WYŻSZA SZKOLA ZARZĄDZANIA

„EDUKACJA”

Wrocław, ul. Krakowska 56-62

WYDZIAŁ ZARZĄDZANIA

kierunek studiów: ZARZĄDZANIE I MARKETING

Wykonała:

KATARZYNA CZEKAJ

SOCJOLOGICZNA ANALIZA BEZROBOCIA NA PRZYKŁADZIE MŁODZIEŻY

PRACA DYPLOMOWA

Promotor:

DR PIOTR ŻUK

WROCŁAW 2002 r.

SPIS TREŚCI:

I. Wstęp ................................................................... str. 3

II. Ramy teoretyczne ................................................ str. 6

1. Z punktu widzenia psychologów .................... str. 7

2. Z punktu widzenia ekonomistów .................... str. 10

III. Fakty i statystyki .................................................. str. 18

1. Dane statystyczne ............................................ str. 19

2. Omówienie problemu na przykładzie ............. str. 22

3. Unia a bezrobocie ............................................. str. 28

4. Co robić by znaleźć? ........................................ str. 31

IV. Wnioski ................................................................ str. 38

V. Spis rysunków ...................................................... str. 40

VI. Spis tabel .............................................................. str. 42

VII. Bibliografia .......................................................... str. 44

VIII. Załącznik .............................................................. str. 40

I. WSTĘP

Kilkadziesiąt lat wstecz większość młodych ludzi nie zdobywała wyższego wykształcenia i nie podnosili swoich kwalifikacji na różnego rodzaju kursach, bo wiedzieli, że praca jest i nie muszą się dodatkowo kształcić aby ja uzyskać. Zapewniało im to Państwo, więc im szybciej stawali się pracownikami w pełnym znaczeniu tego słowa tym lepiej.

Jednak czasy się zmieniły. Rok 1980 - można rzec - był rokiem przełomowym. Nastąpił nowy ustrój, „nadeszła” inna gospodarka, 21 postulatów, które miały zmienić pracę w lepszą - z prawami, których przestrzeganie miały być „pilnowane” przez związki zawodowe i obowiązkami, które mi sami winniśmy „pilnować”, z wolnymi dniami... itp. itd.

Ale młody człowiek jest wciąż młodym człowiekiem. Kończy szkołę i z optymizmem staje na „progu” rynku pracy. Wie, i wierzy w to, że tamte - „te gorsze” - czasy minęły, Polska ubiega się o członkostwo w Unii Europejskiej, on jest młody, otwarty na propozycje, a przede wszystkim lepiej wykształcony i co...

Mimo tego wszystkiego nie może znaleźć pracy. Co robi? Młody człowiek w „lepszym” świecie, w XXI wieku na rynku pracy...

Niniejsza praca składa się z 7 rozdziałów: wstępu, ram teoretycznych, faktów i statystyk, wniosków, spisu rysunków, spisu tabel, bibliografii oraz załączników.

Celem mojej pracy jest odpowiedź na pytania: jak wygląda dzisiejszy rynek pracy?, jak będzie wyglądał w przyszłości?, czego oczekują pracodawcy?, jak osiągnąć sukces na przyszłej ścieżce zawodowej?

Zjawisko bezrobocia jest bardzo aktualne. Temat jest bardzo ciekawy, ale jednocześnie obszerny dlatego zdecydowałam się na analizę na przykładzie młodzieży.

Oprócz wiadomości czysto ekonomicznych zawarłam w swojej pracy aspekty psychologiczne.

Pragnęłam także porównać wiedzę teoretyczną, dane statystyczne z rzeczywistością.

Swoje rozważania i próby rozwiązania problemu zawarłam we wnioskach.

II. RAMY TEORETYCZNE.

Zanim jednak przejdę do omawiania problemu stworzę ramy teoretyczne służące analizie. Rozpocznę od teorii: co znaczy określenie „bezrobocie”, tradycyjnej klasyfikacji typów bezrobocia, która podkreśla znaczenie źródeł tego zjawiska, kosztów, jakie niesie za sobą oraz sposoby - albo próby - jego likwidacji.

1. Z PUNKTU WIDZENIA PSYCHOLOGÓW.

Bezrobotni to ludzie pozostający bez pracy, ale zdolni do niej i gotowi ją podjąć natomiast bezrobocie to stan niezamierzonego braku pracy. Choć wiele dorosłych osób godzi się na brak płatnego zajęcia (np.: osoby zajmujące się domem lub emeryci), to w społeczeństwach rozwiniętych norma jest praca zawodowa. Jednostki, które chciałyby mieć pracę, ale nie udało im się jej dostać nazywane są bezrobotnymi, podczas gdy ci, którzy dobrowolnie odeszli z rynku pracy określani są jako „niezatrudnieni”.

Choć krótkotrwałe okresy bezrobocia w momencie zmiany pracy bywają często nie do uniknięcia, w ostatnich latach daje się zauważyć wzrost długotrwałego braku pracy, co ma poważny, negatywny wpływ na dotknięte nim osoby. Zarówno badania poprzeczne (porównanie ludzi bezrobotnych z pracującymi) jak i podłużne (obserwacja jednostek, które przechodzą z jednej sytuacji w drugą) wykazały, że bezrobocie jest istotnym źródłem stresu. Może spowodować wzrost lęku, depresje, bezsenność i ogólny dystres, obniżenie samooceny i pewności siebie, a także rozpad związków rodzinnych.

Finansowe i inne ograniczenia wiążące się z bezrobociem wywołują także ogólnie obniżenie poczucia niezależności i poziomu aspiracji jakie w długotrwałym bezrobociu wiedzie do stanu apatii, gdy bezrobotni przestają

wykorzystywać już nawet te nieliczne możliwości, które im jeszcze

pozostały. Z tymi efektami związane jest silne poczucie piętna uświadamiające bezrobotnym, że stali się obiektem negatywnej stereotypizacji.

Jasne jest, że brak pieniędzy to główna przyczyna wynikająca z bezrobocia. Niektórzy bezrobotni, np.: ci, dla których dużym obciążeniem jest rodzina, doświadczają poważnej biedy podczas gdy dla innych trudności finansowe są mniej dotkliwe. Inne czynniki sytuacyjne to stopień utraty kontroli, wsparcia społecznego, sposobności wykorzystania własnych umiejętności i poczucia stabilności. Innym jeszcze czynnikiem jest poziom jest poziom w regionie zamieszkania; wydaje się, że negatywne konsekwencje psychologiczne niezamierzonego braku pracy odczuwane są szczególnie silnie na tych terenach, na których bezrobocie zdarza się najrzadziej.

Bezrobotni często mają problemy z organizacją czasu, gdy przestają ich obowiązywać terminy i wymagania ustrukturyzowanej pracy zawodowej. Pozytywny wpływ na stan zdrowia psychicznego w okresie bezrobocia ma aktywne wyznaczanie sobie celów i ich realizacja. Zaobserwowane, że cechy osobowe, takie jak wiek, zaangażowanie w pracę i wyjściowy poziom zdrowia psychicznego także modyfikują wpływ przymusowego bezrobocia. Osoby trzydziesto-, czterdziestoletnie (z rodzinami) wykazują tendencję do wyższego niepokoju i ogólnego przygnębienia niż ludzie młodsi i starsi; te, dla których posiadanie płatnego zajęcia jest szczególnie ważne częściej wykazują bardzo silne przygnębienie. Osoby, które przed utratą pracy były w głębszej depresji będą się też częściej skarżyć na gorsze samopoczucie w okresie bezrobocia.

Przeciętnie przez 6 mies. od utraty pracy bezrobotni wykazują rosnące przygnębienie. Potem następuje pewne wyrównanie, po którym może się pojawić niewielka poprawa subiektywnego dobrostanu. Adaptacja ta może przebiegać dwojako. Jedna droga to „adaptacja konstruktywna”- osoba bezrobotna podejmuje pozytywne kroki w celu rozwinięcia zainteresowań i aktywności poza rynkiem pracy. Może zająć się hobby, rozszerzać kontakty społeczne lub pracować jako wolontariusz i czerpać z tego satysfakcję.

Inaczej jest w przypadku „adaptacji przez rezygnację”, która polega na zredukowaniu aspiracji i obniżeniu gotowości do inwestowania w otoczenie. Stosując tę strategię adaptacji bezrobotni przestają szukać pracy, ograniczają się do zachowań rutynowych i bronią się przed zagrożeniami poprzez unikanie nowych sytuacji i potencjalnie stresujących lub angażujących aktywność. Choć takiej formie adaptacji może towarzyszyć lekka poprawa emocjonalnego dobrostanu, drastycznie okrojony styl życia uszkadza funkcjonowanie i rozwój psychologiczny. Pragnąc coraz mniej, osoba trwale bezrobotna osiąga coraz mniej i ogranicza przez to własne szanse na pozytywną zmianę. ¹

Wg Eriksona podjęcie decyzji o przyszłym zawodzie stanowi kamień milowy w procesie kształtowania tożsamości dorastającego chłopca czy dziewczyny. Wszechobecne pytanie „kim będziesz, gdy dorośniesz?” odzwierciedla powszechnie przyjmowane założenie, że zawód w dużej mierze określa tożsamość danego człowieka. Wybór zawodu wymaga realizacji zadań o podstawowym znaczeniu dla wszystkich aspektów kształtowania tożsamości: oceny własnych zdolności i zainteresowań, uświadomienia sobie realistycznych możliwości oraz zdolności dokonania i realizacji wyboru. Przed wstąpieniem do szkoły średniej niewielu młodych ludzi troszczy się o takie sprawy, jak wybór

zawodu. W ciągu lat nauki w szkole średniej zainteresowanie zawodami i stylami życia wzrasta. Dokonując wyboru zawodu, dorastający młodzi ludzie maga zarówno zdystansować się do wartości uznawanych przez rodziców i społeczeństwo, jak i potwierdzić akceptacje tych wartości. Wynikające stąd poczucie ciągłości i więzi ze swoim środowiskiem społecznym ma decydujące znaczenie dla osiągnięcia poczucia spójnej indywidualnej tożsamości.²

Na aspiracje i osiągnięcia zawodowe wpływa wiele czynników

¹ red. nauk. Antony S.R. Manstead, Miles Hewstone ”ENCYKLOPEDIA BLACKWELLA - PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA”, s. 35-36

² red. Ida Kurcz, Bogdan Wojciszke „PSYCHOLOGIA I ŻYCIE”, wyd. naukowe PWN 1999, s. 203

osobistych, najwyraźniej - pochodzenie z określonej warstwy społeczno-ekonomicznej. Dorastający młodzi ludzie z rodzin o wyższej pozycji społeczno-

ekonomicznej częściej dążą do wykształcenia wyższego i częściej kończą wyższe uczelnie, a także odznaczają się wyższym poziomem aspiracji i osiągnięć zawodowych. Rodzice ze średniej i wyższej klasy zwykle popierają większą motywację osiągnięć u swych dzieci, a także pełnią funkcję modelów wyższego sukcesu w karierze zawodowej, mają również środki finansowe pozwalające zapewnić dzieciom także możliwości kształcenia jakie są niedostępne dla dzieci z mniej uprzywilejowanych środowisk. ³

Decyzje dotyczące wykształcenia i zawodu, podejmowane pod koniec okresu dorastania, mogą mieć głęboki wpływ na przyszłe możliwości wyboru; jednakże tak samo, jak w przypadku wszystkich aspektów tożsamości, tożsamość zawodową najlepiej rozpatrywać w kontekście całego cyklu życiowego. Kluczowe znaczenie ma elastyczność i gotowość wypróbowania nowych kierunków, oparta na poczuciu pewności siebie, które rozwija się w trakcie pomyślnego radzenia sobie z zasadami okresu dorastania. ⁴

2. Z PUNKTU WIDZENIA EKONOMISTÓW.

Bezrobocie jest zasobem, którego poziom mierzy się w określonym punkcie czasu (momencie). Jego poziom rośnie, jeśli dopływy (bezrobotni, którzy właśnie utracili pracę) są większe niż odpływy (ludzie, którzy znaleźli nową pracę lub przestali zaliczać się do zasobów siły roboczej). Przepływ ludności (dopływy i odpływy) na rynku pracy przedstawia rys.1⁵

³ red. Ida Kurcz, Bogdan Wojciszke „PSYCHOLOGIA I ŻYCIE”, wyd. naukowe PWN 1999, s. 203

⁴ tamże

⁵ David Begg, „EKONOMIA tom 2”, wyd. PWE, Warszawa 1995, s. 225

Pracujący Bezrobotni

Nowo zatrudnieni

Porzucający pracę

Tracący pracę

Czasowo zwolnieni

Rezygnujący z pracy

emeryci i pracownicy

chwilowo zniechęceni

nie zatrudnieni

podejmujący powracający

pracę osoby nie należące do do zasobu siły

zasobu siły roboczej roboczej. Nowo wchodzący na rynek.

określona osoba może pracować, być bezrobotna lub też może nie należeć do zasobu siły roboczej. Strzałki pokazują kierunki przepływu grup ludzi. Ruch na każdej z tych dróg jest zaskakująco duży.

rys. 1 Przepływy na rynku pracy

Zasób siły roboczej obejmuje wszystkich pracujących w gospodarce oraz nie pracujących.

Jest wiele możliwości stania się bezrobotnym. Niektórzy pracownicy zostają zwolnieni z pracy, tj. stają się zbędni (tracący pracę); inni przejściowo nie pracują, oczekują jednak, że zostaną zatrudnieni przez te samą firmę; jeszcze inni sami odchodzą z pracy. Dopływ powiększający zasób bezrobotnych może też składać się z ludzi do tej pory nie zaliczanych do zasobu siły roboczej. Chodzi tu o absolwentów szkół (wchodzących właśnie na rynek pracy) oraz tych, którzy kiedyś pracowali, potem jednakże nie zarejestrowali się jako bezrobotni, a teraz wracają w poszukiwaniu pracy (powracający na rynek pracy).

Ludzie opuszczają zbiór bezrobotnych przemieszczając się w odwrotne strony. Niektórzy znajdują pracę. Inni rezygnują z poszukiwań i na stałe opuszczają zasób siły roboczej. Niektórzy członkowie tej ostatniej grupy osiągają po prostu wiek emerytalny, co umożliwia im otrzymanie emerytury, wielu innych jednakże to zniechęceni, czyli ci, którzy już nie wierzą w perspektywę znalezienia pracy i decydują się zaprzestać nawet usiłowań.

Przyczynami bezrobocia są zmiany w strukturze gospodarki (tj. np.: postęp techniczny, otwarcie gospodarki na świat), recesja tzn. spadek ogólnej aktywności gospodarczej z czym wiąże się ograniczenie wielkości produkcji i wymiany.

Należy wiedzieć, że wysokie bezrobocie oznacza, że gospodarka nie produkuje tyle, ile mogłaby produkować, gdyby wszyscy mieli pracę. Oznacza ono również nędzę, społeczne niepokoje i brak nadziei dla bezrobotnych. Jest ono jednym z głównych problemów jakie ma do rozwiązania rząd.

Ekonomiści zwykli rozróżniać następujące rodzaje bezrobocia: frykcyjne, strukturalne,, wynikające z niedostatku popytu na produkty pewnych działów gospodarki, klasyczne oraz ukryte. Omówię je wszystkie po kolei.

Bezrobocie frykcyjne (przejściowe). Występuje w gospodarce bez względu na warunki do jej rozwoju. Chodzi tu o niemożliwy do obniżenia minimalny poziom bezrobocia, występujący w każdym dynamicznym społeczeństwie. Tworzą je osoby o ułomnościach fizycznych lub psychicznych w zasadzie uniemożliwiających podjęcie pracy zawodowej. W tej kategorii mieszczą się również osoby chwilowo pozbawione pracy ze względu na zmianę zawodu. Jest to zjawisko normalne w gospodarce, w której struktura siły roboczej oraz liczba oferowanych miejsc pracy zmieniają się nieustannie.

Bezrobocie strukturalne powstaje na skutek zmian struktury przemysłowej gospodarki tzn. prowadzi do utraty pracy przez ludzi posiadających zawody wykorzystywane w zanikających gałęziach przemysłu. Trwa kilka lat - do momentu aż zmienią swoje kwalifikacje na poszukiwane na rynku pracy.

Bezrobocie wynikające z niedostatku popytu. Powstaje ono gdy popyt globalny zmniejszył się, a płace i ceny nie zdążyły dostosować się i przywrócić stanu pełnego zatrudnienia.

Bezrobocie klasyczne występuje wtedy, gdy płaca jest rozmyślnie utrzymywana powyżej poziomu równowagi . może to być spowodowane albo działalnością związków zawodowych, albo też ustawodawstwem określającym wysokość płac minimalnych.

Poziom równowagi - przecięcie się krzywej podaży pracy i popytu.

Podaż pracy - chęć pracy zgłaszana przez ludzi, którzy chcą pracować.

Popyt na pracę - zapotrzebowanie na pracowników zgłaszane przez firmy.

Bezrobocie ukryte - to ludzie zatrudnieni ponad potrzeby faktycznej pracy oraz ludzie nieujęci w rejestrach bezrobotnych.

W nowoczesnej analizie bezrobocia wyróżnia się wprawdzie opisane typy bezrobocia, jednakże klasyfikuje się je odmiennie, aby uwypuklić różnice w zachowaniu się bezrobotnych, a także skutki różnych rodzajów bezrobocia dla polityki gospodarczej rządu. Podkreśla się mianowicie różnicę pomiędzy bezrobociem dobrowolnym i przymusowym.

Ważną rzeczą jest rozróżnienie bezrobocia dobrowolnego i przymusowego. Jeżeli ludzie są bezrobotni dobrowolnie, to znaczy, że uważają, iż lepiej pozostać bezrobotnym niż przyjąć ofertę pracy za bieżące, obowiązujące na rynku wynagrodzenie. W tych okolicznościach prywatny koszt bezrobocia (płaca utracona z powodu podjęcia pracy) jest mniejszy niż prywatne korzyści wynikające z bycia bezrobotnym. Jakie to korzyści?

⁶ David Begg, „EKONOMIA tom 2”, wyd. PWE, Warszawa 1995, s. 227-228

Po pierwsze, bezrobotny jest uprawniony do otrzymywania płatności transferowych od państwa.

Po drugie, wolny czas ma swoja wartość. Rezygnując z pracy, niektórzy pokazują, że dodatkowy czas wolny ma dla nich większa wartość niż dodatkowy dochód, którym dysponowaliby, podejmując pracę. Niektórzy oczekują, że po przejściowym okresie pozostawania bezrobotnym dostaną lepsza pracę. Te przyszłe korzyści muszą zostać przeciwstawione bieżącemu kosztowi w postaci niższego dochodu rozporządzalnego.

Kiedy ludzie są bezrobotni przymusowo, obraz ulega zmianie. Bezrobocie przymusowe oznacza, że chcieliby oni pracować za obowiązującą na rynku płacę, jednak nie mogą znaleźć pracy ze względu na nadmierną podaż siły roboczej przy tej płacy. W efekcie bezrobocia sytuacja materialna tych ludzi pogarsza się.

Rozróżnienie między bezrobociem dobrowolnym i przymusowym jest istotne, ponieważ może ono wpływać na naszą ocenę tego, jak wiele uwagi powinno zostać poświęcone problemowi bezrobocia. Jeśli bezrobocie ma charakter przymusowy, cierpi więcej ludzi i motywacja do udzielenia im pomocy jest silniejsza.

Jeśli bezrobocie ma charakter dobrowolny, jednostki ujawniają, że wolą być bezrobotne. Czy oznacza to, że bezrobocie jest również korzystne dla społeczeństwa jako całości?

Występuje jedna oczywista różnica pomiędzy korzyścią indywidualną a korzyścią społeczną. Dla jednostki płatności transferowe są częścią korzyści związanych z pozostawaniem bezrobotnym. Te płatności nie są jednak wcale korzyścią dla społeczeństwa jako całości. Mogą one ulżyć sumieniu zbiorowości poruszonej nędzą i nierównością dochodów, nie są to jednakże płatności przekazywane w zamian za dostarczenie jakichś dóbr czy usług, które inni członkowie społeczeństwa mogliby skonsumować. W tym sensie pogląd, zgodnie z którym powinniśmy wspierać bezrobotnych, nieuchronnie wywołuje koszt w postaci nieefektywnej alokacji zasobów. Prowadzi on do nadmiernego wzrostu bezrobocia dobrowolnego.

Nie oznacza to jednakże, że społeczeństwo powinno przerzucić się w drugą skrajność i próbować całkowicie zlikwidować bezrobocie dobrowolne. Po pierwsze, to właśnie społeczeństwo jest w pełni uprawnione do przyjęcia sądu wartościującego, pozwalającego podjąć decyzję o zapewnieniu pewnego rozsądnego poziomu życia dla bezrobotnych, i to niezależnie od kosztu tego posunięcia w postaci nieefektywnej alokacji zasobów. Po drugie, jeśli nawet odwołać się do pojęcia efektywnej alokacji zasobów, to okaże się, że efektywny poziom bezrobocia dobrowolnego z pewnością jest wyższy od zera.

W zmieniającej się gospodarce właściwi ludzie powinni trafić do właściwych zawodów. Rozwiązanie tego problemu pozwala społeczeństwu jako całości wytwarzać więcej produktów. Zamrożenie istniejącej struktury zatrudnienia w zmieniającej się gospodarce doprowadziłoby ostatecznie do niedostosowania podaży pracy i popytu na nią. Zmuszenie ludzi do przejścia przez czyściec bezrobocia jest jednym ze sposobów, z pomocą których społeczeństwo dokonuje realokacji siły roboczej, kierując ją do bardziej odpowiednich miejsc pracy i zwiększając w ten sposób poziom całkowitej produkcji w długim okresie. Jeśli zasiłki dla bezrobotnych sprawiają, że proces ten przebiega bardziej gładko, społeczeństwo jako całość może na tym skorzystać. ⁷

Działania państwa mające na celu łagodzenie skutków bezrobocia mogą mieć charakter aktywny bądź pasywny.

Do pierwszych możemy zaliczyć: organizowanie prac interwencyjnych, publicznych, sezonowych, ochrona istniejących miejsc pracy i tworzenie nowych przedsiębiorstw, organizowanie kursów dokształcających i

przekwalifikujących, udzielanie pożyczek na rozpoczęcie przez bezrobotnych

⁷ David Begg, „EKONOMIA tom 2”, wyd. PWE, Warszawa 1995, s. 242-243

własnej działalności, organizowanie zatrudnienia u pracodawców zagranicznych. Natomiast drugie to m. in.: uruchomianie osłony socjalnej dla bezrobotnych, promowanie pracy w niepełnym wymiarze godzin;

Zwolennicy ekonomii podażowej chcą zwiększać poziom zatrudnienia odpowiadający stanowi równowagi i produkcję potencjalną, a także obniżać naturalną stopę bezrobocia. Manipulują w tym celu bodźcami ekonomicznymi na poziomie mikroekonomicznym. Zalecają przy tym głównie obniżki podatku dochodowego, zmniejszenie wysokości zasiłku dla bezrobotnych, pomoc finansową dla chcących się przekwalifikować i zmienić pracę, subsydia dla inwestorów, a także środki takie, jak obniżka stóp procentowych powiązana z obniżeniem wydatków państwa, których celem jest zwiększenie udziału inwestycji w globalnym popycie odpowiadającym stanowi pełnego zatrudnienia.⁸

Tak samo jak w przypadku działań państwa, tak ludzie bezrobotni wykazują dwie postawy w odniesieniu do tej sytuacji, tj. postawę aktywną oraz pasywną.

Postawy pojmowane jako tendencje do reakcji o charakterze oceniającym wywierają dynamiczny, kierunkowy wpływ na zachowania. Ogólnie rzecz biorąc postawy pozytywne predysponują do zachowań wspierających lub polepszających stan obiektu, podczas gdy postawy negatywne predysponują do zachowań nieprzychylnych wobec obiektu. Z potocznej obserwacji, że postawy motywują nasze działania i kierują nimi. (...) Ogólnie mówiąc, zdajemy się postępować zgodnie z naszymi postawami. (...)⁹

Jednakże precyzyjne wskazanie wpływu postaw na zachowanie nie jest tak łatwe, jak na pierwszy rzut oka mogłoby się wydawać. W istocie badania

⁸ David Begg, „EKONOMIA tom 2”, wyd. PWE, Warszawa 1995, s. 225

⁹ red. nauk. Antony S. R. Manstead, Miles Hewston „ENCYKLOPEDIA BACKWELLA - PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA”, s.395-396

empiryczne prowadzone w latach 1935-1970 wykazały, że większość związków

werbalnie deklarowanych postaw z niewerbalnym zachowaniem jest słaba i

niekonsekwentna (Wicher, 1969). (...) Postawy wobec pracy mają niewiele wspólnego z częstością absencji i porzucaniem czy zmianą miejsca pracy. (...)

Postawa jest dyspozycją, czy też tendencją do ogólnie przychylnego lub nieprzychylnego postępowania wobec danego obiektu. Postawy mogą więc przejawiać się w wielu reakcjach zarówno werbalnych, jak i niewerbalnych.¹⁰

Do postaw aktywnych można zaliczyć m. in.: własną działalność; działania adaptacyjnymi do wymogów rynku pracy: zdobywanie nowych kwalifikacji; podejmowanie pracy niezgodnej z kwalifikacjami i gorzej płatnej;

szukanie pracy poza miejscem zamieszkania.

Natomiast postawa pasywna to nic innego jak zaprzestanie wszelkich poszukiwań w wyniku braku nadziei na znalezienie pracy co objawia się zniechęceniem do jakichkolwiek działań.

Zachowanie ludzi ma na ogół charakter celowy, choć cele realizowane często mogą być odległe od celów zamierzonych, a przez dane zachowanie można osiągnąć więcej niż jeden cel. Dynamikę ukierunkowującego wpływu postaw na zachowanie można najlepiej dostrzec w wyborze celów i środków prowadzących do ich realizacji.¹¹

¹⁰ Antony S. R. Manstead, Miles Hewston, “ENCYKLOPEDIA BLACKWELLA - PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA”, s. 395-396

¹¹ tamże, s. 400

III. FAKTY I STATYSTYKI.

1.DANE STATYSTYCZNE.

Najniższe wynagrodzenie za pracę pracowników po przeliczeniu w sposób określony w Rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 14 grudnia 1998 r. (w sprawie sposobu przeliczenia przychodu w związku z wprowadzeniem obowiązku opłacania składek na ubezpieczenia społeczne przez ubezpieczonych) od 1 stycznia 2001 r. wynosi 760 zł. ^[1] Natomiast wysokość zasiłku dla bezrobotnego od dnia 1 września 2001 r. wynosi 476,70 zł. ^[2]

Bezrobocie w Polsce cechuje m. in.: dominacja ludzi młodych z wykształceniem zawodowym i podstawowym (tab. 1); duży udział długotrwałych bezrobotnych w ich liczbie (tab.2); zmniejszająca się liczba ofert pracy i zwiększająca się stopa bezrobocia (tab. 3);

TAB. 1 BEZROBOTNI ZAREJESTROWANI WG POZIOMU

WYKSZTAŁCENIA I WIEKU

OKREDY	OGÓŁEM	W TYM Z WYKSZTAŁCENIEM					W WIEKU
				wyższym		zawodowym	Średnim ogólnym	Zasadniczym zawodowym	24 lata i mniej	25 -34	35 -44	45 -54	55 lat i więcej
XII. 1999	203376	3463	42594		11003	76210	58072	49573	54627	37314	3790
XII. 2000	231653	4921	49146		13507	83014	65092	56747	59454	46384	3976
XII. 2001	267435	7442	58085		15623	95429	73023	66374	62249	58027	5745

[a] łącznie ze szkołami policealnymi

źródło: GUS

¹ Obwieszczenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej (Dz. U. Nr 121/2000, poz. 1308)

² Obwieszczenie Ministra Pracy i Polityki Społecznej z dnia 10 sierpnia 2001 r. (MP Nr 44/2001, poz.715)

Z danych zawartych w tabeli 1 można zauważyć, że ludzie młodzi stanowią aż 22% ogółu zarejestrowanych bezrobotnych, co stanowi, że prawie co czwarta osoba do lat 24 nie posiada zatrudnienia.(rys.1)

RYS. 1 UDZIAŁ MŁODYCH W OGÓLE BEZROBOTNYCH

opracowanie własne

Natomiast z rys. 2 wynika, że wśród tych bezrobotnych dominują osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym i, ku mojemu zaskoczeniu, ludzi z wykształceniem średnim zawodowym, a nie ogólnokształcącym. Jednak pokuszę się tu o stwierdzenie, że jest taka sytuacja dlatego, iż więcej jest abiturientów kończących te pierwsze szkoły niż drugie.

RYS. 2 PRZEKRÓJ ZE WZGLĘDU NA WYKSZTAŁCENIE

opracowanie własne

TAB. 2 BEZROBOTNI ZAREJESTROWANI WG CZASU POZOSTAWANIA BEZ PRACY

OKRESY	WG CZASU POZOSTAWANIA BEZ PRACY
		1 miesiąc i więcej	1 - 3	3 - 6	6 - 12	12 - 24	24 miesiące i więcej
XII. 1999	17634	32608	33154	45628	39925	37417
XII. 2000	16601	37338	39160	41776	49516	47262
XII. 2001	18419	39551	39571	49068	55839	64992

Źródło: GUS

TAB. 3 WYBRANE DANE

OKRESY	OGÓŁEM	LUDNOŚĆ	ABSOLWENCI	STOPA BEZROBOCIA W %	OFERTY PRACY
XII.1999	203376	2977600	11288	16,0	2922
XII.2000	231653	2972700	13104	18,4	1982
XII.2001	267435	2971300	14213	21,1	1413

Źródło: GUS

Średnia stopa bezrobocia wynosi 18,5%, a na rysunku 3 widać, że jej tendencja jest rosnąca.

RYS. 3 STOPA BEZROBOCIA

opracowanie własne

TAB. 4 ABY DOSTAĆ PRACĘ, ZGODZĘ SIĘ NA:

	ODPOWIEDZI MŁODYCH	ODPOWIEDZI SPOŁECZEŃSTWA
wstawać o 5.30 przeprowadzkę do dużego miasta przeprowadzkę do małego miasta kończenie pracy o 21.30 często pracę w soboty i niedziele służbowe wyjazdy co najmniej raz w tygodniu rezygnację z posiadania dzieci przez najbliższe 3 lata pełną dyspozycyjność przez 7 dni w tygodniu całkowitą zmianę sposobu ubierania się faktyczne rzucenie palenia dodatkowe szkolenie na własny koszt nie wiem żadne	35% 53% 11% 12% 10% 59% 43% 10% 29% 15% 24% 0% 0%	50% 29% 12% 14% 17% 36% 13% 17% 17% 19% 11% 13% 7%

Źródło: PBS

2. OMÓWIENIE PROBLEMU NA PRZYKŁADZIE.

Kończy się czas błyskawicznych karier. Do przeszłości należy obraz rynku pracy, który wchłania młodych, zdolnych i wykształconych niczym gąbka wodę.

Na początku lat 90-tych zachodnie firmy, które otwierały u nas swoje przedstawicielstwa miały problemy ze znalezieniem kierowników z kilkuletnim doświadczeniem i ze znajomością przynajmniej jednego języka obcego. Jeszcze 10 lat temu ktoś, kto znał kilka słów po angielsku, miał podstawowe pojęcie o komputerze, parę pomysłów, zapał, spontaniczność (mylona często z kreatywnością), a do tego chwilę był za granicą był skarbem i mógł odnieść sukces zawodowy.

Dzisiaj to minimum, poniżej którego absolwentowi trudno znaleźć pracę, a dyplom uczelni wyższej jest już tylko „przepustką” na rynek pracy. Oprócz niego trzeba jeszcze posiadać: umiejętności rozwiązywania problemów, uczenia się, umiejętności poznawcze (analizy, syntezy, wnioskowania, logicznego myślenia) i wiedzę teoretyczną, zdolności komunikowania się, pracy zespołowej, a przede wszystkim praktykę. Mniejsze znaczenie mają: umiejętności podejmowania ryzyka i zdolności przywódcze. Ale liczy się i systematyczność, łatwość przystosowania się do nowych sytuacji, opanowanie w sytuacjach stresowych, operatywność. Pożądane cechy to również: uczciwość, odpowiedzialność, motywacja, lojalność, samodzielność, chęć samokształcenia. Tak w skrócie, zdaniem pracodawców, wygląda rysopis idealnego absolwenta.

Młodzi ludzie idą na studia z obrazem rynku pracy, który jest nieaktualny już w chwili, gdy rozpoczynają naukę. W Polsce wciąż najbardziej popularne są kierunki ekonomiczne, a przecież w Gospodarkach wysoko rozwiniętych, których śladem idziemy, sektor finansowy i konsultingowy - do niedawna wchłaniający najwięcej absolwentów - ma coraz mniejsze znaczenie. Tego typu firmy nie rozwijają się już tak jak na początku lat 90. Proces prywatyzacji właśnie się kończy, co powoduje, że wielki rynek pracy, który do tej pory u nas istniał, teraz się kurczy. Na rynku finansowym z kolei są same fuzje, co oznacza, że będą zwalniać, a nie przyjmować.

Absolwenci muszą brać pod uwagę fakt, że rynek jest szalenie dynamiczny. Jedną z przyczyn tak wysokiego bezrobocia i rozbieżności popytu z podażą jest patrzenie na rynek pracy jak na coś stałego. Zmiany, jakie nań zachodzą, można śledzić w prasie, gdzie każda spółka giełdowa ogłasza swoje plany na przyszłość.

Trzeba się również pogodzić z tym, że poprzeczka wymagań będzie się wciąż podnosić. Czynnikiem kształtującym rynek stanie się także wyż demograficzny. W chwili obecnej studia kończą najliczniejsze roczniki. Potrzeba nowych miejsc pracy. Tymczasem pojawiło się nowe zjawisko: wzrosła (i to znacznie!) liczba osób, które w wieku 65 lat są w znakomitej formie i ani im w głowie rezygnować z pracy.

Pamiętajmy też, że kilka sektorów gospodarki ma wciąż sztuczne podtrzymywane, wysokie zatrudnienie. Prywatyzacja i restrukturyzacja kolei, służby zdrowia, rolnictwa czy oświaty już w ciągu najbliższych lat spowoduje wypchnięcie na rynek pracy często nisko wykwalifikowanych, mało mobilnych bezrobotnych.

Rynek pracy jest już przeładowany prawnikami, ekonomistami czy absolwentami marketingu i zarządzania. W ciągu zaledwie kilku ostatnich lat aż osiem razy wzrosła popularność kierunków społecznych, sześciokrotnie biznesowych i czterokrotnie pedagogicznych. Nie wszyscy mogą znaleźć pracę. Szuka się specjalistów o konkretnych kompetencjach. Wystarczy poczytać ogłoszenia. Nikt nie pisze, że zatrudni księgowego, tylko „księgowego z trzyletnią praktyką w firmie z kapitałem zagranicznym”. Nikt nie chce dyrektora, tylko „dyrektora handlowego z doświadczeniem w kontaktach handlowych z sieciami hipermarketów”. Nie szukają tłumacza, tylko „tłumacza języka angielskiego o specjalnościach telekomunikacja i automatyka przemysłowa”. Uniwersytety tego nie uczą. Absolwenci rzadko kiedy maja jakąkolwiek praktykę w wyuczonym zawodzie.

Z drugiej strony prowadzona przez pracodawców polityka ciągłego podwyższania wymagań niedługo - zdaniem młodych - doprowadzi do sytuacji, kiedy nie będzie wypadało zatrudnić do warzywniaka kogoś poniżej magistra, a od kandydatki na recepcjonistkę będzie wymagana habilitacja. Ponadto młodzież żali się, że panujący na rynku wyścig szczurów zabiera im beztroskę najwspanialszych lat życia. Nie mają na nic czasu, bo przecież muszą być najlepsi.

-Wyścig szczurów jest pogardliwym określeniem - mówi Marta Woźniak, psycholog. - Zawiera krytykę takiego stylu bycia, w którym najważniejsze są kariera i awans. Życie osoby, która bierze udział w tym wyścigu, to ciągła walka, właściwie bez wytchnienia. A walczy się o wszystko: o wyższe stanowisko, większe pieniądze, lepszą pozycje społeczna. Wielu młodych ludzi nastawionych jest na sukces, który można nazwać skutecznością. Nie zrażają się niepowodzeniem i dążą wytrwale do celu. Poprawiają swoje oceny do skutku i podnoszą swoją średnią. Jeśli uczą się dla przyjemności to na razie nie grozi im pracoholizm, który można coraz częściej zauważyć nawet u młodzieży w gimnazjum. Czym się przejawia? Ciągłym uczeniem się dla samego uczenia. Niektórzy nie potrafią nawet powiedzieć, dlaczego się uczą. Dla nich chodzenie do szkoły to po prostu praca, którą trzeba wykonać. Jednak większość pracoholików jest bardzo ambitna i wie po co się uczy. A odpowiedź jest prosta: szkoła to pierwszy szczebel zawodowej kariery. Jeśli teraz się dobrze ustawią, łatwiej wdrapią się na szczyt. Potwierdzeniem tego są następujące wypowiedzi uczniów:

Karolina - technikum architektoniczno-budowlane:

Wśród młodzieży panuje przekonanie, że ludzie z technikum są w pewnym stopniu gorsi, bo uczą się na niższym poziomie niż licealiści. Fakt, przedmioty humanistyczne i ścisłe rzeczywiście przerabiamy w „nieco” okrojonej formie. Ale my musimy włożyć naprawdę sporo wysiłku, by przyswoić ogrom wiedzy i opanować umiejętności związane z profilem technikum. Może nam trudniej dostać się na niektóre kierunki studiów, ale nie zapominajcie, że wyższe wykształcenie to nie tylko uniwerek. Zgadnijcie, kto ma większą szansę np.: na SGGW czy politechnikę?

Piotrek - technikum łączności:

Przyznam, że nie hamletyzowałem: liceum czy technikum. Trzeba było coś robić po podstawówce. Wybrałem technikum, bo wydawało mi się, że tam jest mniej nauki (jak się okazało to akurat sprawa dyskusyjna). A poważnie to dla mnie i dla wielu moich kumpli szkoły zawodowe są lepszym rozwiązaniem niż ogólniaki. Po technikum mamy nie tylko maturę, ale też dyplom i fach w ręku. Jednak mam świadomość, że tytuł technika to nie atut bijący konkurencję. Chcesz mieć dobrą posadę, musisz kontynuować naukę.

Matylda - liceum ogólnokształcące:

Jestem w klasie o profilu humanistycznym, z rozszerzonym językiem. To liceum cieszące się dużą renomą w rankingach szkół. Polecili mi ją rodzice. Oboje są jego absolwentami. Po maturze zdaję na UW. Wykształcenie jest dla mnie furtką do niezależnego życia, tego intelektualnego i tego finansowego. Czy boję się konkurencji? Oczywiście, że się boję. Dlatego obstawiam co najmniej trzy kierunki. Wiem czego na pewno się wystrzegać: nie zdrowej rywalizacji, ale tej dla sporu, po trupach. Ciężka praca i wartości duchowe, moralne i intelektualne, które wyniosłam z domu to moje atuty.

Iza - liceum ogólnokształcące:

W wieku 14 lat nie można stwierdzić czego się chce od życia. Dlatego poszłam do liceum. Dzięki temu miałam jeszcze trochę czasu na podjęcie życiowej decyzji. Teraz w klasie maturalnej umiem odpowiedzieć sobie na pytanie: co chcę osiągnąć, jakie są moje aspiracje, jakie są moje możliwości i predyspozycje? Ale to nie jest regułą, że wychodząc z ogólniaka jesteśmy w stanie konkretnie spojrzeć na swoją przyszłość. Moja koleżanka z ławki, gdyby mogła ponownie dokonać wyboru poszłaby do technikum. Wtedy miałaby przynajmniej zawód, a tak ma tylko maturę. I w wieku lat dwudziestu, jak tysiące innych osób szukających pracę, tak naprawdę ma niewiele do zaoferowania.

Zdaniem psychologów ludzie, którzy od dzieciństwa mają silną potrzebę osiągnięcia sukcesu, muszą ciągle rywalizować i współzawodniczyć. Często działają w pośpiechu, a w każdą pracę wkładają dużo energii. Są roztargnieni, czasem dławi ich złość i nawet nie kryją swojej wrogości do innych. Chcą wszystko robić lepiej, szybciej. Pracują coraz dłużej, nawet w nocy. Wszystko jest ważne, bo to przecież kolejny etap w karierze, niepowtarzalna okazja, żeby się wykazać. Boją się z czegoś zrezygnować, bo wtedy mogą okazać się gorszymi. Odczuwają ciągle pobudzenie emocjonalne, w końcu zmęczenie, szybko słabną i nie pomaga nawet kolejna kawa. Pamiętać należy, że nastawienie na sukces może okazać się pułapką, z której trudno uciec. Wtedy właśnie często młodzi ludzie próbują narkotyków i wpadają w błędne koło.

To bardzo dobrze, że młodzi ludzie poważnie myślą o przyszłości, mają konkretne zainteresowania, dużo się uczą, znają często kilka języków - mówią psycholodzy. Tylko muszą pamiętać, że szybkie tempo życia sprawia, że można mieć najlepszą pracę i prześcignąć kilkudziesięciu innych kandydatów wyścigu o dobre stanowisko. Ich zdaniem „wyścig szczurów” dotyczy tylko elitarnych szkół lub elitarnych klas, w których często odczuwa się przymus robienia kariery. Prawdą jest, że uczymy się coraz więcej, a coraz mniej odpoczywamy. Ale socjolodzy widzą też inną stronę medalu. Nie wszyscy uczą się dla kariery, sukcesu, tylko po to, żeby mieć dobre kwalifikacje i zdobyć jakąkolwiek pracę. Codziennie jesteśmy bombardowani informacjami o powiększającym się bezrobociu. Wszyscy wiedzą, że rynek nasycił się już specjalistami. Niektórzy przez całe życie marzyli o danym zawodzie, jednak słysząc o braku pracy w nim zmuszeni są zmieniać swoje zainteresowania (pragnienia).

Bardzo liczy się solidne wykształcenie wyższe (często naprawdę nieważne jakie), które trzeba obwarować dodatkowymi umiejętnościami (komputer + języki - to zestaw podstawowy). To będzie dowodem dla naszego pracodawcy, że umiemy i chcemy się douczać, że będziemy potrafili znaleźć się w każdej branży i na każdym stanowisku.

Ale i to nie zawsze gwarantuje sukces w zdobyciu pracy. Ostatnio coraz częściej ma miejsce zjawisko odrzucenia pracowników zbyt dobrze wykształconych. Jeżeli pracodawca potrzebuje akwizytora do sprzedawania odkurzaczy, to woli zatrudnić kogoś po studiach licencjackich niż absolwenta SGH znającego dwa języki i mającego gruntowną wiedzę ekonomiczną. „Nie będziemy panu zmykać drogi do kariery” - usłyszy magister, który ubiega się o pracę magazyniera w hurtowni spożywczej. A przecież dla niego lepsza praca taka niż żadna.

Dzisiaj kierownicy obawiają się konkurencji ze strony młodszych, lepiej wykształconych pracowników. Kiedy zorientują się, że ich podwładny studiuje, często każą mu przerwać naukę. Zdarzają się też zwolnienia po jej ukończeniu. Pracodawca wie, że ten młody z magistrem i doświadczeniem może w przyszłości stanowić zagrożenie dla niego: starego, po technikum, który awansował z przypadku, kiedy nikogo nie było z lepszym wykształceniem. Dlatego nie należy się dziwić, że w danej firmie jedyną osobą z wyższym wykształceniem ekonomicznym jest sekretarka.

3. UNIA A BEZROBOCIE

Wejście do UE na pewno nam pomoże w dojrzewaniu rynku i otwieraniu się polskiej gospodarki. Planując swoją karierą, powinniśmy także ten czynnik wziąć pod uwagę. Nawet jeżeli integracja z UE będzie się opóźniała, dzisiejsi studenci muszą się liczyć z tym, że rynek pracy będzie się pod wpływem Unii zmieniał.

Unia będzie wymuszać szybką restrukturyzację niektórych branż, a zatem likwidację stanowisk pracy. Z drugiej strony unijne fundusze strukturalne przyczyniać się będą do podnoszenia poziomu dzisiejszej Polski. Absolwenci, którzy mają problemy z zatrudnieniem w małych miejscowościach, mogą z tego boomu skorzystać. Oczywiście, pod warunkiem, że ich dyplom jest rzeczywiście coś wart.

Integracja z Unią na pewno też zmieni podejście do jakości kształcenia. Na zachodzie liczą się dobre szkoły, a więc takie, które nie zmuszają do wkuwania na pamięć, ale uczą samodzielnego myślenia, przedsiębiorczości, pracy w zespole, ćwiczą praktyczne umiejętności, a nauka ta zaczyna się już w szkole podstawowej. Bo nauka małej przedsiębiorczości (taka jak np.: pieczenie i sprzedaż ciasteczek, by zarobić na wycieczkę szkolną) już w tym wieku zaprocentuje przecież w przyszłości.

Kraje członkowskie UE obawiają się masowej emigracji bezrobotnych z Polski. Z sondaży wynika, że tylko co trzeci Niemiec i Francuz i co czwarty Austriak popierają nasze wejście do Unii.

Obawy przed zmianami potęguje pogarszająca się ostatnio koniunktura w Unii. Nasze bezrobocie jest najwyższe nie tylko wśród państw członkowskich, ale również wśród 10 państw kandydujących, które starają się o przyjęcie do wspólnoty w 2004 r. najmniej przychylni przystąpieniu Polski do Unii wśród krajów „15” są obywatele Belgii, gdzie „za” opowiedziało się tylko 36% pytanych. Przyczyną takiego stanowiska jest obecność na terenie tego kraju 50 tys. nielegalnych polskich emigrantów zatrudnionych „na czarno”. W Brukseli stanowią oni ponad 3% mieszkańców. Również dużo obaw mają mieszkańcy wschodnich landów Niemiec, gdzie bezrobocie jest stosunkowo wysokie.

Unijni eksperci przyznają, że zapowiedzi, iż wraz ze zbliżaniem się daty przystąpienia Polski do Unii poprawiać się będzie nasza sytuacja gospodarcza, nie spełnią się. Bezrobocie nieubłagalnie POWIĘKSZA SIĘ.

W Stanach Zjednoczonych ćwiczy się praktyczne umiejętności już od szkoły podstawowej. Uczniowie np.: pieką i sami sprzedają ciasteczka, by zarobić na wycieczkę szkolną. Nauka małej przedsiębiorczości już w tym wieku zaprocentuje przecież w przyszłości. Inne jest tam tez podejście do absolwenta. Najlepsi - a więc ci, którzy ukończyli najlepsze szkoły - dostają najlepsze posady. Wielkie firmy wysyłają swoich przedstawicieli na uczelnie, by pokazać absolwentom, co maja im do zaoferowania. Już wtedy zaczyna się werbowanie. Dobry student zanim jeszcze dostanie dyplom, często wie już, gdzie będzie zatrudniony (w ubiegłym roku połowa z ostatniego rocznika „wielkich szkół” miała w kieszeni umowę o pracę już przed ukończeniem studiów).

We Francji absolwent dobrej uczelni potrafi zaproponować, żeby pracodawca, który chce go zatrudnić, wysłał po niego taksówkę, która przywiezie go na rozmowę kwalifikacyjną. To już niemal nie on szuka pracy, ale praca jego. Absolwentów się uwodzi. Francuskie firmy na starcie, obok zwykłej pensji, proponują swoim pracownikom dodatkowe bonusy: „golden hello” (złota premia na dzień dobry), i „stay bonusy” (dla tych, którzy zobowiążą się do pozostania w firmie przynajmniej dwa lata). Skończył się czas pracoholicznych yuppies lat 80. Priorytetem dla młodych jest pogodzenie życia zawodowego i osobistego.

W Wielkiej Brytanii ministerstwo i uczelnie konsultują programy z pracodawcami. Nie ma tam płacy minimalnej, ograniczone są wpływy związków zawodowych, a bezrobotnym wypłaca się półroczne, niskie zasiłki. Jednocześnie jednak wg zatwierdzonego przez rząd Tony'ego Blaira programu New Deal utworzono 250 tys. miejsc pracy dla tych, którzy sami sobie nie są w stanie pomóc.

Państwo interweniuje na rynku pracy w Niemczech, gdzie silny jest model „czeladnictwa” - połączenia studiów ze stażem w firmie, przy czym program studiów i ich finansowanie odpowiadają pracodawcy i władze.

Najbardziej aktywne na rynku pracy są władze skandynawskie. Szwecja przeznacza na aktywizację zawodową 5% budżetu.

Irlandia poradziła sobie z bezrobociem przekraczającym 20%., dzięki inwestycjom w szkolnictwo wyższe. Tamtejszy rząd miał świadomość, że większość absolwentów i tak opuści kraj w poszukiwaniu pracy. Ale robiono to z nadzieją, że kiedyś, gdy nastąpią lepsze czasy (czego obecnie jesteśmy świadkami), powrócą oni do ojczyzny wraz z zagranicznymi kontraktami i inwestycjami. Tak się stało - wielkie amerykańskie koncerny elektroniczne i farmaceutyczne zasiliły biedną irlandzką gospodarkę tak, że dziś Irlandia jest potęgą w tych dziedzinach. Wracali i wracają również wykładowcy uniwersyteccy przywożący z sobą wiedzę i kontakty z najlepszymi uniwersytetami na świecie. Na lotnisku w Dublinie witają przybywających reklamy w stylu „A może by tak powrócić do domu.” , reklamy stron internetowych z ofertami pracy w Irlandii.

W Irlandii, podobnie jak w niektórych państwach Europy Zachodniej, są również specjalne centra rządowe, gdzie szukać może pomocy osoba chcąca założyć własną firmę. Rozmawia się z nią najpierw psychologicznie i mówi się jej np.: „Pani się do tej roboty zupełnie nie nadaje” - co oszczędza jej przyszłych rozczarowań. Jeśli się nadaje, to rozmawia dalej z prawnikiem, księgowym, doradcą podatkowym, i kolejno dowiaduje się jak obracać się w każdym z tych obszarów. Pomagają jej też do przygotowania się do rozmów z bankiem i dają rekomendację. U nas taka osoba pozostawiona jest samej sobie.

Młodzi ludzie wśród których przeprowadziłam ankietę są podzieleni co do mających zajść zmian wraz z wejściem Polski do Unii Europejskiej. Ponad 1/3 odpowiadających uważa, że sytuacja na pewno zmieni się na lepsze, ale tyle samo respondentów wyraża przeciwną opinię na ten temat. 18% badanych nie ma zdania w tej kwestii.

4. CO ROBIĆ BY ZNALEŹĆ?

W krajach Unii Europejskiej absolwent nie jest, tak jak u nas, pozostawiony samemu sobie.

Choć według oficjalnych statystyk osoby z wyższym wykształceniem mają znikome problemy przy ubieganiu się o pracę, ich również dotyka bezrobocie. Wśród absolwentów renomowanych uczelni w dużych miastach, okres szukania pracy wydłuża się, z jednej strony ze względu na wysokie wymagania pracodawców, z drugiej - absolwenci też bywają wybredni: mało która oferta może sprostać ich oczekiwaniom płacowym i dotyczącym zakresu obowiązków, rozwoju kariery. Absolwenci kończący uczelnie w mniejszych miastach lub ci, którzy wybierają kierunki „nierynkowe” (za takie uchodzi chociażby filozofia czy filologia polska), z góry skazani są bądź na przekwalifikowanie, bądź na bezrobocie.

Należy mieć na uwadze, że oprócz wykształcenia ważne jest doświadczenie, które najlepiej zdobywać już na studiach. Około 40% studentów SGH ucząc się, także pracuje. Co piąty kontynuował pracę rozpoczętą na studiach i co piąty miał zapewnione miejsce pracy zaraz po ukończeniu szkoły. 16% szybko znalazło zaraz po ukończeniu nauki.

Gdzie szukali ofert pracy? Przede wszystkim przeglądali ogłoszenia (72%), na uczelnianej giełdzie informacji (39%), dzięki pomocy uczelni (17%). Aż 56% znalazło ją dzięki rodzicom, krewnym lub znajomym (wg PBS).

Szukanie pracy przez absolwentów zaczyna się standardowo: od przeglądania ogłoszeń, do rozsyłania ofert. Od szukania przez znajomych, przez biura pośrednictwa pracy. potem pomysły zaczynają się kończyć. Pojawia się myśl: po co ja wybrałam (-em) taki kierunek? Przychodzi do głowy pomysł przekwalifikowania się. Zapisania się na kurs. Podjęcia pracy poniżej aspiracji. Albo, oczywiście udaje się. Zadziałał któryś ze wcześniejszych sposobów. Specjaliści z Centrum Informacji i Planowani Kariery Zawodowej przestrzegają jednak, że im dłuższy czas minie od skończenia studiów do podjęcia pracy, tym szanse na znalezienie odpowiadającego kandydatowi zatrudnienia maleją. Absolwenci zaczynają wierzyć, że do niczego w życiu się nie nadają.

A wystarczy na rynek pracy trzeba patrzeć przyszłościowo. Nie kierować się tym, jak wygląda dziś, ale starać się przewidzieć jego obraz za pięć lat. Inaczej grozi bezrobocie jednak młodzież często popełnia ten błąd. Nie bada rynku przed podjęciem decyzji o wyborze kierunku studiów.

- Młodzież często popełnia błąd, nie bada rynku przed podjęciem decyzji o wyborze kierunku studiów, tymczasem, niestety, czasami pytanie „kto najchętniej kupi moje umiejętności czy zdolności w przyszłości” byłoby na miejscu - stwierdza Michał Rubikowski, rzecznik prasowy Krajowego Urzędu Pracy. - Bez względu na kierunek wyższe wykształcenie nie zawsze stanowi atut. Jest zasadą, że osoby po studiach są bardziej elastyczne. Problemem jest raczej to, że czsami trochę za mało czasu poświęcają na szukanie pracy. u nas jeśli absolwent po miesiącu nie znajdzie zatrudnienia, zaczyna uważać ten stan za trudny dla siebie, tymczasem w Ameryce młoda osoba około czterdziestu dni w roku poświęca na szukanie zatrudnienia i jest to sytuacja normalna.

Najbardziej poszukiwani są mechanicy, elektrycy i przedstawiciele techniczno-handlowi. Potrzebni są także kierownicy budów, inżynierowie środowiska i specjaliści od spraw bankowości. Takie oferty rozchodzą się jednak jak „świeże bułeczki”. Czasami, aby znaleźć odpowiedniego kandydata, p. Żebrowski (prowadzi w Warszawie bank danych inżynierów) potrzebuje nawet pół roku. „Absolwenci wcale nie są bez szans. Przeciwnie, są tańsi i szybko się uczą. Muszą być jednak aktywniejsi. Sytuacja gospodarcza na rynku pracy zacznie się poprawiać dopiero w 2005 r., ale wykwalifikowani pracownicy będą poszukiwani przez cały czas.” - mówi Żebrowski.

Praca czeka na informatyków, a szczególnie specjalistów od Internetu potrafiących zaprojektować strony www, gromadzić i przesyłać dane w sieci. Takich fachowców poszukuje prawie każda spora firma w dużych miastach. O pracę nie muszą się też na razie martwić programiści i operatorzy baz danych. Absolwenci znajdują zatrudnienie w firmach handlowych, które rozwijają swoje sieci sprzedaży, np.: Avon czy Masterfoods. W gazetach pełno też ogłoszeń firm farmaceutycznych, oferujących stanowiska przedstawicieli naukowych, czyli szukających osób do sprzedaży oraz promocji leków w aptekach i wśród lekarzy. Najwięcej szans mają absolwenci medycyny, farmacji i kierunków biologicznych, w tym także uczelni rolniczych. Na brak ofert nie powinni narzekać też studenci filologii, szczególnie angielskiej i niemieckiej. Nauczycieli języków brakuje zarówno w prywatnych, jak i szkołach publicznych. Podobne spostrzeżenia miały osoby przeze mnie badane, co przedstawia rysunek 4.

RYS. 4 ZAWODY, KTÓRE MAJĄ „PRZYSZŁOŚĆ”

opracowanie własne

Absolwenci, którzy naprawdę chcą pracować, wiedzą, że aby „gdzieś się zahaczyć”, nie wolno wybrzydzać. Ludzie młodzi, którzy nie mają jeszcze założonych rodzin i wiążących się z tym zobowiązań podejmują migrację. Cieszą się, że mogą znaleźć zatrudnienie w dużych aglomeracjach, ale mają też pretensje do swoich lokalnych władz, że nie potrafią przyciągnąć inwestorów. Dlatego nie ma pracy, a młodzież zmuszona jest wyjeżdżać za chlebem ze swego rodzinnego miasta. Mieszkańcy okolic Gdańska, Szczecina, Krakowa, Wrocławia czy Poznania dojeżdżają codziennie do pracy nawet półtorej godziny w jedną stronę. Takich podróżników będzie coraz więcej. Konieczna jest mobilność, trzeba też być gotowym na dokształcanie.

Najgorzej jest jednak na wsi. Tam bezrobocie jest największe, a wykształcenie - najniższe. Niemożliwe jest stworzenie tam w najbliższym czasie 2 mln miejsc pracy (tylu polska wieś potrzebuje!).

Jednak nie wystarczy oferta pracy, trzeba ją jeszcze chcieć dostać. Warszawskie biuro pośrednictwa pracy job.net miało niedawno świetną ofertę dla absolwenta. Poszukiwano młodego inżyniera z własnym samochodem i świetnym angielskim. Chętnych z autem znalazło się wielu, ale żaden nie mówił dostatecznie dobrze po angielsku.

Firma Communication Partners prowadziła niedawno badania wśród prawie 600 studentów czwartego i piątego roku ośmiu dużych uczelni ekonomicznych, technicznych i uniwersytetów. Wyniki: ponad 50% obawia się, że ma zbyt niskie umiejętności, aby podjąć pracę. 70% z nich winą za to obarcz uczelnie. A jeśli absolwent nie wierzy w siebie, czy uwierzy w niego potencjalny pracodawca? Lecz to nie zmienia faktu, że aż 40% pracodawców uważa, że jakość wykształcenia ekonomicznego pozostawia w Polsce wiele do życzenia. Podkreślają oni, że system edukacji nie zaspokaja ich potrzeb i oczekiwań. Wśród wad wskazują: za mało języków obcych, technologii, elementów informatycznych i informacyjnych, prawa, socjologii, ekonomii, brak zajęć ułatwiających funkcjonowanie w nowoczesnym społeczeństwie (umiejętność pracy w zespole). Po prostu uważają, że oferta programowa uczelni ciągle odbiega od potrzeb biznesu. Szkoły więc korygują na bieżąco programy nauczania. Ale wciąż sporo jest uczelni uparcie kształcących studentów na takich kierunkach, po których wiadomo, że trudno będzie z pracą (przynajmniej w wyuczonym zawodzie). Na przykład niektóre szkoły prywatne, nie przejmując się losem swoich absolwentów, wciąż zwiększają nabór na hit ostatnich lat - zarządzanie i marketing. A przecież specjalistami w tej dziedzinie rynek jest już przeładowany. Błędna jest też często polityka szkół w małych miasteczkach, które kształcą tylko w jednym bądź w dwóch kierunkach. Bezrobocie wśród absolwentów wzrasta, bo ile w okolicy może być miejsc pracy dla pedagogów czy pracowników socjalnych? W ten sposób wzrasta tylko produkcja wykwalifikowanych bezrobotnych.

Specjaliści od rynku pracy uspakajają: szukanie pomocy u rodziny i znajomych nie jest niemoralne. To profesjonalna metoda przy każdym poszukiwaniu pracy, bardzo popularna i polecana w USA. Toteż absolwentom zupełnie oficjalnie poleca się dziś prosty patent: zrób listę 20 - 30 osób, które mogą być pomocne: rodzice, rodzeństwo, kuzyni, sąsiedzi, lekarze, nauczyciele, urzędnicy miejscy, sprzedawcy, choćby fryzjer. Rozpowiadaj wszystkim, że szukasz pracy, a spora część znajomych powtórzy to dalej. Poproś o kontakt z potencjalnymi pracodawcami. Większości osób takie prośby schlebiają, więc chętnie zaangażują się w pomoc.

W dzisiejszym zalewie informacji trzeba mieć jakieś bezpieczeństwo, zmniejszać ryzyko. Ktoś polecony właśnie to ryzyko zmniejsza. Choć należy pamiętać, że powinien spełniać warunki, jakich oczekuje się od kandydata na dane stanowisko. W przeciwnym razie narobi problemów nie tylko sobie, ale i przyjacielowi, który go polecił.

Z myślą o młodych ludziach Krajowy Urząd Pracy prowadzi program mający na celu pomoc młodym ludziom w znalezieniu pracy. Jest to kontynuacja znanego już od kilku lat programu „Absolwent”, z tym, że teraz nosi nazwę „Pierwsza praca”

Oprócz tego programu działają w Polsce tzw. biura karier uczące umiejętności „sprzedawani” własnej osoby, ośrodki promocji absolwentów czy biura pośrednictwa pracy przy niektórych uczelniach. Inne natomiast organizują Targi Pracy, na których studenci mogą nawiązać kontakt z przyszłym pracodawcą, starać się o praktyki lub staż wakacyjny.

Coraz prężniej działają różnorodne fundacje, które wspierają młodych ludzi na początku ich ścieżki zawodowej (m.in. Fundacja Młodzieżowej Przedsiębiorczości). Ale i coraz więcej firm organizuje konkursy dla studentów ubiegających się o pracę czy staż (np. konkurs „Gazety Wyborczej” „grasz o staż”, w którym można wygrać wakacyjne praktyki w renomowanych firmach).

Jednym z pomysłów na ograniczenie bezrobocia młodzieży jest odroczenie wchodzenia na rynek pracy młodzieży poprzez stworzenie różnych możliwości kontynuowania nauki, zwłaszcza na tzw. oddziałach zamiejscowych różnych uczelni.

Ministerstwo pracy oraz edukacji proponują, aby na terenach objętych wysokim bezrobociem uczelnie mogły tworzyć oddziały zamiejscowe, wspierane finansowo przez państwo i samorządy. Pomysł polega na tym, że jeżeli trzeba przeznaczyć środki na przekwalifikowanie bezrobotnych, to niech to będzie realizowane np.: w formie studiów licencjackich. Osoby po maturze zamiast przez pół roku pobierać zasiłek, mogłyby od razu trafić do oddziału zamiejscowego uczelni.

IV. WNIOSKI.

Jak jednak twierdzi socjolog Wiesław Łagodziński, młodzież poradzi sobie na tym drapieżnym rynku pracy. w ostatniej dekadzie młodzi ludzie przestali być bowiem naiwni. To jedyna grupa społeczna, która porusza się w miarę sprawnie w dzisiejszej rzeczywistości. To pokolenie o niesamowitej dynamice życiowej, świetnie wykształcone i zdeterminowane. „Tu, między Wisłą a Tatrami, dorasta najbardziej udane pokolenie Europy Środkowej” - twierdzi Logodziński.

Z prognozy dla polskiej gospodarki firmy McKinsey & Company wynika, że znaczny wzrost zatrudnienia może nastąpić w usługach. Nowe technologie i formy aktywności, przede wszystkim w oparciu o Internet w przyszłości mogłaby umożliwić nawet pracę w zagranicznej firmie, pozwalając pozostać w rodzinnej miejscowości. Tylko wcześniej trzeba uzyskać. odpowiednie wykształcenie. Bo w przyszłości, kiedy rozwinie się społeczeństwo, w którym liczyć się będą dostęp do informacji i wiedza, to właśnie wykształcenie będzie dawało szansę zdobycia dobrej, satysfakcjonującej pracy.

Wiele młodych ludzi ma liczne obawy dotyczące ich przyszłej pracy. chcą radzić sobie sami. Chcą zarabiać i żyć jak dorośli. Kiedy jednak pada pytanie: kim chcą być? - są zakłopotani i nie wiedzą co odpowiedzieć.

Często mówią, że dostaną jakąś pracę, wezmą to, co będzie pod ręką. Bo rzadko zdarza się, że ktoś z nich natknie się na wspaniałą pracę, z której będzie zadowolony.

Wiele osób nie ma tyle szczęścia. Okazuje się, że wykonują pracę, której nie cierpią, dla pracodawcy, którego nie lubią, są zmęczeni i źli na cały świat.

Większość ludzi spędza w pracy przeciętnie 40 lat, średnio 8 godzin dziennie. To zbyt dużo czasu, aby go spędzić robiąc „cokolwiek będzie pod ręką”.

V. SPIS RYSUNKÓW.

RYSUNEK 1

„UDZIAŁ LUDZI MŁODYCH W OGÓLE BEZROBOTNYCH” str. 20

RYSUNEK 2

„PRZEKRÓJ ZE WZGLĘDU NA WYKSZTAŁCENIE” str. 20

RYSUNEK 3

„STOPA BEZROBOCIA” str. 21

RYSUNEK 4

„ZAWODY, KTÓRE MAJĄ PRZYSZŁOŚĆ” str. 34

VI. SPIS TABEL.

TABELA 1

„BEZROBOTNI ZAREJESTROWANI WG POZIOMU WYKSZTAŁCENIA I WIEKU” str. 19

TABELA 2

„BEZROBOTNI ZAREJESTROWANI WG CZASU POZOSTAWANIA BEZ PRACY” str. 21

TABELA 3

„WYBRANE DANE” str. 21

TABELA 4

„ABY DOSTAĆ PRACĘ, ZGODZĘ SIĘ NA:” str. 22

VII. BIBLIOGRAFIA.

1. David Begg, S. Fischer, R. Dornbusch, „EKONOMIA” tom 2”, wyd. PWE, Warszawa 1995 r.

2. GUS, „ NARODOWY SPIS POWSZECHNY 2002 - Informacje i

opracowania statystyczne”

3. GUS, „ROCZNIK STATYSTYCZNY 2001”

4. GUS, „BIULETYN STATYSTYCZNY WOJEWÓDZTWA

DOLNOŚLĄSKIEGO”, nr 12

5. Ida Kurcz, Bogdan Wojciszke, „PSYCHOLOGIA I ŻYCIE”, wyd. naukowe PWN 1999 r.

6. Antony S. R. Manstead, Miles Hewston “ENCYKLOPEDIA

BLACKWELLA - PSYCHOLOGIA SPOŁECZNA”, wyd. Warszawa: Jacek Santorski & Co, 2001

7. K. Jaroszewicz “KTO ZATRUDNI ABSOLWENTA?”, „NEWSWEEK” nr 13/2002 r.

8. Anna Śniadała „NA STARCIE DO KARIERY”, „FILIPINKA”, nr 5(1088)/2001 r.

9. Izabela Redlińska, „ABSOLWENT NA RYNKU PRACY”, „COGITO”

10.Lilka Poncyliusz, „BEZROBOTNI MIMO STUDIÓW”, „COGITO”

11.Izabela Redlińska „PRACA CZY BEZROBOCIE - WASZ RYNEK

PRACY”, „COGITO”

12. Maria Majkowska, „EUROPA BOI SIĘ POLSKICH

BEZROBOTNYCH?”, www.wp.pl

13. „STUDIA ZAMIAST BEZROBOCIA”, www.pracuj.pl

14. strona internetowa: www.twojakariera.pl

VIII. ZAŁĄCZNIK

ANKIETA

1. CZY OBECNIE PRACUJESZ?

• nie

• dorywczo

• na umowę-zlecenie

• na „czarno”

2. JAK DŁUGO SZUKASZ (SZUKAŁAŚ/SZUKAŁES) PRACY?

• poniżej 3 mies.

• 3 mies. - 6 mies.

• pow. 6 mies. ale mniej niż rok

• powyżej roku

3. JAK SZUKASZ PRACY?

• Urząd pracy

• agencje pośrednictwa pracy

• przez Internet

• przez znajomych

• ogłoszenia prasowe

• 
  inaczej (jak?)

4. ABY DOSTAĆ PRACĘ, ZGODZĘ SIĘ NA (max 3 odpowiedzi):

• wstawać o 5.30

• przeprowadzkę do dużego miasta

• przeprowadzkę do małego miasta

• kończenie pracy o 21.30

• częstą pracę w soboty i niedziele

• służbowe wyjazdy co najmniej raz w tygodniu

• rezygnację z posiadania dzieci przez najbliższe 3 lata

• pełną dyspozycyjność przez 7 dni w tygodniu

• całkowitą zmianę sposobu ubierania się

• faktyczne rzucenie palenia

• dodatkowe szkolenie na własny koszt

• nie wiem

• żadne

5. JAKIE - WG CIEBIE - ZAWODY MAJA „PRZYSZŁOŚĆ”?

6. JAK OCENIASZ DZIAŁANIA RZĄDU W KWESTII BEZROBOCIA:

• bardzo źle

• raczej źle

• odpowiadające

• raczej dobre

• bardzo dobre

• nie mam zdania

7. CZY UWAZASZ, ŻE SYTUACJA ZMIENI SIĘ WRAZ Z WEJŚCIEM POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ?

• tak

• nie

• brak opinii

• 
  inne (jakie?)

8. WYMIEŃ PRZYCZYNY BEZROBOCIA OD NAJBARDZIEJ ISTOTNYCH DO NAJMNIEJ UWAŻANYCH PRZEZ CIEBIE.

9. JAKIE „WIDZISZ” MOŻLIWOŚCI ZAPOBIEGANIA BEZROBOCIU?

10. TWOJE ATUTY:

11. TWOJE SŁABE STRONY:

12. WIEK:

13. PŁEĆ:

14. WYKSZTAŁCENIE:

15. STATUS RODZINNY (ZKIM MIESZKASZ?):

• sam (-a)

• z rodzicami

• z własną rodziną

• inaczej (jak?)

Ankietę przeprowadziłam na 50 osobach do lat 24 nie posiadających stałego zatrudnienia. Wyniki ankiety podaję niżej w tabeli sumarycznej, natomiast wszystkie rysunki, tabele korelacyjne oraz spostrzeżenie i płynące z nich wnioski zawarłam w III rozdziale mojej pracy.

TABELA SUMARYCZNA Z PRZEPROWADZONEJ ANKIETY:

	1		2		3		4		5		6		7		8		9		10		11		12		13
	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%	l.	%
1	29	58	10	20	9	18	2	4	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
2	6	12	12	24	17	34	15	30	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
3	18	21	12	14	27	31	23	27	5	6	1	1	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
4	24	21	20	17	3	3	6	5	1	1	7	6	15	13	9	8	6	5	6	5	13	11	6	5	0	0
5	24	26	3	3	8	9	8	9	5	6	6	7	4	4	8	9	4	4	21	23	-	-	-	-	-	-
6	23	46	13	26	7	14	0	0	0	0	7	14	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
7	18	36	18	36	9	18	5	10	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
8	18	27	19	29	3	5	4	6	3	5	3	5	7	11	1	1	2	3	2	3	2	3	2	3	-	-
9	2	3	8	13	8	13	15	25	4	7	3	5	1	2	1	2	8	13	1	2	3	5	2	2	5	8
10	13	10	7	5	9	7	17	13	9	7	5	4	5	4	6	5	4	3	7	5	6	5	2	2	39	30
11	13	22	5	9	2	3	6	10	6	10	1	2	3	5	7	12	1	2	2	3	9	15	3	5	1	2
12	3	6	2	4	4	8	12	24	29	44	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
13	26	52	24	48	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
14	12	24	30	60	2	4	6	12	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-
15	7	14	34	68	6	12	3	6	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-	-

opracowanie własne

do pytania 4:

1. wstawać o 5.30

2. kończenie pracy o 21.30

3. faktyczne rzucenie palenia

4. przeprowadzkę do dużego miasta

5. przeprowadzkę do małego miasta

6. częstą pracę w soboty i niedziele

7. służbowe wyjazdy co najmniej raz w tygodniu

8. rezygnację z posiadania dzieci przez najbliższe 3 lata

9. pełną dyspozycyjność 7 dni w tygodniu

10. całkowitą zmianę sposobu ubierania się

11. dodatkowe szkolenie na własny koszt

12. nie wiem

13. zadne

do pytania 5:

1. informatyk

2. rektor języków obcych

3. farmaceuta

4. handel zagraniczny

5. specjalista ds. zasobów ludzkich

6. genetyk

7. ochrona środowiska

8. przedstawiciel handlowy

9. psycholog

10. żaden

do pytania 8:

1. zły rząd

2. restrukturyzacja

3. prywatyzacja

4. emeryci i renciści zamiast młodych

5. zły kodeks pracy

6. mało ofert

7. zbyt wysokie koszty

8. wąski rynek pracy

9. wymagania nieporównywalne z wynagrodzeniami

10. kryzys ekonomiczny

11. brak opinii

do pytania 9:

1. zmniejszenie dochodów posłów

2. tworzenie nowych miejsc pracy

3. zmiana kodeksu pracy

4. zmniejszyć koszty zatrudniania

5. program zatrudniania absolwentów

6. zmiana ustawodastwa dot. Małych i średnich przedsiębiorstw

7. zmienić rząd

8. obniżyć wiek emerytalny

9. żadnych

10. kapitał zagraniczny

11. nie wiem

12. inne

13. brak opinii

do pytania 10:

1. wiek

2. kreatywny

3. obsługa komputera

4. dyspozycyjność

5. komunikatywność

6. punktualność

7. szybko się uczę

8. rzetelność

9. posiadanie prawo jazdy

10. sumienność

11. ambicja

12. brak odpowiedzi

13. inne

do pytania 11:

1. brak stażu, doświadczenia

2. słaba znajomość języków obcych

3. obsługa komputera

4. niedyspozycyjność

5. brak prawa jazdy

6. nie umiem się podporządkować

7. niepunktualność

8. nałóg

9. wykształcenie

10. pracoholizm

11. nie mam

12. inne

13. brak odpowiedzi

do pytania 12:

1. 19

2. 20

3. 21

4. 22

5. 23

6. 24

do pytania 13:

1. kobieta

2. mężczyzna

do pytania 14:

1. zawodowe

2. średnie

3. techniczne

4. wyższe

45

---