w całym kontekście regionalnym),

• Strategia budowania przewagi przy sektorach wyłaniających się.

• Strategia budowania przewagi przy występowaniu lub pozyskiwaniu se­ktorów globalnych.

• Strategia budowy przewag w regionach zmarginalizowanych,

• Strategia budowania przewag konkurencyjnych

Aby uzyskać przewagę konkurencyjną musi się dobrze przedstawić walory oraz zasoby jakimi można dysponować w danym regionie. Dobrze, gdy są to cechy rzadkie, nie występujące gdzie indziej, i wyróżniające nasz region, i nie mogące występować gdzie indziej, gdyż niweluje to substytuowanie użyteczności i naśladownictwa. Efekt działań konkurencyjnych dałoby się zmierzyć poprzez badanie jakości życia mieszkańców, ich małym zainteresowaniem do emigrowania z regionu, napływ inwestycji zewnętrznych i lojalnością dotychczasowych inwestorów. Umiejętna samoprezentacja swojego regionu, sztuka sprzedania miejsca, i jego walorów, są przedmiotem działania marketingu terytorialnego, i wszyscy muszą brać w nim udział, tj.: samorządy i ich organy wykonawcze, społeczność lokalna, podmioty gospodarcze oraz wszelkie instytucje. Wymaga to podejmowania określonych zasad postępowania:

• zasada badania rynku terytorialnego wewnętrznego i zewnętrznego wobec regionu i jego segmentacji,

• zasada planowania działań marketingowych zakładająca jego związek ze strategią rozwoju lokalnego, uspołecznienie oraz przestrzeganie sekwencji planistycznych.,

• zasada zintegrowanego działania dotyczy wykorzystywania wszystkich instrumentów marketingowych: produktu, ceny, promocji, dystrybucji,

• zasada kontroli skuteczności wykorzystania instrumentów marketingowych dla weryfikacji przyjętych założeń oraz ich adaptacji do zmieniających się warunków w środowisku wewnętrznym i zewnętrznym.

SPIS ILUSTRACJI

Bibliografia

Sprawy

Broszkiewicz R. „Funkcje agencji rozwoju regionalnego i lokalnego w Polsce”, [w] Mikołajewicz Z. „Podstawowe problemy polityki rozwoju regionalnego i lokalnego”, Opole 1997 18

Domański R. „Organizacja szkoleń jako podstawowy element wspierania rozwoju drobnej przedsiębiorczości na terenach wiejskich”, [w] Kłodziński M., Siekierski C. „Strategia rozwoju gmin wiejskich”, Warszawa 1997 26

Fudaliński J. „Uwarunkowania rozwoju małych i średnich firm w kontekście prowadzonej polityki regionalnej”, [w] AE w Krakowie, Zeszyty Naukowe nr 531, „Prace z zakresu przedsiębiorczości i innowacji”, Kraków 1999r 6

Kudłacz T. „Programowanie rozwoju regionalnego”, Warszawa 1999 27

Matusiak K.B. „Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości”, [w] Matusiak K.B. Stawasz E. „Przedsiębiorczość i transfer technologii (polska perspektywa)”, Łódź-Żyrardów 1998 13

Matusiak K.B. „Zasoby i kierunki rozwoju infrastruktury przedsiębiorczości i transferu technologii”, [w] Matusiak K.B, Stawasz E, Jewtuchowicz A. „Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm”, Łódź 2001 12

Matusiak K.B., Mażewska M. „Lokalny system wspierania przedsiębiorczości OWP-FRP-Inkubator...”, [w] Matusiak K.B. Stawasz E., 15

Olechnicka A. „Informacja jako czynnik rozwoju regionalnego”, [w] Brdulak J. VII Kongres Ekonomistów Polskich Styczeń 2001r. „Problemy rozwoju regionalnego”, Warszawa 2001 20

Ustawa o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990 7

J.J.Parysek „Podstawy gospodarki lokalnej”, Poznań 1997, s.22-23

Tamże, s.18-23, i 46-47

Szymla Z. „Determinanty rozwoju regionalnego”, Wrocław 2000r., s.39

Tamże.

Fudaliński J. „Uwarunkowania rozwoju małych i średnich firm w kontekście prowadzonej polityki regionalnej”, [w] AE w Krakowie, Zeszyty Naukowe nr 531, „Prace z zakresu przedsiębiorczości i innowacji”, Kraków 1999r., s. 88-89

Ustawa o samorządzie gminnym z dnia 8 marca 1990, art. 6-10.

Ustawa o gospodarce komunalnej z dnia 20 grudnia 1996r., art. 3, 9, 10, 14, 20, 22.

Parysek J.J. „Podstawy gospodarki lokalnej”, Poznań 1997, s. 214-215, lub A.Potoczek „Współczesne problemy rozwoju lokalnego i regionalnego”, Włocławek 2000 s.42-43

Ustawa o zasadach wspierania rozwoju regionalnego z dnia 12 V 2000r.,art. 3, ust. 2, p. 1, 2 i 3

Tamże, art. 5, ust. 3, p. 1-10

Tamże, art. 29, ust. 1

Matusiak K.B. „Zasoby i kierunki rozwoju infrastruktury przedsiębiorczości i transferu technologii”, [w] Matusiak K.B, Stawasz E, Jewtuchowicz A. „Zewnętrzne determinanty rozwoju innowacyjnych firm”, Łódź 2001 s.252-254.

Fudaliński J., op.cit., s.90-91

Matusiak K.B. „Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości”, [w] Matusiak K.B. Stawasz E. „Przedsiębiorczość i transfer technologii (polska perspektywa)”, Łódź-Żyrardów 1998, s.131

Matusiak K. B. „Zasoby i kierunki rozwoju infrastruktury przedsiębiorczości i transferu technologii”, [w] Matusiak K. B. Stawasz E. Jewtuchowicz A., op.cit., s. 254

Matusiak K.B., Mażewska M. „Lokalny system wspierania przedsiębiorczości OWP-FRP-Inkubator...”, [w] Matusiak K.B. Stawasz E., op.cit. s.350

Tamże, s. 350-352

Tamże, s.124.

Matusiak K. B. Stawasz E. Jewtuchowicz op.cit., op.cit. s. 257

Matusiak K.B. „Ośrodki innowacji i przedsiębiorczości”, [w] Matusiak K.B. Stawasz E., op.cit., s.134-135

Broszkiewicz R. „Funkcje agencji rozwoju regionalnego i lokalnego w Polsce”, [w] Mikołajewicz Z. „Podstawowe problemy polityki rozwoju regionalnego i lokalnego”, Opole 1997, s.57-58

Tamże, s.58

Olechnicka A. „Informacja jako czynnik rozwoju regionalnego”, [w] Brdulak J. VII Kongres Ekonomistów Polskich Styczeń 2001r. „Problemy rozwoju regionalnego”, Warszawa 2001, s. 183-191.

Parysek J.J., op.cit., s. 195.

Matusiak K.B., Mażewska M. „Lokalny system wspierania przedsiębiorczości OWP-FRP-Inkubator...”, [w] Matusiak K.B. Stawasz E., op.cit. s.125.

Tamże.

Tamże, s.151.

Tamże, s. 126-127

Tamże, s. 150-151

Tamże, s. 127

Parysek J.J., op.cit, s. 195-196.

Tamże

Domański R. „Organizacja szkoleń jako podstawowy element wspierania rozwoju drobnej przedsiębiorczości na terenach wiejskich”, [w] Kłodziński M., Siekierski C. „Strategia rozwoju gmin wiejskich”, Warszawa 1997, s.214.

Fudaliński J., op.cit. s. 88-89

Kudłacz T. „Programowanie rozwoju regionalnego”, Warszawa 1999, s.89.

Tamże

Parysek J.J., op.cit. s.179-182.

www.ecp.wroc.pl/fund_przedakc.html.

Matusiak K.B. „Infrastruktura przedsiębiorczości i transferu technologii w Polsce”, [w] Targalski J. „Przedsiębiorczość a lokalny i regionalny rozwój gospodarczy”, AE w Krakowie, Kraków 1999r., s. 110-111, i  114-115.

Głodek P., Pietraszewski M., Martin M. „Finansowanie projektów innowacyjnych” [w] Matusiak K.B, Stawasz E, Jewtuchowicz A., op.cit., s..224-231

Gorzelak G., Jałowiecki B. „Konkurencyjność regionów”, [w] Studia regionalne i lokalne, nr 1/2000, Warszawa 2000, s. 7-16.

Markowski T. „Konkurencyjność i współpraca wewnątrzregionalna podstawą nowoczesnej polityki rozwoju regionalnego”, [w] Mikołajewicz Z., op.cit. s.33-45

Zeman-Miszewska E. „Tworzenie przewagi konkurencyjnej regionów - aspekt marketingowy”, [w] AE w Katowicach, „Przemiany strukturalne - przedsiębiorczość - konkurencyjność miast i regionów” Ustroń, 14-16 listopada 2001r.

1

1

ZASOBY

ZIEMI

(TERENU)




NOWO POWSTAJĄCA FIRMA

Inkubator Przedsiębiorczości

- lokal

- monitoring

- obsługa

- efekty synergiczne

Fundusze Rozwoju Przedsiębiorczości

- pożyczki

- montaż finansowy

- informacja

Ośrodek Wspierania Przedsiębiorczości

- doradztwo

- konsultacje

- szkolenia

- informacja

BEZROBOTNI, ZAGROŻENI UTRATĄ PRACY, POTENCJALNI PRZEDSIĘBIORCY

OTOCZENIE RYNKOWE

małe, średnie i duże przedsiębiorstwa, banki, instytucje naukowe i edukacyjne, instytucje pozarządowe, towarzystwa ubezpieczeniowe, konsumenci

INSTYTUCJE SAMORZĄDOWE, AGENDY RZĄDOWE, WYDZIELONA AMINISTRACJA PRACY

---