1. Propozycje periodyzacji literatury krajowej i emigracyjnej w XX wieku.

• przedstawienie hipotez

• 1890 rok - umowna data inicjująca modernizm

• 1901 rok - wystawienie „Wesela” Żeromskiego

• 1905 rok - pierwsza rewolucja

• fakty historyczne wykorzystywane do opisów faktów literatury

• Ignacy Fik (dwudziestolecie międzywojenne) 1938 rok

• synteza „Dwadzieścia lat literatury polskiej”

• zsumował dokonania literatury

• proponował początek literatury modernistycznej na 1905 rok

• rewolucja przyczynia się do zmiany struktury społecznej

• doszły do głosu nie brane pod uwagę klasy, co pozwala im zaistnieć w literaturze

• literatura Polski powojennej odrodzonej

• rewolucja i „Zielony balonik” stanowił dwa odmienne nurty

• zwrócił uwagę na element personalny (w czasie rewolucji na gruncie polskiej kultury zaistniały cztery osobistości)

• Tomasz Burek (obiektywny krytyk literacki)

• autor „1905 nie 1918”

• rok odzyskania niepodległości niczego nie zmienia

• nowatorstwo przyszło wraz z rewolucją

• twierdzi, że rok 1918 to uwstecznienie literatury

• rok 1914 (wybuch I Wojny Światowej) lub okres 1914 - 1918 (cały okres I Wojny Światowej)

• rok 1918 odzyskanie niepodległości, koniec I Wojny Światowej, najpóźniejsza data rozpoczęcia modernizmu (proponowane przez Michała Nowińskiego)

• lata 1907 - 1914; przedział wewnątrz literacki (proponowane przez Jana Prokopa i Marie Podrazę - Kwiatkowską)

• czas, w którym dokonują się pewne wynalazki

• autorzy: Andrzej Strug, Roman Jankowski, Stanisław Brzozowski

• powstaje proza groteskowa, ekspresjonistyczna, antyutopijna i rewolucyjna

• podejście do I Wojny Światowej

• fala literatury pacyfistycznej (wstrząs natury psychologicznej)

• z Polskiego punktu widzenia wojna przyniosła dla nas korzyści

• lata 1918 - 1939

• epoka bardzo bogata i różnorodna, wiele zjawisk literackich

• cezury (dwudziestolecie międzywojenne nie jest epoką jednorodną)

• rok 1918; narodziny literatury modernistycznej

• rok 1927; kończy się druga edycja „Zwrotnicy - jest to organ prasowy Awangardy Krakowskiej

• rok 1926; przewrót majowy; od tego momentu zmienia się nastrój w kraju, następuje faszyzacja życia politycznego

• rok 1928; działalność Karola Wiktora Zawodzińskiego, zawodowy oficer a jednocześnie najważniejszy krytyk poezji tamtego okresu

• skończyła się ukazywać pierwsze seria „Skamandra”

• Skamander to grupa poetycka bardzo popularna

• uprawiają poezję w sposób autorski

• rok 1932; rok, za którym opowiada się największa ilość badaczy

• ukazują się dwa pierwsze tomy „Nocy i dni” Marii Dąbrowskiej

• oprócz tego zostają wydane:

• „Wspólny pokój” Krzysztofa Uniłowskiego

• „Wyrąbany chodnik” Gustawa Morcinka

• „Zazdrość i medycyna” Michała Chromańskiego

• „Pan bez wilka” Jarosława Iwaszkiewicza

• „Pamiętnik z okresu dojrzewania” Witolda Gombrowicza

• nagromadzenie prozy zwiastuje nowy trend; proza zyskuje większą popularności i powoli zaczyna dominować na rynku wydawniczym

• propozycja Ludwika Frydego (krytyk literacki)

• około roku 1932 wkracza nowe pokolenie literackie (kryterium pokoleniowe)

• pokolenie 1910 (ludzie urodzeni w okolicach roku 1910; wykształceni już w niepodległej Polsce)

• przeżyciem pokoleniowym był kryzys lat trzydziestych

• reprezentanci: Uniłowski, Gombrowicz, Gałczyński, Andrzejewski, Miłosz

• bierze pod uwagę osoby urodzone wcześniej, ponieważ ich debiut przypada na rok 1930 i wykazują podobną dialektykę

• istotni krytycy: Kazimierz Wyka, Stefan Żółkiewski, Jerzy Turowicz

• propozycja Stefana Żółkiewskiego (socjolog literatury, lewicujący!)

• kryteria socjologiczne (zwraca uwagę na fakty z życia społecznego i politycznego, które wpłynęły na literaturę i kulturę)

• następuje unifikacja prawa (dotycząca przepisów szkolnictwa średniego i wyższego)

• wskazuje na powstanie Polskiej Akademii Literatury

• zwiększona profesjonalizacja pisarzy (rozwój związku)

• powstanie radiostacji w Raszynie (zwraca uwagę na inne wynalazki np. film dźwiękowy)

• powieści współczesne jako materiał do scenariuszy

• rozwój literatury reportażu

• zwraca uwagę na zmianę priorytetów w tłumaczeniach

• lata dwudzieste to: optymizm, witalizm, przewaga poezji, zainteresowanie doczesnością, dominacja grup literackich

• lata trzydzieste to: pesymizm, katastrofizm jako dominujący tren historiozoficzny, marginalna rola grup literackich, zwrócenie uwagi na indywidualnego twórcę

• wyodrębnienie okresu II Wojny Światowej wydaję się nieistotne (propozycja Anny Nasiłowskiej)

• pojawia się wyjątkowa tematyka (okres wojny, emigracja i reakcje na WŚ)

• nie powstają żadne nowe zjawiska literackie

2. Przyczyny i literackie objawy dekadentyzmu modernistycznego

• dekadentyzm odnosi się do sfery obyczajowo - kulturowej (literatura to tylko jeden z kontekstów)

• Kazimierz Wyka zwraca uwagę na stan świadomości młodych ludzi wkraczających na scenę literatury

• podejmują spór pokoleniowy z pozytywizmem

• pozytywizm jako epoka przynosząca tylko rozwój nauki

• młodzi stają w obliczu rozwoju kultury mieszczańskiej

• wynalazki podważają spokój człowieka

• młodzi nie mogą wytrzymać tego, że ludzie są bardzo przywiązani do codzienności

• koncepcja geniusza

• wg Stanisława Przybyszewskiego: jest zafascynowany filozofią Nietzschego; ludzie nie są sobie równi, geniusz jest uwarunkowany biologicznie; geniusz jako osoba o nadzwyczajnej wrażliwości na świat;

• wg Nałkowskiego; geniusz to forpoczta rewolucji twórczej, popycha świat do przodu; przeciwstawiony troglodytom, ludziom bykom, ludziom świniom

• rozwija się rozpaczliwy hedonizm

• dekadenci chwytają się wszelkiej przyjemności

• wszystko co najprzyjemniejsze wiedzie do destrukcji

• kult absyntu (pospolity alkoholizm)

• narkomania

• kult Nirwany (fascynacja buddyzmem)

• pragnienie i fascynacja śmiercią

• pojawia się anarchizm mający różne odmiany a rozumiany jako walka z kołtunami i rewolucyjne dążenie do zmiany porządku świata

• wieloaspektowa apoteoza sztuki i artysty (artysta jako indywidualność)

• pokutowała Nietzscheańska koncepcja „nadczłowieka”

• różne przetworzenia znajdowały ujście w literaturze i tekstach badawczych

• przykładem jest „Kowal” Leopolda Staffa

• koncepcja silnego nadczłowieka

• podmiot korzystając z nadludzkich możliwości buduje w sobie serce

• ma także moc niszczenia cielesnego tworu

• kreacja silnego „ja” (moc prawie boska)

• kreacja „ja indywidualisty”; nie tak jednoznacznie twórcza, mocno subiektywna

• dąży do wyzbycia się cielesnych pragnień

• dąży ku śmierci, ewentualnie ku Nirwanie

• Stanisław Korab - Brzozowski „O przyjdź”

• apostrofa do śmierci

• sprawia wrażenie erotyku

• przesycona ogromną siłą uczucia

• bohaterką liryczną jest kochanka, która okazuje się śmiercią

• pragnieniem modernistów była zatrata wszystkiego co substancjalne

• wyraźna dwoistość natury ludzkiej

• kreacja podmiotu rozproszonego (np. Bolesław Leśmian „Znikomek”)

• ma własną wizję świata

• poszukując tego, co jest na pewno, dochodzi do wniosku, że istnieją nieprzekraczalne granice poznania

• nie czegoś takiego jak byt dany raz na zawsze

• istnieje tylko siła życiowa, która przybiera różne kształty

3. Symbolizm w literaturze Młodej Polski

• istotna jest częstość, nachalność powtarzania się

• nie kładzie nacisku na poszczególne motywy, osoby, przedmioty

• powtarzają się jednostki pojęciowe, duże obrazy pojęciowe dochodzące do głosu w poezji okresu modernizmu

• I symbol genezyjski (akt twórczy)

• stanowi jeden z najczęściej podejmowanych problemów

• poetyckie transpozycje księgi Genesis (z Bogiem w roli głównej)

• Jerzy Żuławski „Z Jandżur Wedy” - zaimki osobowe pisane dużą literą; stwórca przyrównywany do człowieka, który tworzy; konkluzja „człowiek cierpi kiedy tworzy” koncentruje uwagę na człowieku; jest to wyraźne zatoczenie koła; twórca otrzymuje atrybuty boskie

• moc twórczą ma słowo

• Antoni Lange „Pieśń o słowie” - uwaga zostaje zwrócona na słowo; wchodzi w obręb refleksji metaliterackiej; szereg wierszy o charakterze autotematycznym wpisuje się w pisanie o słowie

• akcent położony na produkt tworzenia

• może być z punktu widzenia człowieka lub stwórcy - człowieka

• Antoni Lange „Z wizyj” - dotyczy artysty, który coś stworzył; istotny jest akt kreacyjny (twórca może tworzyć, ale także unicestwiać); stwórca to Demiurg

• stworzenia upominają się o rację/przyczynę swojego istnienia

• II symbole architektoniczne (penetracja świadomości ludzkiej, psychologia)

• symbol dwoisty

• przestrzeń w utworach sprowadza się do wchodzenia w głąb

• trafia się do komnat w których składowane jest światło, kamienia szlachetne

• poprzez szlachetne kamienia można dotrzeć do ducha

• schodzenie w dół dotyczy analizy własnej psychiki

• akcja utworu może się rozgrywać w budowlach dostojnych, monumentalnych (pałace, zamki, świątynie)

• metafora gmachu świadomości

• literatura młodopolska przesycona jest symbolizmem

• myślenie symboliczne bierze swój początek z filozofii idealistycznej

• podział na świat idei (nie mamy tam dostępu) i zmysłowy (dostrzegalny dzięki zmysłom)

• możemy starać się przełożyć idee na ciąg obrazów sugerujących idee, o która nam chodzi

• idei nie da się ująć w słowa

• stawia się znak równości między mitem a symbolem

• mit powstał po to, aby poradzić sobie z oddawaniem świata idei

• twórczość młodopolska jest synestezyjna (muzyka, sztuka wizualna, sztuka słowa)

• symbol ma mieć korzenie w ciemności

• nie jest jednoznaczny

• jego składniki są heterogeniczne

• próbuje odzwierciedlać ideę

• poezję symboliczną charakteryzuje wzniosły charakter

4. Nowatorstwo „Pałuby” K. Irzykowskiego

• wydana w 1903 roku

• składa się z pięciu części

• jest to powieść o pisaniu powieści (Irzykowski zajmował się plagiatorstwem w sztuce)

• powieść prekursorska

• powieść demaskatorska (z założenia)

• pisarz na oczach czytelnika demaskuje swój warsztat

• zwroty do czytelnika dotyczą świadomości wyborów artystycznych

• demaskacja powieści psychologicznej

• opowiada historię po to, aby ją później zniszczyć

• otwartość kompozycyjna

• ma charakter metaliteracki

• możemy nawigować posługując się odnośnikami

• otrzymamy w ten sposób ciągłość postawy bohatera

• zastosowanie przypisów

• manifestacja postawy metaliterackiej

• powieść modernistyczna (powieść o artystach; dyskusje o sztuce)

• aforyzmy wydarte z młodopolskiej stylistyki

• każe się zastanawiać na jakim poziomie znajduje się świat przedstawiony

• bohaterowie powieści czytają rzeczy naprawdę istniejące, a następnie o tym dyskutują

• w tekście „Pałuby” są odniesienia do utworów istniejących (element metafikcji)

• „Sny Marii Dunin” stanowią zasygnalizowanie problemu, „Pałuba” jest jego rozwinięciem

• poszukiwanie ideału sztuki

• „ja” autorskie zostaje wyeksponowane

• podważenie integralności utworu (na pierwszym planie bohater - narrator, który opowiada o tym, że opowiada)

• palimpsestowość: główna fabuła opiera się na innych historiach, które są zbudowane z pojedynczych opowieści

• jest skierowana do artystów (człowiek powinien być świadomy, tego że posługuję się konwencjami)

• podnosi kwestię samoświadomości artystycznej

• powieść przekracza tabu (atakuje przyjęty model lektury)

5. Problematyka i kompozycja „Próchna” W. Berenta

• już sam tytuł jest symboliczny

• powieść drukowana w odcinkach, w „Chimerze”

• „Próchno” stanowi diagnozę dekadentyzmu, ale jest także nowym spojrzeniem na powieść

• mamy do czynienia z grupą artystów

• „Próchno” stanowi rozliczenie z dekadentyzmem

• stanowisko dwojakie: może być traktowane jako jego przejaw, ale również kpina

• istotne jest miasto

• czynnie uczestniczy w akcji powieści

• nastoje ludzi/bohaterów idealnie współgrają z przestrzenią

• przestrzeń wpływa na zachowanie bohaterów

• bohaterowie:

• Borowski (aktor; brak rzemiosła, brak wrażliwości)

• Müller (poeta; brak rzemiosła, dobra wrażliwość)

• Jelsky (dziennikarz; dobre rzemiosło, brak wrażliwości)

• von Hertenstain (muzyk; dobre rzemiosło, dobra wrażliwości)

• znaczną cześć akcji stanowią przemyślenia bohaterów; wiele wydarzeń dzieje się w miejscach prywatnych

• drugi plan stanowią postacie kobiece

• Ivette (artystka kabaretowa; elektryzuje wszystkich)

• Zosia Borowska (kwintesencja dobrej kobiecości)

• Hilda von Hertenstain (jest ucieleśnieniem ideału sztuki)

• postacie kobiece nie są zindywidualizowane, stanowią tylko typy funkcjonujące w obrębie literatury młodopolskiej, nie charaktery

• oprócz tego mogą być traktowane jako typy miłości

• bohaterów łączy nieudolność

• wszyscy są artystami niespełnionymi

• Berent rysuje szeroką paletę nieudolności artystycznej

• być artystą to znaczy posiadać wrażliwość i warsztat

• losy wszystkich są podobne, kończą się samobójstwem

• konstrukcja jest przemyślana

• analizuje kwestie artysty i sztuki (tematyka wyraźnie młodopolska)

• w tle kwestia filisterska

• wplecione zostają inne powieści

• Berent nie ma takiego samego stosunku do każdej z postaci (różny sposób pisania)

• powieść jako krytykę dekadentyzmu (trzy pierwsze kwestie), ale w ostateczności może zostać uznana za pochwałę (świat bez sztuki nie ma sensu)

• zastosowanie monologu wewnętrznego

• pozwala wniknąć w psychikę postaci

• możemy ten fragment traktować jako strumień świadomości

• różnego rodzaju narracja

• synestezyjny opis miasta

• brak jednoznacznej perspektywy

• wydarzenia mają kilka planów (wspomnienia + sny; marzenie + teraźniejszość)

• opis śmierci Hertestain'a i Müller'a jest zewnętrzny

• „ona” kreacja śmierci - upersonifikowana kobieta/śmierć, a może nirwana; stanowi przejście do innego wymiaru

• śmierć jest bardzo estetyczna

• wyraźna fascynacja filozofią orientalną

• rozwiązanie historii w trzech planach

6. Cezura 1932

• dominanty zmian w trzydziestoleciu

• indywidualizm - zaangażowanie społeczne

• poezja eksperymentu - tendencje klasycystyczne

• artystostwo - poezja postaw moralnych

• sensualizm - metafizyczność

• progresywizm - katastrofizm

• europeizm - rodzimość

• czas historyczny - czas mityczny

• cywilizacja - natura

• pejzaż miasta - pejzaż wsi

• tonacja jasna - tonacja ciemna (Kazimierz Wyka)

• przemiany były uwarunkowane ówczesną historią

• przewrót majowy i jego konsekwencje

• istotna jest sytuacja międzynarodowa

• zanosi się na kataklizm wojenny

• Europa jest zdominowana przez totalitaryzmy

• poczucie zagrożenia przestało być udziałem odosobnionych intelektualistów, ale zaczyna nabierać realnych kształtów

• przełomowym wydarzeniem było dojście Hitlera do władzy

• ton polskiej poezji nadają twórcy kolejnej generacji po Skamandrze, którzy nie związali się z żadnych ruchem literackim lub należeli do nich przelotnie (np. Józef Czechowicz; Władysław Sebyła; Mieczysław Jastrun)

• debiutowali później od swoich rówieśników z grup literackich

• stanowią pokolenie całkowicie odmienne

• w literaturze często narodziny twórcy są ważniejsze od narodzin człowieka

• na początku lat trzydziestych pojawia się nowa fala: pokolenie 1910

• wojnę przeżyli w dzieciństwie

• stanowi dla nich nieprzyjemne wspomnienie, które kształtuje podświadomość i przygotowuje ich do roli katastrofistów

• w tym pokoleniu na plan pierwszy wysuwają się poeci związani z prowincją

• pojawiają się szkoły prowincjonalne

• lubelska: Józef Czechowicz; Łobodowski

• wileńska: żagaryści

• w małych miastach ukazują się pisma poświęcone poezji

• „Kamena” pod redakcją Kazimierza Andrzeja Jaworskiego (1933 - 1939; Chełm)

• „Okolica Poetów” pod redakcją Stanisława Czerniaka; organ autentyzmu (1935 - 1939

• do literatury liczniej wchodzą poeci pochodzenia chłopskiego

• zwrot poezji ku pejzażowy wiejskiemu i społecznej problematyce

• poezja staję się bardziej rodzima; jest niechętna motywom kulturowym

• młody poeta żyje w mieście prowincjonalnym, studiuje tylko w mieście

• ma trudniejszy start od swojego poprzednika

• nie jeździ za granicę

• nie rozporządza humanistyczną wiedzą wyniesioną z domu

• studia nie zawsze udaje mu się ukończyć

• odradza się w latach trzydziestych stereotypowy model chude intelektualisty i głodnej cyganerii

• talenty rozwijają się wolniej, nowe idee w poezji pojawiają się rzadziej, są pozbawione rozmachu programotwórczego

• o ideach poetyckich ujętych w pewien system można mówić w dwóch przypadkach

• Czernikowski autentyzm: idea zbyt mało atrakcyjna

• wizyjny kreacjonizm Ludwika Frydego: podstawą są artykuły Czechowicz; stanowi bardziej konstrukcję krytyka niż właściwy program

• programotwórczość paraliżowały dwa zjawiska

• przekonanie o konieczności podporządkowania się ideom społecznym i politycznym

• uwikłanie w zastaną sytuację: walka Awangardy ze Skamandrem; próby przekształcenia awangardyzmu

• nie pojawiają się żadne nowe impulsy pochodzące z literatury zachodniej

• wprowadzenie przez tą generację nowych stylów, poetyk, tematów odbywało się spontanicznie a nie programowo

• główny konflikt dwudziestolecia Skamander - Awangarda zachowuje swoją aktualność

• przewaga dokonań artystycznych po stronie Skamandra

• Skamander katastroficzny nie ustępuje Skamandrowi pełnemu witalizmu

• Przyboś nie ulega nastrojowi minorowemu, a ten dominuje w ówczesnej poezji

• jego dynamiczny aktywizm zostaje spotęgowany przez pasję rewolucjonisty

• jego poglądy społeczne ulegają radykalizacji

• w latach trzydziestych skamandryci przestają akcentować swoją swoją przynależność grupową, ich drogi wyraźnie się rozchodzą

• przeciwnie awangardziści: lata 1931 - 1933 to okres „Linii”, pisma programowego i bojowego

• we wczesnych latach trzydziestych następuje przeszczepienie awangardyzmu młodszemu pokoleniu

• dominujące w młodej poezji nowe poetyki tak bardzo oddaliły się od awangardowej poetyki, że można mówić o zaprzeczeniu koncepcji Awangardy

• stąd wydaje się słuszne określenie „druga Awangarda”

• trzy sfery poezji dziesięciolecia międzywojennego

• sfera pierwszego wyrazu: obejmuje szeroko pojętą poezję typu skamandryckiego

• sfera drugiego wyrazu: obejmuje ówczesną poezję awangardową i jej wiernych kontynuatorów

• sfera trzeciego wyrazu: poeci, którzy odeszli od Awangardy i stworzyli własny styl poetycki, własną wizję świata - wizjoneryzm

• w przypadku prozy (podobnie jak w poezji) najistotniejsza cezura przypada w okolicach 1932 roku:

• pojawia się nowa fala debiutantów

• spowodowana kryzysem ekonomicznym pauperyzacja społeczeństwa

• rosnąca autorytarność rządów sanacyjnych i zaostrzający się konflikt wewnętrzny

• następuje gwałtowny zwrot ku problematyce społecznej, dokonany w duchu radykalizmu, realizmu, autentyzmu

• ciekawym fenomenem są debiuty pisarzy, którzy dawno przekroczyli wiek właściwy dla literackiego startu (np. Bruno Schulz urodzony w 1892 roku)

• trzon nowej fali stanowili pisarze młodzi (np. Witold Gombrowicz; Zbigniew Uniłowski; Teodor Parnicki)

• do prozy wprowadzono nowy typ bohatera; zapoczątkowano nowe techniki powieściowe

• w mierze znacznie większej niż w poezji ówczesna sytuacja społeczno - ekonomiczna stawała się przedmiotem drobiazgowego opisu, przyczyną do tworzenia dzieł interwencyjnych

• rodzi się neonaturalizm czy populizm polski

• dokonuje się silniejszy zwrot w kierunku literatury faktu

• na ważne miejsce wysuwa się bohater zbiorowy

• wzrasta znaczenie powieści środowiskowo - zawodowej

• utwory powstają często pod piórem ludzi nie związanych zawodowo z literaturą

• uwaga pisarzy koncentruje się na dwóch postaciach: bezrobotnym i bezrolnym

• utwory bezpośrednio reagujące na sytuację polityczną w Polsce można zaliczyć do nurtu realizmu społecznego, który to gatunek pojawia się w wyniku:

• wzrostu poczucia społecznej odpowiedzialności i społecznych obowiązków literatury

• zwrotu ku realizmowi formalnemu (przezroczystość języka i imitatorska konwencja świata przedstawionego)

• w przechylonych ku realizmowi powieściach ekspersjonizujących pojawiła się przestroga przed militarnym konfliktem

• katastrofizm nie wpłyną bezpośrednio na prozę, przepoił ją pesymistyczną atmosferą

• przeważa ciemna, ponura, beznadziejna czy tragiczna wizja świata

• nadal trwa feminizacja prozy (zarówno jeżeli chodzi o autorki jak i postacie)

• zostaje zastopowana w najmłodszej generacji twórców

• wywodzą się ze środowisk chłopskich, a tam trudno o emancypację

• okres w którym dużego znaczenia nabiera seks

• konwencja neonaturalistyczna: kładzie nacisk na społeczne uwikłania tej sfery życia; często powtarza się temat przerwanej ciąży

• konwencja psychologiczna: pogłębia wiedzę o kobiecej psychice; w znaczący sposób wzbogaca portrety powieściowych bohaterek

• rozwija się bujnie twórczość ideologów walczących o swobody seksualne

• szczególne osiągnięcia pojawiły się tam, gdzie tematem była jednostka, nie zbiorowość

• okres szczególnie bogaty w indywidualności

• ciążono ku literaturze faktu

7. Grupy literackie dwudziestolecia międzywojennego (składy osobowe, czasopisma, czas istnienie, programy literackie i ich realizacje, spory literackie)

• SKAMANDER

• organ prasowy: „Skamander” (seria pierwsza: 1920 - 1928; seria druga: 1935 - 1939; wcześniej „Pro Arte et Studio” (1916 rok); „Pro Arte” (1919 rok))

• cześć skamandrytów działała także w „Wiadomościach literackich”

• u genezy przełomu leżała świadomość nowej sytuacji politycznej

• wyzwolenie od obowiązków patriotycznych

• przekonanie o pozyskaniu prawa do arystotelizmu i eksperymentu

• duży internacjonalizm pozwalał na nadrobienie zaległości literackich

• twórcy gromadzą się wokół osobnych czasopism i przekonań estetyczno - literackich

• pojawia się instytucja wspólnego wieczoru artystycznego i pierwszy takowy zorganizowany został przez „Pro Arte” 29 listopada 1918 roku

• zwykły koncert

• występ przed przypadkowymi ludźmi

• rola wieczorów została przejaskrawiona przez futurystów

• grupa dość swobodna z punktu widzenia programowego i poetyki

• zawarta pod kątem taktyczno - organizacyjnym i towarzyskim

• typowo ewolucyjny stosunek do poezji

• zdarzają się wyjątki eksperymentalne

• nie zrywali z tradycją wersyfikacji

• kładli nacisk na tonizm

• wprowadzili asonans (rym niedokładny)

• nieobce im były zmiany w logice składniowej

• poetyka

• język zbliżony do potocznego

• sytuacje ze zwykłej codzienności

• przedmioty jednostkowe

• świat intensywnie odczuwany wszelkimi zmysłami

• konkretność miejsca i czasu

• sprowadzili poezję „na ziemię”

• często rezygnowali z bezosobowej wyniosłości

• opanowanie umiejętności wpływu emocjonalnego na czytelnika

• charakterystyczna skamandrycka pointa

• poezja skamandrycka pokazała czytelnikom ich własny świat nie rezygnując z wartości kulturowych

• cenili spontaniczność

• odrębne, silne indywidualności

• podstawą w grupie był bliżej niesprecyzowany talent

• charakterystyczny witalizm: kult wszelkich przejawów życia

• poeta nie tylko obserwuje dynamizm i zmienność świata, ale także bierze w nim czynny udział

• poeta to ktoś z tłumu, młody człowiek napotykający w wielkomiejskim życiu dość typowe sytuacje i tym różniących się od innych, że jest obdarzony umiejętnością tworzenia wierszy

• Jan Lechoń

• najmłodszy ze skamandrytów

• uprawiał wierszowaną satyrę polityczną

• istotny „Karmazynowy poemat” (1920 rok)

• nawiązywał do wzorów wielkiej literatury narodowej

• tematem jest Polska w obliczu niepodległości

• rozrachunek z polską mitologią

• „Srebrne i czarne” (1924 rok)

• fascynacja śmiercią i przemijaniem

• tytuł to aluzja do srebrno - czarnych ozdób pogrzebowych

• jedna z najbardziej pesymistycznych książek w literaturze polskiej

• temat został opanowany przez dystans poetyckiego klimatu i wielowzorowej stylizacji

• Julian Tuwim

• tomy reprezentujące okres młodości

• „Czyhanie na Boga” (1916 rok)

• „Sokrates tańczący” (1920 rok)

• „Siódma jesień” (1922 rok)

• tomy reprezentujące okres dojrzałości

• „Wierszy tom czwarty” (1923 rok)

• „Słowa we krwi” (1926 rok)

• „Recz czarnoleska” (1929 rok)

• debiut uznany za największe wydarzenie

• podbił czytelników dionizyjską i frenetyczną pochwałą życia

• poezje traktowane jako objawienie Boga

• rozumiany panteistycznie: siła, która wszystko przenika i dynamizuje, popycha ku ekstazie

• manifest programowy w „Poezji” (tom „Czyhanie na Boga”)

• podmiot liryczny występuje jako prorok nowej wiary

• a subiektywnie jako „barbarzyńca”; osoba z tłumu

• zapowiada skamandryckie równouprawnienie tematów i poezji „szarego człowieka”

• do głosu dochodzi język kolokwialny, następuje prozaizacja poezji

• zmierza ku kunsztowności słowa

• zwraca się ku językowi

• fascynuje go w szczególności warstwa brzmieniowa

• Kazimierz Wierzyński

• drugi po Tuwimie piewca życia

• siła występuje pod postacią czystą, bakaliczna

• „Wielka niedźwiedzica” (1923 rok)

• wiersze pełne przygnębienia

• ocierają się o wojenną śmierć

• poczucie pustki

• dwa pierwsze tomy „Wiosna i wino” (1919 rok) oraz „Wróble na dachu” (1921 rok) stanowią pochwałę życia

• podmiotem lirycznym tych wierszy jest młody człowiek żyjący wśród konkretnych realiów

• jego poezja nie wychodziła poza granicę jednostkowej prywatności

• późniejsze tomy, czyli „Wolność tragiczna” (1936 rok) oraz „Kurhany” (1938 rok)

• Antoni Słomiński

• najbardziej zaangażowany w sprawy wielkich wspólnot ludzkich

• wskrzesił tradycję ballady i przywołał motywy orientalne

• wczesna poezja zbudowana na opozycji parnasizm - ekspresjonizm

• zmierzał ku poezji osobistego wzruszenia (podszyty romantyzmem)

• „Czarna wiosna” (1919 rok)

• silne związana z nurtami ekspresjonistycznymi

• najbliższa odmianie pacyfistyczno - aktywistycznej

• całkowite odnowienie poezji patriotycznej

• charakterystyczny jest dla niego wiersz wolny, podniosła retoryka, chaotyczność wyobraźni, wielosłowie

• poważna i patetyczna poetyka ody i gatunków jej pokrewnych

• manifestował humanizm i pacyfizm

• chciał modnie potępić poezję romantyczną ale wycofał się z tego

• lubił wprowadzać do poezji nowoczesne, scjentyficzne słownictwo i styl informacyjno - naukowo wy

• Jarosław Iwaszkiewicz

• twórczość bliska akumenizmowi

• uprawianie sztuki elitarnej, odwołującej się do wielu kultur, wyrastającej z francuskiego symbolizmu i pojęć o artyście jako kapłanie piękna

• estetyzm: piękno sztuki to nadrzędny cel twórczości

• skamandryta najmniej typowy

• szeroka tradycja kulturowa

• duży stopień wewnętrznego skomplikowania

• charakterystyczna prywatności wierszy

• zrozumiałe dla zamkniętego kręgu odbiorców

• wprowadza atmosferę poufałości

• „Okostychy” (1919 rok)

• dominanta rezygnacja skłania ku kontemplacji piękna i sztuki jako remedium na tragizm ludzkiego losu

• wprowadzenie nowoczesnego asonansu

• skodyfikował nowy rodzaj wersyfikacji

• zbliżenie do prądów nowatorskich następuje w tomikach „Dionizje” (1923 rok) oraz „Kasydy zakończone siedmioma wierszami” (1925 rok)

• oryginalna wersja polskiego ekspresjonizmu

• nowa proza poetycka

• Maria Pawlikowska - Jasnorzewska

• wiersz „małej scenki” pojawiają się sytuacje i rzeczy typowe dla młodej kobiety

• bardzo bliska Skamandrowi

• wprowadza do poezji codzienny konkret

• nowa koncepcja bohaterki lirycznej: nowoczesna kobieta; pozbawienie poezji patosu i afektacji; pełna niezrównanego wdzięku i kokieteryjnie manifestująca swoją miłość

• „Niebieskie migdały” (1922 rok)

• debiut, który od razu ukazywał możliwości poetki

• „Różowa magia” (1924 rok)

• najbardziej skamandrycki (prozaizacja języka, codzienność i demokratyzacja ja lirycznego)

• malarskość i lekka żartobliwość

• poezja wykazuje związki za impresjonizmem, secesją i formizmem

• żartobliwość Pawlikowskiej to łagodne, życzliwe ośmieszenia świata, które ma na celu oswojenie rzeczywistości

• „Pocałunki” (1926 rok)

• dominuje w nim motyw „niekochanej”

• AWANGARDA KRAKOWSKA

• organy prasowe: „Zwrotnica” (seria pierwsza: 1922 - 1923; seria druga: 1926 - 1927); „Linia”; „Sztuka współczesna”

• hasło trzech M: miasto, masa, maszyna

• cywilizacja współczesna rządzi się zasadami ścisłej konstrukcji, celowości, oszczędności i racjonalności, a więc obowiązuje oszczędności i ekonomia słów

• istotna staje się wieloznaczność słowa

• mowy wierszowe oparte na śpiewności i regularności straciły swe uzasadnienie

• nowy wiersz ma być oparty na swobodnym rytmie zdania, które jest nie skrępowanie żądnymi schematami

• metafora jako skondensowania i syntetyczna jest jednocześnie środkiem najlepiej odpowiadającym współczesnym wymaganiom ekonomii i oszczędności

• układ rozkwitania: pierwszy wers zawiera w sobie zalążek, później rozwinięcie

• poezja ma dawać odpowiedniki uczyć, a nie jest okazywać

• wystąpiła z najbardziej konsekwentną, wewnętrznie systemową koncepcją poezji

• ideał pracy

• surowy rygor programowy

• poetyka zaszyfrowanego, skondensowanego zdania

• poezja traktowana bardzo wąsko, odgrodzona murami

• Tadeusz Peiper

• „A” (1924 rok)

• „Żywe linie” (1924 rok)

• poetyka metaforycznego szyfru

• łamanie wyobrażenia wizualnego, przy oparciu o pojęciowe związki słów

• pełen inwencji w kształtowaniu składni

• debiutował późno, ale jego debiuty stanowiły całość cech jego poezji

• Julian Przyboś

• kult maszyny, pracy i nowoczesności

• poeta jako konstruktor

• metaforyka kreacyjna: poeta dynamizuje krajobraz, narzuca swoją wolę i emocje otaczającemu światu

• styl eliptyczny, pojawiają się nieodkreślenia, świadomie otwarte metafory

• wiersz przedstawia jednolitą wizję

• poezja produkcyjna, utylitarna

• poeta przedstawiał się jako współrobotnik lub ofiara wspólnego trudu

• maszyna jako narzędzie pracy, spotęgowanie ludzkiej siły

• jednocześnie wzorzec nowej poetyki

• myśl przewodnią wyznaczały takie elementy jak koło, prąd, rozruch

• Istota, przyczyny, cechy i literackie manifestacje katastrofizmu

2. katastrofiści inaczej oceniają to co się wokół nich dzieje

3. katastrofizm (wg Szpakowskiej): głosi aktualną lub mającą nadejść niebawem katastrofę wartości najważniejszych dla danej kultury

4. nie jest to wynalazek międzywojnia

5. przyczyny polityczne i społeczne

1. pierwsza Wojna Światowa pochłonęła wiele ofiar

2. była to pierwsza wojna totalna

3. skłoniła do zastanawiania się nad ludzką skłonnością do samozagłady (nauka wykorzystywana do niszczenia)

4. bierze się pod uwagę także Rewolucję Bolszewicką (masowość, utrata zainteresowania metafizyką i przewartościowanie systemu moralnego)

5. w Europie rodzą się totalitaryzmy (temat podejmowany przez różnych literatów i naukowców)

6. przyczyny gospodarcze

1. rok 1929 to okres światowego kryzysu

2. spowodował upadek, biedotę i wiele samobójstw

3. kondycja młodej polskiej inteligencji na początku lat trzydziestych

1. nie identyfikują się z Polską niepodległą

2. kończą szkoły, które są w pełni wolne

3. pojawiają się przed nimi perspektywy (wolna Polska będzie się odradzać)

4. autentyczne, poważnie prowadzone wychowania patriotyczne

5. dotyka ich kryzys gospodarczy

6. na stanowiskach okopuje się starsze pokolenie

4. „Verbuni”: pismo personalistów związanych z zakładem dla ociemniałych w Laskach (jest to periodyk katolicki)

1. tekst Wyki „Perspektywy młodości” wydrukowany po znajmości (mocno pesymistyczny)

2. dokonuje się wielka likwidacja ideałów

3. młodzież nie może się realizować życiowo i twórczo

4. młodzież dostrzega postępującą likwidację ideałów

7. przyczyny naukowo - ideologiczne

1. człowiek czuje się zagrożony z zewnątrz

2. nauki ścisłe: odkrycie promieniowania; podważenie trwałości materii

3. nauki humanistyczne: wystąpienia psychoanalityków (np. Freud)

4. w zależności od naszego stosunku do wynalazku tak będziemy go odbierać

5. rozwija się technika (u katastrofistów człowiek jest ubezwłasnowolniony względem techniki)

6. popularność katastrofizmu wzmagały teksty katastroficzne (ideologowie katastrofizmu międzywojennego)

7. Oswald Spangler „Zmierzch zachodu” (1918/1922 rok)

1. tak organizował sposób przekazu, aby zastraszyć przeciwnika

2. mechanizm opisał na wszystkich kulturach

3. wyrósł z kręgu modernistycznego (odwołania do Schopenhauer; cykl cywilizacji)

4. każda z opisywanych kultur przechodziął takie same losy (rozwiająca kultura staje się cywilizacją [kostnieje])

5. symptomy przerostu cywilizacyjnego

1. powastanie wielkich miast (wysysają ludzi z prowincji, przeco staje się ona pustynią kulturową; miasto to nie lud to masa)

2. traci się równomierny rozwój życia ludzkiego

3. miasto punkt: pasożyt pożerający rzeczywistość

4. nowe miasta wydają człowieka nietwórzczego

5. areligijny człowiek jest podatny na zagładę i manipulację

8. Mikołaj Bierdiajew „Nowe średniowiecze”

1. nie traktuje epoki jako ciemnej i nie rozwiającej się

2. noc jest ciekawsza (bardziej ontologiczna)

3. stara kultura odchodzi w mękach, rodzi się nowa (miał na myśli komunizm)

4. epoka która trzeba pozytywnie rozpatrywać (średniowiecze było uporządkowane i hierarchiczne; człowiek w Opatrzności odnajdował punkt odniesienia)

5. źle się dzieje już w renesansie (poddaje się w wątpliowość hierarchię na której opiera się zło)

9. Miguel de Punamino „Agonia chrześcijaństwa” (1924 rok)

1. agonia jak zmaganie się, walka

2. powraca zagadnienie systemów religijnych i podejście do człowieka

3. nowopowstające systemy odcinają się od religijnych systemów

10. Jose Ortega y Gasset „Bunt mas” (1930 rok)

1. rozprawa o tym jaki jest nowy świat

2. nowy człowiek to człowiek masowy (nie dotycz człowieka ze sfery robotniczo chłopskiej)

3. brak moralności w Europie (człowiek dąży do tego by żyć bez podporządkowania się jakiejkolwiek moralności)

4. człowiek nauki jest prototypem człowieka masowego

5. sama nauka tworzy współczesnych barbarzyńców

6. dla człowieka masowego etyka zawiera się w zdaniu „inni też tak robią”

7. brakuje mu odpowiedzialności za swoje czyny

11. Marian Zdziechowski „Europa, Rosja, Azja” (1923 rok) oraz „W obliczu końca” (1937 rok)

1. przed 1920 rokiem czuł ogromne zagrożenie ze wschodu

2. zło to deprecjonujący jednostkę ludzką bolszewizm

12. Florian Znaniecki „Upadek cywilizacji zachodniej” (1922 rok)

1. socjologiczne studium komunizmu

2. używa terminu bolszewizm

3. nowy ustrój określa mianem ocholkracji (rządy motłochu)

4. znakomita charakterystyka ustorju socjalistycznego

5. rządy motłochu objawiają się niszczeniem arystokracji ducha

6. prowadzi do zniszczenia kultury

7. brak zgody na indywidualistyczne podejście do podmiotu

8. do prostackich zachowań używa się dzieł wcześniejszych

13. katastrofizm znalazł swoje odbicie w eseistyce (patrz zagadnienie nr 10)

KATASTOFIZM U WITKACEGO

14. kwintesencję swojego myślenia zawarał pismach dyskursuwnych

15. kluczowa była dla niego Tajemnica Istnienia

1. pojedynczy człowiek stanowi odrębnośc, a jednocześnie tworzy całość istnienia

2. poszczególne jednostki zatracają umiejętność filozofii

3. do tej pory do samorozwoju prowadziły trzy drogi:

1. filozofia

2. religia

3. sztuka

4. za pomocą tych dziedzin człowiek mógł się zbliżyć do Tajemnicy Istnienia; mógł przeżyć wstrząs metafizyczny (patrz „Teoria Czystej Formy”)

4. katastrofą będzie brak możliwości przeżycia metaficznego oraz zuniformizowanie ludzi

16. „Pożegnania jesieni” oraz „Nienasycenie” ukazują społeczności chylące się ku upadkowi

1. oczekiwał rewolucji (nowe siły zniszczą stary świat)

2. w literaturze notorycznie powaraca do tematu rewolucji i ustanowienia nowego porządku

3. ciągle powraca do własnych rozważań

4. wkroczenie Sowietów do Polski było ucieleśnieniem jego wizji

8. KATASTOFIZM W POEZJI

1. szczególne poezja drugiej Awangardy

2. dwa ośrodki: Lublin oraz Wilno

3. awangarda lubelska

1. Józef Czechowicz

1. twórczość: „Kamień” (1927 rok); „Dzień jak co dzień” (1930 rok); „Nic więcej” (1936 rok); „Nuta człowiecza” (1939 rok)

2. nie chodziło mu o to, aby robić rebusy

3. nie używa znaków interpunkcyjnych; nie używa dużych liter; nie rymuje; nie używa tradycyjnych zwrotek

4. jego poezję cechuje nieśpiewna muzyczność

5. rytmiczność bierze się z powtarzania pewnych motywów i świadomego rozplanowania wiersza

6. wizyjność; posługuje się obrazem

7. dzięki kontrastowaniu obrazów tworzy efekt niepokoju (kontrast sielskie - przerażające)

8. doskonale godzi:

1. sielskość: z niedostaniego dzieciństwa zapamiętał to, co piękne i bezpieczne; wzmaga pozytywne uczucia poprzez zabiegi językowe

• pesymizm: groza; trudno określić, co tak naprawdę przeraża

• fantazyjność

• widoczny agnostycyzm, który nie pozwala mu przejść do sfery sacrum

• niepokój człowieka pojawia się w każdym momencie

• Żagary

• jest to drugie skrzydło drugiej Awangardy; odłam wileński

• pokolenie reprezentowane przez Czesława Miłosza

• do dziennika „Słowo” zaczęto dodawać „Żagary”

• poeci: Jerzy Zagórski; Teodor Bujnicki; Aleksander Rymkiewicz

• prozaicy: Antoni Gołubiew; Jerzy Putrament

• ideolodzy: Stefan Jędrychowski; Henryk Dembiński

• postanawiają wydobyć pierwiastki etnograficzne, kresowe (Czesław Miłosz)

• znajdują się na pograniczu kultur

• w jaki sposób te kultury się przenikają i wzbogacają

• brak endeckiej psychozy

• istotny jest Brzozowski, Marks a także encykliki papieskie

• przeczuwają jaką zmianę

• Czesław Miłosz

• katastroficzny tom „Trzy zimy” (1936 rok)

• jego poezję cechuje retoryczność i dystans do prezentowanej materii

• patronowie to Jospeph Condrad i Cyprian Kamil Norwid

9. „Sól ziemi” jako powieść ekspresjonistyczna

• mimo silnych wpływów realizmu zarówno psychologicznego jak i społecznego nurty ekspresjonistyczne nie giną w międzywojniu

• występują w formie stylistycznie stonowanej

• świat staje się bliższy intersubiektywnie sprawdzalnej rzeczywistości

• wchodzi w związki z naturalizmem i psychologicznym realizmem prostoty

• nurt ekspresjonistyczny w międzywojniu

• następuje przesunięcie ku problematyce społecznej

• punktem wyjścia są wielkie idee przeniknięte moralizmem, irracjonalizmem a czasem ewangelicznością

• główną ideę stanowi pacyfizm

• w metodzie pisarskiej dominuje postawa emocjonalnego zaangażowania, hiperbola, wyjaskrawienie

• głównymi bohaterami są wybitne jednostki lub ludzie symbole

• prozie tego nurtu blisko do moralitetu

• elementy ekspresjonistyczne w „Soli ziemi” Józefa Wittlina

• wydana w 1936 roku

• stanowi rehabilitację ekspresjonizmu

• stanowi pierwszą część „Powieści o cierpliwym piechurze”

• bliski ekspresjonizmowi w warstwie ideowej: patetyczny antymilitaryzm, moralistyczny pacyfizm, postać prostacza Piotra Niewiadomskiego

• postać zmitologizowana we właściwy sposób na potrzeby ekspresjonizmu; ma zostać ofiarą w wielkiej wojnie

• ukazuje wojnę poprzez losy jej armatniego mięsa

• kończy się odkomendowaniem Niewiadomskiego na front (drwina wymierzona w wojsko i państwo jako instytucje zniewalające człowieka)

• zespolenie dwóch perspektyw narracyjnych: autora i głównego bohatera

• dwie postacie symboliczne: Piotr Niewiadomski i feldfebel Bachmatiuk

• Wittlin wprowadza ekspresjonizm na wyższy poziom artystycznej świadomości i intelektualnego skomplikowania

10. Powstanie polskiego eseju literackiego

• najważniejsi polscy eseiści międzywojenni

• Józef Wittlin (eseje zebrane w tomie „Orfeusz w piekle XX wieku”)

• Bolesław Miciński („Odpowiedź na list Francesca”)

• Jerzy Stempowski („Mała apokalipsa dla inteligencji warszawskiej”)

• wzrost znaczenie eseistyki jest spowodowany pojawianiem się literatury fakt (wypływa wraz z autobiografizmem)

• dominują w nim tendencje katastroficzne

• eseistyka Jerzego Stempowskiego (po wojnie tworzy jako Paweł Hostowiec)

• rówieśnik skamandrytów

• jeden z ojców polskiego eseju

• arystokrata; posiadał majątki na Ukrainie; mieszkał w Szwajcarii; stanowił jeden z filarów myślowych „Kultury” paryskiej

• prowadził korespondencję z Giedroyciem w sprawie roli „Kultury” w społeczeństwie

• eseistyce przedwojennej dominują trzy metafory:

• metafora oblężonego miasta

• piramida wartości użytecznych

• Europa kurcząca się pod stopami

• świat współczesny można opisać metaforą oblężonego miasta

• ludzie myślą tak jakby groziło im wielkie niebezpieczeństwo

• człowiek podporządkowuje siebie społeczeństwu

• nie ma indywidualności - jest masa

• wyróżnik Europy lat trzydziestych stanowi wypieranie moralności pokojowej na rzecz wojennej

• dokonuje się zmiana - pojawia się ewentualność ciemiężenia innych

• burżuazja szuka nowej podniety: straszy się katastrofą

• katastrofizm to szaleństwo, które ogarnia cały świat

• wzmożone tempo zmian

• brak czasu na refleksje; dochodzi do przewartościowania

• elementy eseju

• esej literacki jest silnie osadzony w literaturze; istotna jest świadomość kultury literackiej

• subiektywny punkt widzenia

• esej to forma patrzenia na świat

• nie ma eseisty bez właściwej mu postawy

• eseistyka staje w kontrze

• jest to specyficzny typ refleksji

• forma nowożytna

• tematyka wciąż się powtarza, ale realizacje są już inne

• porusza kwestie dotyczące każdego człowieka

• polski esej zaczyna się w międzywojniu

• bardzo aktywna postawa polskich eseistów

• pierwszy tym terminem posługiwał się Stanisław Brzozowski

• pojawiają się świadomi eseiści; ich teksty przejawiają subiektywną postawę autorską

• poprzednikiem eseju była gawęda szlachecka

• ma charakter specyficzny, naukowy (powiązania z nowożytnym intelektualizmem)

• forma eseju

• nielinearność; nieuporządkowanie; fragmentaryczność

• istotą eseju jest refleksja

• możemy cały tekst uprościć do jednego zdania

• pomysł jest prowadzony autorsko

• ma charakter dialogiczny

• dba o język (każdy z autorów szuka własnego stylu)

• najistotniejszy jest podmiot

• esej to gatunek bardzo elitarny

• jego celem jest dyskusja

• autor często popisuje się swoją erudycją

Gra z konwencjami, stereotypowość i antystereotypowość opowiadań i powieści Witolda Gombrowicza

• Gombrowicz prezentuje dwie postawy: wyzwalający humor i mroczna wstydliwość

• debiutem Gombrowicza był „Pamiętnik z okresu dojrzewania” (1933 rok)

• igra w nim z XIX wiecznymi konwencjami (fantastka podróżnicza w stylu Alla Poe; dziennik morskiej żeglugi; nowela detektywistyczna; autobiograficzna gawęda o latach młodości)

• jest to zbiór opowiadań, w których dominuje motyw niedojrzałości

• bohater to postać duchowo nieukształtowana, poszukująca i potykająca się o formy które pozwoliły by mu określić siebie i świat

• ze schematem niewydarzonego outsaiderstwa łaczy się kompromitacja form, które przymierza postać

• wartości wysokie stają się sztuczne i oparte na społecznym umówieniu

• demaskownie dokonuje się konsekwentnie od dołu

• historie są dość osobliwe, odsłaniają ukryte pragnienia i zakamarki psychiki bohaterów

• „Dziewictwo”: bohaterkę pociąga brud i rodzi się w niej potrzeba zbrukania

• „Tancerz mecenasa Kraykowwskiego”: człowieka chorego pociąga mecenas, uosobienie mieszczaństwa

• „Biesiada u hrabiny Kotłubaj”: bohatera pociąga arystokracja ale nie potrafi osiągnąć jej wyrafinowanej perwersyjności

• „Zbrodnia z premedytacją”: opowieść mająca za podstawę kryminał ale jego zasady są odwrócone

• „Na kuchennych schodach”: ministra MSZ pociągają niedomyte sługi

• podstawowe opozycje u Gombrowicza

• forma - chaos

• dojrzałość - niedojrzałość

• wyższość społeczna - niższość społeczna

• te pary znajdują się w ruchu

• relacje przeciwieństw charakteryzuje wzajemne przyciąganie

• Gombrowicza pociągała niedojrzałość gatunku jakim jest powieść brukowa („Opętani”)

• fabuły Gombrowicza to psychomachie (udramatyzowane konflikty wewnętrzne człowieka, które zazwyczaj pozostają zasłonięte przez formę)

• forma to zawsze zamknięcie, ograniczenie wolności, narzuca jednostce społeczne określenia, a jedyna gra z nią może odsłonić chaos

• to sposób w jaki człowiek spotyka się z innymi, tworzy kulturę

• fałszuje i ogranicza człowieka, jest dla niego więzieniem

• Gombrowicz ma dwojaki stosunek do formy: pochwala ją i zwalcza

• pisarz usiłuje wymknąć się formie (poddaje próbie formy już istniejące)

• historie opowiadane przez Gombrowicza są bliskie życia, wydobywają kompleksy, ukryte pragnienia i niedostosowanie bohaterów do życia

• groteska u Gombrowicza ma znaczenie filozoficzne

• groteskowość form, zachowań czy fabuł ich jaskrawa umowność to sposób pokazania rządzącej życiem nieautentyczności konwencji

• jest to uniwersalny sposób przedstawienia rzeczywistości

• „Ferdydurke” (ukazała się w 1937 roku, postdatowana na 1938 rok)

• wielka satyra społeczno - kulturalna (wyśmiewa m.in. szkołę, nawiną obyczajowość warstw inteligenckich, anachroniczność polskiego dworku, idee sentymentalnego bratania się z ludem)

• wszystkie ataki wpisują się w walkę o autentyczność kultury polskiej

• ujawnia psychologię społeczną (istniejemy poprzez narzucanie sobie form)

• kładzie nacisk na alienacyjny charakter formy, która fałszując człowieka przyczynia się do powstania zła i głupoty

• przynosi także nową formę autotematyzmu

• demaskowanie fikcji utworu literackiego

• wyraża skrajny indywidualizm Gombrowicza

• dzieło zostaje podporządkowane autorowi

• Gombrowicz przeprowadza bohatera przez różne sytuacje społeczne

• wszystko opisane jest parodystycznie, ze skłonnością do przerysowań, typizacji i groteski

• akcję tego utworu cechuje nieprzewidywalność i nieprawdopodobieństwo

• wyraźnie nawiązuje do XVIII wiecznej powiastki filozoficznej (bohater na własnej skórze mógł doznać nieprzewidzianych konsekwencji swoich poglądów)

• jest to raczej podobieństwo, niż stylizacja

• lekkość tonu skontrastowana z tematem poważnym

• bohaterom bliżej do typów, niż charakterów

• złamana zostaje zasada życiowego prawdopodobieństwa

• narzuca się „pupę” (niedojrzałość), „gębę” (pewną formę), a wykroczenie poza przyjęte zasady kończy się „kupą” (ogólny chaos)

• świat bezforemny nie jest jednak możliwy, przechodzi z formy do formy

• Ferdydurke to zdejmowanie kolejnych masek powagi i formy, którymi posługujemy się w codziennym życiu

Teoria Czystej Formy i jej wpływ na twórczość S. I. Witkiewicza

• podkreślał przełomowy dla rozwoju literatury fakt odzyskania niepodległości

• poezja wieszcze staje się przeżytkiem bez większej wartości

• sztuka, teatr, poezja mogą się poświęcić bez reszty swoim własnym zadaniom

• istotne dwie powieści: „Nienasycenie” (1930) oraz „Pożegnanie jesieni”(1927)

• fundamentem dla Teorii Czystej Formy były antynomiczne pojęcia jedności i wielości

• świat to jedność złożona z poszczególnych istnień

• każde z istnień jest jednością utworzoną z wielu jakości

• cały system Witkacego zbudowany jest na antynomiach (stałość/zmienność; ciągłość/przerywalność; nieskończoność/ograniczoność)

• antynomiczność rozdziera także istnienia Poszczególne, wśród których najwyższą wartością są jednostki ludzkie

• każde z istnień jest samowystarczalną monadą, ale jednocześnie jest uzależniona od wielu jakości

• zachodzą istotne różnice w sposobie postrzegania Istnień

• wewnętrzne: istnieją jako swobodne monady, które są samowystarczalne

• zewnętrzne: ograniczone w czasie i przestrzeni części wielkiej całości

• wewnętrznie sprzeczny status Istnień odnajdujemy w twórczości literackiej i dramatyczniej Witkacego (konflikt na linii człowiek jednostka, która dąży do maksymalnej ekspresji i człowiek jako cześć zbiorowości, dla której losy jednostki są nieistotne)

• antynomiczność systemu wynikała z próby pogodzenia nurtu metafizycznego z nurtem pozytywistycznym

• sprzeczności i niedomknięcie systemu było celowe

• właśnie w paradoksach pojawia się Tajemnica Istnienia, Tajemnica metafizyczna, która stanowi cel jego filozofii

• przeżycie Tajemnicy Istnienia polega na dostrzeżeniu paradoksu istnienia jedności w wielości

• Teoria Czystej Formy wynikała ściśle z ontologii Witkacego

• tylko sztuka jest w stanie umożliwić nam przeżycie Tajemnicy Istnienia

• powinna być uwolniona od życiowego balastu

• nie powinniśmy się w niej doszukiwać wyłącznie odtworzenia treści życiowych

• czysta forma w sztuce to: odcięcie sztuki od wszelkich powiązań życiowych; piękno istnieje tylko w wartościach formalnych

• silne przeżycie formy i tylko formy może wprowadzić nas w odmienny stan przeżywania

• dzieło sztuki miało stanowić wyraz i jednocześnie przyczyniać się powstania uczucia metafizycznego

• ma być manifestacją jedności w wielości, pozwolić człowiekowi na uchwycenie związku między własną jednostkowością a całością istnienia

• sztuka powinna ten cel osiągać przy użyciu środków czysto formalnych; dzięki pewnej konstrukcji jakości prostych

• nie precyzował kryteriów według, których można odróżnić dzieło sztuki spełniające tą rolę od dzieła jej nie spełniającego

• Teoria Czystej Formy została rozszerzona na poezję

• domagał się od niej ewokowania uczuć metafizycznych przy pomocy Czystej Formy, nie przez wyrażanie różnych stanów ducha

• wyróżnił trzy rodzaje wartości poetyckich

• dźwiękowo - rytmiczne

• pojęciowe

• obrazowe

• najwięcej uwagi poświęcił warstwie znaczeń, które odpowiadały prostym jakościom

• potrzeba życiowego bezsensu miała swój początek w nienasyceniu formą: to jest koniecznością potęgowania podniet formalno - metafizycznych

• przeżycie metafizyczne pojawią się zarówno w artyście jak i w odbiorcy

• artysta: uzewnętrzniając się w obiektywnym materiale, z którego buduje dzieło, uświadamia sobie dzięki tej obiektywizacji „ja” silniej niż kiedykolwiek jedność własnej osobowości

• odbiorca: realizuje się dzięki kontemplacji doskonałej jedności formalnej, jaką jest każde dzieło artyzmu

Powieść - worek

• powieść - worek ujawnia cały dotychczasowy paradygmat norm, konwencji i sposobów czytania

• nie respektuje obowiązujących zasad komunikacji literackiej

• kultura literacka musi wchłonąć tekst nie dający się rozczytać w żadnym ze znanych stylów lektury

• aktywność czytelnika ogniskuje się wokół nietypowości poszczególnych poetyk

• podstawową problematyką jest orzekanie o semantyce formy powieściowej

• semantyka gatunku po raz pierwszy staje się nieuchwytna

• spowodowała drastyczne załamanie się klasycznych wzorów literatury i ich obiektywizacji krytycznej

• podstawową cechą powieści realistycznej jest możliwość jej zrozumienia przez czytelnika

• pojawienie się nowego typu powieści spowodowało konflikt pomiędzy wiedzą, a kompetencją publiczności literackiej, ujawniając tym samym wyznaczniki gustu literackiego

• brak wewnętrznej ewolucji powieści

• trudność określenia relacji pomiędzy poszczególnymi częściami

• nieumotywowane załamanie sposobu narracji

• obecność dygresji autora nie pozostający w żadnym związku z całością utworu

• zjawiska takie jak deformacja, sztuczność stylu, fabuły, postaci czy hiper odkształcanie realiów naruszały przyjęte zasady komunikatywności powieściowej

• brak możliwości rozpoznania sensu całościowego

• utwory nie pozwalały się streścić ani przełożyć na dyskurs języka krytyki literackiej

• za nowatorskie uznano:

• niemotywowany mimetyczne układ elementów

• otwartość kompozycją

• inny status języka powieści

• za wykładnik „nieczytelności” stawiano brak troski autora o odbiorcę powieści, a nawet lekceważenie

• zarzucano, że powieść jest zrozumiała tylko dla autora

• język ma służyć komunikacji, nie izolacji

• powieść - worek uznano za prowokację estetyczną

• celowo razi gust czytelnika wykształconego na prozie realistycznej

• odbiorca tego typu powieści stał się zdolny do innego niż tradycyjny odbiór utworu

• proza wymagała całkowitego utożsamiania się z dziełem

• możliwe wyłącznie poznanie emocjonalne

• powieść - worek narusza kategorię całościowości (nowy sposób segmentacji wewnątrztekstowej)

• rozbicie na obrazy

• luźność kompozycyjna

• liryczny tok narracji

• brak całościowości był utożsamiany z brakiem autorskiej troski o kompozycję

• brak ciągłości opowiadania

• autonomizacja poszczególnych elementów

• rozpad utworu na pojedyncze cząstki

• brak „wykończenia”

• niejednolitość gatunkowa i stylistyczna

• elementy prekursorskie

• nowy sposób konstrukcji polegający na ahierachicznym układzie elementów

• nowy typ ciągłości tekstu polegający na zestawieniu przypadkowych „niejasnych” elementów oraz swobodna dygresja autora

• pozbawiony kulminacji sposób kształtowania fabuły

• brak puenty w każdym poziomie dzieła potęgujący jego wieloznaczność

• dla Witkacego najważniejsze było zerwanie z arystotelesowską logiką wydarzeń

• uzasadnienia powieści szukano na płaszczyźnie ideologii

• za nowatorstwo uznaje się przeciwstawienie się formom dawnym, a zarazem rozluźnienie rygorów gatunkowych

• negatywnym punktem odniesienia były utrwalone formy powieści realistycznej

• pomijanie ograniczeń dzieła przy jednoczesnym dążeniu do gatunkowego synkretyzmu

• w powieściach - workach znajduje się bardzo wiele nieprawdopodobieństw

• istniała potrzeba powieści o formie zwartej

• powieść nie może być zamaskowanym dziennikiem

• nadmiar dygresji i ściśle prywatne rozważania autora naruszają „obiektywizm” utworu

• warunkiem powieści realistycznej było autorskie respektowanie przedmiotowości jak i dystansu w relacji autor - świat przedstawiony

• intelektualny zamiar rozbicia powieści wykroczenie poza granicę tematycznego tabu

• deformacja klasycznej powieści są dowodem, że powieść - worek to konstrukcja bardziej intelektualna, niż artystyczna

• istotnym elementem jest erudycja autora

• elementy powieści, które były dla czytelnika synonimem eksponowanej wiedzy autora

• pojawia się terminologia specjalistyczna

• ujawnia się norma leksykalna nakazująca selekcję słów składających się na powieść

• leksykonowy charakter powieści oceniano ujemnie jako potrzebę imponowania niewyrobionemu czytelnikowi

• bardzo nonszalanckie traktowanie realiów

• realizm i fantastyczność stoją w sprzeczności

• ujawniają brak umiejętności autora do wypowiedzenia się w konkretnej stylistyce

• autor miał niepotrzebnie udowadniać możliwość posługiwania się każdą konwencją

• podważony został status postaci literackiej opisywanej w kategoriach charakteru, typu, lub żywego człowieka

• postaci nielogiczne

• pominięcie jakiegokolwiek prawdopodobieństwa ich jedności psychofizycznej

• zachowania mają niewiele wspólnego z akcją utworu

• postacie silnie zależne od autorów

• kukiełki podporządkowane kaprysom narratora

• bohaterowie traktowani jako pretekst to wynurzeń

• ujawnienie norm aksjologicznych skupionych wokół relacji autor - bohater

• wykładnikami były najczęściej kategorie psychiczne i filozoficzne

• styl wyraźnie syntetyczny

• operowanie wyrazami z różnych dziedzin, epok i konwencji piśmiennictwa

• leksykalna wielostylowość była interpretowana jako przykład chaotyczności i naruszenia norm polszczyzny

• brak zhierarchizowania poszczególnych elementów leksykonalnostylistycznych miało prowadzić do niechlujstwa językowego

• wykroczenie przeciw rozpoznawalnych regułom utworu narracyjnego kazały traktować powieść - worek jako zapis procesu twórczego

• nie jest to byt skonstruowany i domknięty lecz niedopracowany brulion twórczy

• projekt nieskończonej całości artystycznej w nadmiarze wypełniony pomysłami i szkicami

• cechy powieści, która naruszały zaakceptowane reguły komunikacji powieściowej

• powieściowe funkcje aktualizowanych konwencji

• relacje między fragmentem, a całością utworu

• relacje między światem przedstawionym, a pozycją narratora

• relacje między literackością, a nieliterackością

• synkretyzm gatunkowy

• graficznie wyodrębnienie w tekście powieści wierszy i dialogów dramatycznych

• upodobnienie zapisu narracji do młodopolskich konwencji poetyckich

• przemieszanie gatunków, rodzajów i typów wypowiedzi poetyckich

• powieść - worek nasycona jest poglądami, problemami i ideami

• workowatość oznacza, że do powieści upchnięto rozważania na różne tematy

• także tematy obce literaturze

• utwory są odmianą powieści z tezą

• suma rozważań bohaterów i narratora, a także kolejne zdarzenia fabularne prowadzą do dających się dyskursywnie formułować koncepcji

• specyficzna organizacja stylistyczna narracji jest elementarnym warunkiem powieści - worka

• synkretyzm rodzajowo - gatunkowy i tematyczny

• stylistyczna nadorganizacja narracji

• dwa style językowe

• przeżycie metafizyczne: styl wyłącznie poetycki

• całościowe działanie artystyczne dzieła jest możliwe tylko pod warunkiem elementów zmysłowych

• strukturalne ograniczenia powieści

• objętość

• czas lektury

• przewaga pojęć nad innymi jakościami

• powieść może być złożona z elementów Czystej Formy

• wyznaczniki literackości stylu w powieści - worku

• pojęciowość: narrator i postaci używają słów o wyraźnym nacechowaniu abstrakcyjnym

• istotna rola pojedynczego zdania

• przeniesienie reguł poetyckości do prozy

• słowa w narracji nie służą do opisu obiektywnej rzeczywistości, lecz narzucają perspektywę wartościującą

• obnażenie chwytów literackich

• rozbija korelację pomiędzy gatunkami, a stylami wypowiedzi

• ważnym elementem było ujawnienie aktu pisania jako posługiwania się konwencjami narracyjnymi

• przekształcenie zastanego systemu narracyjnego dokonuje się poprzez sięgnięcie do złóż ukształtowanych

• narratorstwo jako swobodne posługiwania się różnymi sposobami wysłowienia

• dystans wobec znanej konwencji budowania tekstu

• wszystko jest maksymalnie sztuczne, rezygnuje z realistycznego przedstawienia świata

• deziluzja naturalności literackiego wysłowienia

• każdy element odsyła do konwencji wypowiedzi o rzeczywistości

• rezygnacja z postaci jako osoby żywej, wyposażonej w pełnię doznań psychicznych i jednocześnie bytowo niezależnej od autora

• potęgowano na niespotykaną skalę ingerencji autora w powieściowe istnienie postaci

• narrator dodaje myśli bohaterów do własnych rozważań

• rezygnuje ze stylistycznej indywidualizacji mowy poszczególnych postaci

• język postaci nie jest wykładnikiem ich tu i teraz w utworze

• sposób mówienie jest traktowany jako jedna z konwencji

• powieść - worek posługuje się konwencją ujawnioną

• jawna autorska opieka nad tekstem

• stała zmiana stylistyki narracji

• aktualizowane konwencje pełnią funkcję formuł gotowych używanych jako tworzywo powieści

• parodiowane style i konwencje nabrały charakteru autonomicznego i wyzwoliły spod dominacji opowiadanej historii

• w miejsce normy funkcjonalności pojawia się zasada unifikacji

• dyskusje ze współczesną kulturą należą do mowy właściwej narratora

• narrator sam lub ustami postaci podejmuje dyskusje z kręgu różnych dziedzin

• bezpośrednim odniesieniem jest najczęściej obcy tekst

• konwencja powieści - worka pozwala na ujawnienie autorskich niechęci

• podstawowym problemem było określenie stopnia literackości tzw. narracji autorskiej

• konwencja narracji autorskiej wiąże się z aktualizacją następujących tradycji narracyjnych

• koncepcja prozy jako formy specjalnej perswazji społecznej

• rozdzielenie płaszczyzn narracyjnej i gatunkowej

• ujawnienie się narratora w ramie pozatekstowej

• dystans opowiadającego

• postaci pełnią rolę głównie przykładu

• literatura „niska” pozbawiona ambicji poznawczych za to silnie nasycona konwencjami elementów fabularnych

• poetyka sternizmu i jego romantyczna mutacja w postaci dygresyjności opowiadania

• aktualizowana w postaci świadomej gry konwencjami literackimi

• modernistyczna problematyka kreacji artystycznej jako czynności deziluzyjnej

Twórczość B. Schulza (koncepcja mityzacji rzeczywistości, poetyckość języka, wpływ psychoanalizy, oniryczność)

10. dwie książki: „Sklepy cynamonowe” (1933 rok; pod protekcję Zofii Nałkowskiej) oraz „Sanatorium pod klepsydrą” (1937 rok)

1. obydwa tomy to zbiory opowiadań pisanych w pierwszej osobie

2. dorosły narrator ewokuje wspomnienia z dzieciństwa

3. akcja rozgrywa się na pograniczu dwóch epok: XIX - wiecznej zastanej kultury mieszczańskiej oraz XX - wiecznej nowoczesności

4. przełom oglądany jest z perspektywy pesymisty i aurze dekadencji

11. piękno znajduje się w regresie form materialnych

1. wyraźna estetyka brzydoty i choroby

2. antywaloryczność łączy się z poczuciem kryzysu i krytyką współczesnej kultury

3. główny bohater jest świat, który charakteryzuje się monstrualną przejrzystością, chorobliwym rozbuchaniem materii, fizycznym i umysłowym zwyrodnieniem jego przedstawicieli

4. warstwę intersubiektywnie sprawdzalną Schulz opisuje bardzo

12. proza Schulza jest silnie osadzona w tradycji (z uwagi na opozycję wobec panującego w międzywojniu realizmowi jest zaliczany do awangardy)

13. zaciera granicę między światem realnym a snem, marzeniem a mitopodobym wydarzeniem

1. mit to kategoria najbardziej podstawowa w pisarstwie Schulza

1. nie ma na myśli, którejś z gotowych mitologii

2. chodzi o żywy mit tkwiący w podświadomości człowieka, zwłaszcza w odczuciach dzieciństwa

3. wyraźnie nawiązuje do archetypów Junga

2. nie jest to mitologizacja prywatna; jest wyraźnie osadzona w tradycji biblijnej i helleńskiej

3. dąży do odtworzenia prawd wspólnych całej ludzkości

14. bohater często wchodzi w rzeczywistość równoległą do realnej

1. ukryta rzeczywistość nie jest jednoznacznie radosna; może być koszmarem

2. jest na pewno bujna, naładowana możliwościami, poetycka i zmysłowa

15. dzieła Schulza to walka ze śmiercią z pozycji materialisty, piewcy materii

1. świat pozagrobowy jako zdegenerowana forma materii

2. zakłada jednorodność różnych form materii co uprawnia go do ingerencji w ich struktury

16. jednym z najważniejszych motywów mitologicznych jest Księga

1. jest to symbol wiedzy tajemniczej; istnieje w mitycznym poza - czasie

2. znajdują się w niej odpowiedzi na wszystkie pytania

3. w jej wyobrażeniu krzyżują się różne inspiracje (przede wszystkim wywodzące się z żydowskiej tradycji religijnej)

4. wykorzystuje tylko niektóre elementy tych wierzeń

5. wszystko wplata w przeżycia dziecka samodzielnie poszukującego ukrytego sensu w słowie pisanym

6. dzieciństwo u Schulza to okres genialny

17. oniryzm u Schulza jest bardzo charakterystyczny

1. całe opowiadania się snopodobne

2. tam nikt nie śpi, nie są to relacje z marzeń sennych danej postaci

3. wszystkie opowiadania są oparte na mechanizmie snu (fantastyczność a jednocześnie materialność, podważenie zasad logicznych)

4. u podłoża fabuł leży mitomania dziecka o rozbuchanej wyobraźni

18. świat Schulza jest bardzo poetycki (wyraźne analogie do Leśmiana)

1. proza silnie zmetaforyzowana

2. barokowe zdania rozrastają się, tworzą ciągi

3. wyraźne poszukiwanie właściwych określeń wśród ich bogactwa, wśród pewnego naddatku słownego terminów oddających rozwój materii

4. poznanie ma charakter dynamiczny

1. życie to nieustające przemiana, dzianie się

2. płynność strumienia życia

3. płynny stosunek między rzeczą a słowem

5. rzeczy, procesy, pory roku czy dnia podlegają animizacji i personifikacji; przypisuje się im odrębny byt i samodzielną wolę

6. zrazem dziwny, mistyczny świat wciąż posiada realne odniesienia

7. dystans jest zbudowany poprzez użycie języka scjentyficznego

19. erotyzm w prozie i grafice Schulza ma charakter perwersyjny

1. jest zakorzeniony we wzorach ekspresjonistycznych

2. znajduje się w kręgu oddziaływania modernizmu polskiego i austriackiego

Elementy psychologiczne i autobiograficzne w twórczości lat międzywojennych i powojennych. (Dąbrowska, Kuncewiczowa, Tokarczuk)

• Maria Dąbrowska „Noce i dnie” (1931 - 1934)

• kilkakrotnie przerabiana powieść rzeka

• akcja rozpoczyna się w 1884 roku a kończy się na wybuchu I Wojny Światowej

• cała historia została ukazana jako współczesna z perspektywy ludzi szarych

• ilustruje proces deklasacji społeczeństwa ziemiańskiego

• odradza się pierwiastek epicki (dialektyka trwania i przemijania)

• tonacja epicka zostaje skomplikowana przez wielowątkowość, ruchliwość i niespodziewane zwroty akcji

• jest to literacka autobiografia dzieciństwa (postać Agnieszki)

• znajdują się też elementy powieści idei

• zmiana dystansu epickiego świadczy o wrażliwości autorki na zmiany w poetyce

• na pierwszy plan wysuwa się ogólnoludzka problematyka psychologiczna i związane z nią zagadnienia filozoficzne

• przeciwstawienie postaw otwartej (Bogumił) oraz zamkniętej (Barbara)

• ideałem wspólnoty jest miłość

• praca to nie tylko wartości społeczne, ale także wartości moralne, metafizyczne; pozwala zespoić się ze swoim istnieniem

• styl bogaty w odmiany mowy zależnej zmierza w kierunku potoczności

• Dąbrowska nobilituje wartości w szarej, codziennej pracy i życiu bez zdarzeń

• jej język jest bardzo komunikatywny

• Maria Kuncewiczowa „Cudzoziemka” (1936 rok)

• rodzaj przedśmiertnego obrachunku z własnych życiem i przywołują skojarzenia autobiograficznego filmu

• bardzo znamienna perspektywa dla lat trzydziestych

• Róża to postać barwna, władcza, kapryśna i budząca postrach w rodzinie

• jest to bardzo sugestywny portret psychologiczny głównej bohaterki; psychoanalityczne studium wywołane końcem własnego życia (istotny jest zawód miłosny i niespełniona miłość)

• Olga Tokarczuk „E. E.” (1995 rok)

• cały świat powieści zostaje podporządkowany zasadzie kreacji artystycznej (rozpoznawania natury człowieka, jego uzależnień od ciała i do myśli)

• główną bohaterką jest dorastająca dziewczyna Elza Etzner uznawana za medium

• zaczynają się dziać wokół niej dziwne, niepokojące rzeczy (widzi duchy zmarłych, jest wykorzystywana jako medium przez matkę)

• istotną część powieści stanowią zapiski młodego lekarza, który analizuje przypadek E. E pod kątem czysto psychoanalitycznym (nawiązanie do psychoanalizy Freuda; wyraźne rozbicie na świadomość i pod świadomość)

• zdolności opuszczają ją w momencie osiągnięcia dojrzałości płciowej

• Tokarczuk pokazuje strach głównej bohaterki, to jak powoli wpisuje się w rolę medium i zaczyna się obawiać co się stanie, gdy utraci swoje zdolności

• wcześniej niezauważana Elza teraz jest w centrum uwagi (potrzeba zainteresowania otoczenia sobą; swoistego rodzaju odwet za wcześniejszą obojętność)

21. Bezpośredni i pośredni monolog wewnętrzny w prozie międzywojennej (Kuncewiczowa, Joyce)

• Maria Kuncewiczowa „Cudzoziemka” (1936 rok)

• dwa plany czasowe: na pierwszym dominuje obiektywny czas narratora, a na drugim subiektywny czas wspomnień

• plan czasu teraźniejszego otwiera i zamyka powieść oraz przypomina o czasie ich trwania

• nie toczy się w sposób linearny ale podlega polityce skojarzeń zgodną z zasadą funkcjonowania pamięci (przemieszania i nawroty; koncentracja wokół pewnych tematów i wątków biograficznych)

• James Joyce „Ulisses”

• jeden dzień, jedna ulica - wszystkie wydarzenia z perspektywy różnych postaci

• zastosowanie odmiany monologu wewnętrznego: strumienia świadomości (oparty na pamięciowym rytmie skojarzeń, brak uporządkowania, nielinearność wspomnień, często ciąg asocjacyjny wywołuje jeden przedmiot)

• brak trzecioosobowego narratora

• wyraźna monologizacja całej powieści (wypowiadają się tylko postacie)

• problem z chronologią oraz odróżnieniem przejść (powieść nieuporządkowana - jej chaos ma nawiązywać do chaosu pamięci)

• przyczyną do jej powstania były odkrycia z zakresu nauk humanistycznych (psychoanaliza)

22. Realizm i naturalizm w prozie międzywojennej

• realizm klasycyzujący

• pisarze dążą do przedstawienia świata intersubiektywnie sprawdzalnego

• ich zainteresowania psychologiczne dotyczą najczęściej ludzi i typowych dla nich przeżyć

• posługuje się wartościami estetycznych łagodnymi; patronują jej idee umiaru i rygoru

• nie stroni od podejmowania dziedzictwa realizmu pozytywistycznego

• proza artystów tego nurtu miała znamiona wysokiego artyzmu ale dbali także o komunikatywność przekazu

• byli szczególnie uwrażliwieni na konkret i codzienność przedstawionego życia

• Zofia Nałkowska „Choucas” (1927 rok)

• powieść internacjonalna

• dzieje się w uzdrowisku w Alpach

• stanowi analizę nacjonalizmu, patriotyzmu i stosunków jaki panują, i powinny panować między narodami

• luźność kompozycji, technika sylwetkowa, konwencja wyraźnie reportażowo - kronikarska

• Zofia Nałkowska „Niedobra miłość” (1928 rok)

• główna jej teza polega na przedstawieniu osobowości jako zmiennej w czasie wypadkowej

• oddziaływanie osobowości na innych

• przyjmowanie pewnych ról społecznych

• posługuje się narratorem świadkiem

• tło stanowią współczesne problemy polityczne związane z przewrotem majowym

• Maria Dąbrowska „Znaki życia” (1938 rok)

• bohaterami są postaci z powieści „Noce i dnie”

• technika nowelistycznego portretu się różnicuje; nie cofa się przed szczególnie trudnymi tematami

• filozofia afirmacji napotyka tutaj wyraźne przeszkody

• pojawia się element tragizmu i rozpaczy

• Jarosław Iwaszkiewicz „Zmowa mężczyzn” (1930 rok)

• frapuje go codzienność, szarość ludzkiej egzystencji

• wyraża postawę pełnego niepokoju poszukiwania sensu własnej egzystencji

• zwrot ku dramatycznie pojętej problematyce religijnej

• realizm społeczny:

• utwory są pisane językiem dążącym ku przeźroczystości, niezauważalności

• na pierwszy plan wysuwa się tutaj przedstawienie człowieka w gromadzie

• analiza bardziej socjologiczna

• u podstaw tego nurtu leży proza Heleny Boguszewskiej

• „Świat po niewidomemu” (1932 rok; społecznikowski reportaż z zakładu dla ociemniałych dzieci; czuła i współczująca obserwacja oraz znakomite operowanie mową pozornie zależną)

• „Ci ludzie” (1933 rok; fabuła lekko zarysowana; chodzi o ukazanie portretu zbiorowego biedoty żyjącej na przedmieściach)

• nurt wprowadza wiele powieści środowiskowych

• często w formie nowelek o wyraźnie migawkowym charakterze (np. „Przedmieście” praca zbiorowa; mówi o różnych miejscach i zawodach opisując świat z ich perspektywy)

• radykalizm społeczny przejawia się w powieści Wandy Wasilewskiej „Oblicze dnia” (1934 rok)

• wzywa do rewolucji i kończy się jej entuzjastycznym opisem

• na końcu pojawia się pozytywny bohater bez skazy, idealny wzorzec rewolucjonisty

• pokazuje proces przemiany powieści reportażowej w socrealistyczną

• pojawiają się powieści pół reportażowe opowiadające o bohaterze zagrożonym lub padającym ofiarą bezrobocia (Jan Wiktor „Wierzby nad Sekwaną” 1933 rok; powieść o nędzy i poniewierce polskich emigrantów w Paryżu) oraz populistyczna proza o tematyce chłopskiej (Jan Wiktor „Orka na ugorze” 1935 rok lub Wanda Wasilewska „Ojczyzna” 1935 rok)

• powieści z nurtu chce ingerować we współczesność ale częściej sięga po wydarzenia minione

• cechuje ją brutalność w proweniencji naturalistycznej

• do pisarzy realizmu społecznego można zaliczyć Gustawa Morcinka

• autor niemal całą swoją międzywojenną twórczość poświęcił Śląsku i środowisku górniczemu

• „Wyrąbany chodnik” (1931 - 1932 rok; dzieje walki Ślązaków z niemieckim uciskiem zakończone serią powstań śląskich)

• reprezentował „szkołę serca” (wiara we wrodzoną dobroć ludzi i chęć niesienia sobie pomocy)

• realizm społeczny sięgał także do środowisk egzotycznych czytelnikowi (np. powieść „Cynk” Mariana Czuchowskiego)

• ukazywanie świata w konwencji brutalnie naturalistycznej

• znajomość realiów i realistyczne traktowanie tematu

• takie dzieła były wynikiem podjętych studiów w terenie, tworzyli je także pisarze - samoucy

• pojawiają się także powieści o środowisku wojskowym (łączy je krytyczny stosunek do wojskowego drylu opartego na dominacji)

• zgodnie z programem Przedmieścia proza realizmu społecznego lat trzydziestych nastawiona była przede wszystkim na opis warstw i środowisk upośledzonych, jednak miała także odmianę inteligencką

• pauperyzacja i bezrobocie dotknęły także inteligencje

• mówiły o wielkomiejskim drobnomieszczaństwie lub zajmowały się analizą psychiczną

• opisywana także bohemę artystyczną

• „Dwa księżyce” Marii Kuncewiczowej (1933 rok; pełen dyskretnego liryzmu i malarskości reportaż z życia Kazimierza nad Wisła; kontrastowe zestawienie dwóch środowisk: ludzi miejscowych i przyjezdnych; dzieło pełne współczucia dla ludzkich nieszczęść)

• „Wspólny pokój” Zbigniewa Uniłowskiego (1932 rok; cyganeria lat nędzy; czysty neonaturalizm w przedstawieniu świata)

• obok realizmu społecznego rozwija się realizm psychologiczny:

• wyraźne przesunięcie ku pesymistycznym koncepcjom ludzkiego losu

• często sięgano po autobiografizm (szczególnie ulubiony był powrót do lat dziecięcych)

• pojawia się kobiecy erotyzm oraz kobiety uzależnione i krzywdzone przez mężczyzn (Pola Gojawczyńska „Dziewczęta z Nowolipek”, 1935 rok)

• studia psychologiczna obejmują takie tematy jak analizy procesu dojrzewania płciowego wraz z opisem erotycznych snów

• wkład w realizm psychologiczny włożyła także Zofia Nałkowska (powieść „Granica” 1935 rok; przesuwa problematykę ze sfery natury do sfery kultury; ukazuje jak ważną rolę w życiu człowieka stanowią inni ludzie)

23. Stosunek pisarzy różnych pokoleń do klęski wrześniowej i ocena perspektywy wojennej

• historycy literatury wydzielają okres od 1939 do 1945 roku; traktują go jako odrębny

• temat klęski wrześniowej w literaturze

• Jan Józef Szczepański (reprezentant pokolenia 1920)

• autor opowiadań, powieści, esejów,

• „Polska jesień”

• wpisuje się w nurt prozy autobiograficznej (autor wcielony do wojska brał udział w kampanii wrześniowej)

• początek to katastrofalne nastroje (doszukiwanie się przepowiedni)

• zapis jak wyglądał wrzesień '39

• malarskość opisu: tak wygląda świat widziany oczyma inteligenta; wyraźna estetyzacja postrzegania świata

• obraz wojny to świadectwo zmiany, czym jest tak naprawdę wojna totalna; ludzie wychowani w wolnej Polsce nie mieli takiego wyobrażenia

• bohater obserwuje zachowania ludzi (niejasne, nieczytelne ukazane w sposób behawioralny w obliczu wojny)

• oblicza Września w literaturze są rozmaite

• punkt widzenia obserwatorów

• wojowania (polskie mity narodowowyzwoleńcze wcielane w życie)

• zafascynowanie mitem jakim była szarża ułańska

• autentyczna ekstaza w momencie szarży (Wojciech Żukowski „Lotna”)

• motywy tematyczne, którymi operuje literatura

• kampania wrześniowa

• szarża ułańska

• szosa Zaleszczycka

• motyw ucieczki szosą; temat symboliczny (Emil Zegadłowicz „Domek z kart”)

• pokazana jest ogromna niechęć do ludzi, którym udało się uciec

• po kampanii wrześniowej rozpętało się szukanie winnych

• Kazimierz Wyka „Pamiętnik po klęsce. Życie na niby”

• kwestia sterotypów literackich

• wiersz znaleziony na ulotce zrzuconej przez Niemców

• tłumaczenie filologiczne

• „Modlitwa do niemieckiego Boga”

• wiersz „Modlitwa do nieprzyjaciół”

• Kazimiera Kolowiczówna

• ogłoszony w „Prosto z mostu” (pismo to ukazywało się w latach 1935 - 1939)

• redaktorem naczelnym był Stanisław Piasecki

• stanowiło alternatywę dla Wiadomości literackich

• pismo nacjonalistyczne

• umożliwiło debiut Gałczyńskiemu i Bolesławowi Micińskiemu

• walczy z autosterotypem oraz sterotypami zakorzenionymi w świadomości ludzi (obserwacje prowadzi podczas okupacji)

• na dzieło składają się przede wszystkim eseje, które autor pisał podczas wojny

• po wojnie pojawia się nurt prozy fabularnej

• o wojnie mówią szczególnie małe formy epickie i zapiski o charakterze dokumentalnym

• Jan Józef Szczepański „Buty” (opisana została historia oddziału partyzantów, którzy rozstrzeliwują więźniów, aby zabrać im buty)

• Miron Białoszewski „Pamiętnik z powstania warszawskiego” (dzieło traktujące o powstaniu; skupia się na tematyce i skali zagrożenia; tym jak radzą sobie w takich sytuacjach ludzie)

24. Powojenna powieść piastowska

• jedna z głównych metod ekspresji literackiej

• przykład stanowią „Srebrne orły” Teodora Parnickiego

• model atakuje powieść historyczną z XIX wieku

• świat przedstawiony był przez autorytet narratora (trzecioosobowy; wszechwiedzący; zdystansowany do wydarzeń z przeszłości)

• wydarzenia są uporządkowane przez fabułę oraz nadaje się im pewne znaczenie (powieść XIX wieczna wartościowała wydarzenia historyczne)

• model nowej powieści historycznej

• brak narratora, który jest autorytetem (interpretuje wydarzenia i scala je)

• skupia się na iluzji wykorzystania źródeł

• w dużej mierze opiera się na tekstach przesyłanych przez bohaterów umieszczonych w przeszłości

• często wykorzystuje list, które w żaden sposób nie mogą zostać zinterpretowane przez narratora

• wykorzystane dokumenty źródłowe są często komentowane przez bohaterów

• czytelnik podążając tylko za jednym z bohaterów dostaje tylko fragment całości

• wprowadza do struktury powieści monologi wewnętrzne

25. Proza rozrachunków inteligenckich - problematyka i innowacje

• termin zaproponowany przez Kazimierza Wykę

• odnosi się do następujących pozycji

• K. Brandys „Drewniany koń” (1946 rok)

• S. Dygat „Jezioro bodeńskie” (1946 rok)

• P. Hertz „Sedan” (1946 rok)

• S. Kisielewski „Sprzysiężenie” (1947 rok)

• temat stanowi rozliczenie się z polską międzywojenną oraz z jej klęską

• utwory skierowana na inteligencki system wartości

• główny bohater przyznaje się do swoich inteligenckich korzeni

• wyrasta z „wysadzonych z siodła” (szlachta, która pod zaborami utraciła majątki)

• na etos składa się tradycja szlachecka

• kolejną cześć stanowi odpowiedzialność za społeczeństwo

• na model patriotyczny wpłynęła tradycja romantyczna

• klęska wrześniowa doprowadziła do refleksji nad wartościami

• rozliczenie dokonywane z perspektywy indywidualnej

• skrajny indywidualizm

• hamletyzowanie

• nadmiar wiedzy nie pozwala dobrze zdiagnozować sytuacji

• mierność wyboru wartości

• główny temat stanowiły rozterki wewnętrzne

• wyrażane w charakterystycznej narracji (subiektywna i psychologiczna)

• ma funkcję terapeutyczną (trzeba się uwolnić od koszmaru klęski)

• inteligent tylko analizuje, nie potrafi działać

• często traktowane jako podsumowanie Dwudziestolecia międzywojennego

• najciekawszy przykład to „Jezioro Bodeńskie”

• główny bohater jest nieznany; jest osadzony w obozie internowania w Konstancji nad Jeziorem Bodeńskim

• problem wiąże się z poczuciem narodowym

• konstruuje siebie na wizerunek Polaka

• narracja pierwszoosobowa

• bohater uwikłany jest we wzorce (nie potrafi wyjść poza nie)

• ocenia swoją sytuację pod kątem literatury socrealistycznej

26. Wpływ realizmu socjalistycznego na twórczość i życie literackie w Polsce.

• jest to wytwór radzieckich ideologów (Stalin zauważył wpływ sztuki na ludzi)

• pas transmisyjny ideologii do społeczeństwa

• odwoływała się do tradycji romantycznej (pisarz jako wieszcz; ma zdolność wpływu na duszę i życie człowieka)

• tradycja awangardowa: artysta to inżynier duszy ludzkiej

• formuła niezwykle sugestywna dla artystów (twórca doceniony w społeczeństwie)

• zawierała postulat ideologiczny (potrzeba władzy, aby ogarnąć wszystkie dziedziny życia ludzkiego)

• zniewolenia całej działalności twórczej

• w ZSRR socrealizm został wprowadzony w 1934 roku na Zjeździe Literatów Radzieckich

• wzorzec dla wszystkich innych twórców (zadekretowania pełnej ideologii)

• środowisko twórcze reprezentował Maksym Gorki (powieść „Matka” jest uważana za modelowy przykład prozy socrealistycznej)

• wszystkie zjazdy kończyły się deklaracją środowiska o przyjęciu socrealizmu

• była to jedyna obowiązująca metoda twórcza w całym bloku sowieckim

• podobne cechy można odnaleźć w twórczości nazistowskich Niemiec

• nie jest to prąd artystyczny

• prąd artystyczny to następstwem przekształceń w obrębie sztuki

• socrealizm był narzucony z zewnątrz

• ma charakter polityczny (jest narzucony przez władzę), ideologiczny (wprowadzony i kontrolowany przez ideologów), ma za zadanie propagowanie sytuacji społecznej i jej wizji, ma charakter socjotechniczny (sprawy instrument sterujący zachowaniem twórców)

• pochodzenie nazwy realizm socjalistyczny:

• realizm: odsyła do literatury XIX wieku; cała ówczesna konwencja była popierana przez ideologów komunizmu

• socjalistyczny: określenie tematyki i idei, wedle której należy tworzyć

• poprzez podjęcie konwencji, która istniała ponad 100 lat temu literatura została uwsteczniona

• uzasadnienie (Gyorgy Lukacs)

• w konwencji realistycznej dostrzeżono cechę bezpośredniego odniesienia do rzeczywistości (interpretacja i opisanie rzeczywistości społecznej w dziele)

• realizm XIX wieczny miał opisywać przemiany społeczne

• miał przedstawić nowe społeczeństwo XX wieku

• socrealizm miał przedstawić rzeczywistość zgodną z ideologią marksistowską

• oswojona konwencja, która była łatwo odbierana

• socrealizm został przyjęty podczas zjazdu Związku Literatów Polskich w Szczecinie, w styczniu roku pańskiego 1949

• wcześniej przyjęli go kompozytorzy

• powtórzenie modelu radzieckiego

• z ramienia władzy wystąpił Włodzimierz Solowski (proponował przyjęcie socrealizmu)

• z ramienia twórców wystąpił Stefan Żółkiewski

• pokolenie 1910 roku

• redaktor naczelny „Kuźnicy”

• realizacja:

• zanikł temat wojny ujmowany w perspektywie jednostkowej jako zło moralne

• odcinał się od wszelkiej tematyki metafizycznej

• optymistycznie przedstawiony budowa socjalizmu; odbudowa ojczyzny; optymistyczny obraz społeczeństwa socjalistycznego

• poezja miała przedstawiać doraźne cele

• część wierszy miała być poświęcona wodzom i przywódcom państwowym i partyjnym

• powrót do wzorców klasycznych (niezwykle popularne w odbiorze czytelniczym): pieśni, ody, poematy opisowe

• zasadą naczelną było tworzenie dla mas

• modele prozy:

• powieść produkcyjna

• odbudowa zakładów pracy, realizacja planów produkcyjnych

• akcja osadzona w zakładzie, w fabryce

• wysoki stopień konwencjonalizacji

• punkty wyjścia: zauważenie niedostatku i trudności w funkcjonowaniu zakładu

• rozwiązanie problemu znajdował bohater pozytywny

• wywodził się z ludu, miał siłę aby rozwiązywać problemy

• musiał uzyskać świadomość ideologiczną (uświadamiany poprzez towarzysza)

• wszystkie nieszczęścia powoduje wróg klasowy

• wywodzi się z przedwojennej burżuazji

• ewentualnie z inteligencji

• powtarza schemat powieści szpiegowskiej/kryminalnej

• tego rodzaju powieść ma przedstawić problemy, które odbiorca spotyka na co dzień

• realizuje powieść tendencyjną (przyświeca jej pewne teza_

• bardzo szybko staje się schematyczna

• w 1952 roku Ludwig Flasche zwraca uwagę na jej schematyzm

• powieść o tematyce wiejskiej

• powiela schemat

• miejscem wydarzeń była wieś (bardzo często przedstawiała dobrze prosperującą spółdzielnię chłopską)

• wrogiem byli kułacy/obszarnicy

• powieść polityczna

• miała na celu przedstawienie lub uzasadnienie nowej władzy w Polsce

• nowa władza walczyła z podziemiem zbrojnym

• skutki socrealizmu

• zahamował rozwój literatury

• zablokował debiut wielu pisarzy z rocznika 1920

• spowodował, że pisarze sprzeciwiający się porządkowi zmuszeni byli pisać do szuflady

• przyczynił się utrwalenia diaspory

• odciął kulturę polską od tekstów z zagranicznej literatury współczesnej

Polska diaspora literacka: kraj - Londyn - Paryż (twórcy, pisma - „Kultura”; „Wiadomości”, kolejne fale emigracji i powrotów).

• ogół emigracji nie jest wybitnie intelektualny

• zasiedziali twórcy tworzą literaturę skostniałą

• dla nich wzorem literackim jest romantyzm i pozytywizm

• adresowana do odbiorcy przeciętnego ma charakter integrujący

• definicja literatury emigracyjnej

• element języka: twórczości emigracyjna powstaje w języku narodowym

• element goegraficzny: literatura ta powstaje poza granicami kraju

• element ideologiczny: tworzą ją pisarze po pojęciu świadomej decyzji o pozostaniu na emigracji

• periodyzacja (S. Bereś)

• 1945 - 1951

• niestabilność, płynność środowiska emigracyjnego

• poczucie tymczasowości

• dominowały skrajne postawy polityczne

• wyodrębniają się środowiska pisarskie

• kształtuje się etos pisarza emigranta

• wrócił Słomiński, Broniewski, Prószyński, Tuwim, Gorczyński, Fidler

• w czasie II Wojny Światowej pewne instytucje kulturalne były związane z wojskiem

• rozpadły się instytucje, które stanowiły wsparcie finansowe

• w 1945 roku powstaje Związek Pisarzy Polskich na obczyźnie

• pierwszym prezesem jest Stanisław Stroński

• celem jest pomoc finansowa dla pisarzy

• podejmował uchwały czy pisarzowi emigracyjnemu wolno publikować w kraju (podjęta)

• była to manifestacja niezgody dla ruchu komunistycznego (brak zgody na działanie cenzury)

• Grudziński stwierdza, że w ten sposób środowisko skazuje się na izolację

• Dom Pisarza (1947 rok)

• spotykało się w nim środowisko twórcze

• wyłoniła się grupa osób, która pracowała w Radiu Wolna Europa (sekcja polska BBC)

• po 1956 (wystąpienie Gomółki) podtrzymano zakaz o publikacji dzieł w Polsce

• domagano się debitu (państwowego pozwolenia na wporwoadzenie dzieł emigracyjnych)

• zniesienie decyzji ZPP nastąpiło w 1957 roku (o publikacji decyduje sumienie pisarza)

• wydawnictwa

• „Publicystyka” A. Mickiewicz (podsumowanie z XIX wieku)

• tom szkiców „Mickiewicz żywy” (próbowano aktualizować propozycje XIX wieczne)

• ksiazki zbiorowe o Condradzie, Mickiewiczu, Słowacki czy Norwidzie

• istotny tygodnik „Wiadomości” (Londyn)

• redaktorem naczelnym był Mieczysław Grydecki (wcześniej „Wiadomości Literackie)

• ma charakter ideologiczno polityczny

• brak profilu kulturalnego, literackiego

• komentowało wypadki w kraju

• z czasem zaczęło podejmować problemy emigracyjne

• postawa prycypialna wobec czytelnika

• odbiorca powszechny

• pełnił funkcję integrującą środowisko emigracyjne

• twórczość literacka obejmowała tematykę wspomnieniową, martylogoczną

• uakutualniono moedel anachronicznego patriotyzmu

• zawieszne w 1981 roku przez redaktorkę Stefanię Kossowską

• w 1946 roku zostaje założony Instytut Literacki

• powstaje przy niem „Kultura” (1947 rok)

• w 1948 roku przeniesione do Paryża

• w prozie wyraźna tematyka wojenno - obozowa

• nurt reportażu wojennego

• eseistyka (B. Miciński; J. Stempowski)

• 1951 - 1976 rok

• okres rozkwitu i stabilizacji

• toczą się dyskusje o kształt literatury emigracyjnej

• działa „Kultura”

• kilka publikacji otwierających nowy okres i nowe spojrzenie na literaturę emigracyjną

• C. Miłosz „Nie” - wypowiedział swoje racej i powody dla których został na emigracji

• W. Gombrowicz „Trans - Atlantyk”: fragment; środowisko emigracyjne przedstawione jako anachroniczne

• lansowała wzorzec literatury i kultury otwartej (wolna od dogmatyczności i pryncypialności)

• trzy cele:

• uświadomienie Polakom na emigracji, że ich krąg kulturowy nie jest wymarły

• dotarcie do czytelników krajowych, podtrzymanie świadomości kulturowej

• poszukiwanie w kulturze europejskiej wartości uniwersalnych, dzięki którym przetrwało różne kataklizmy

• wokół Giedorycia skupili się Hertz, Czapscy, Mieroszewski (korespondent z Londynu)

• Polska jako część większego organizmu

• dla dobra polityki miedzypaństwowej powinnśmy nawiazać kontaky z Niemcamy

• po wojnie publikowano patriotyczne teksty Sienkiewicza i Mickiewicza

• związał z pismem Gombrowicza, Miłosza, Grudzińskiego

• z czesem „Kultura” zaczęła publikować pisarzy krajowych

• w latach 80 publikowano materiały z procesów osób zaangażowanych w działalność opozycyjną

• w sposób planowy chciano dotrzeć do czytelnika krajowego

• zawieszona po śmerci Giedroycia (2000 rok)

• nowe ośrodki wydawnicze: Fundacja Kultury, Oficyna Poetów i Malarzy, Grupa Poetycka „Kontynenty” (Bursa, Czerniawski, Sito)

• po 1956 roku cześci pisarzy wraca do kraju

• uświadomienie wybitnej roli twórczości

• dojrzała czołókwa twórców uznawana jest za klasyków literatury

• zdecydowany odwrót od wzroca romantycznego w poezji i prozie

• powstają najważniejsze dzienniki

• rozwija się eseistyka

• po 1976 roku

• okres ostatni: przenikanie literatury emigracyjnej do kraju

• zmiany związane z powstaniem opozycji politycznej

• Uniwerstytet Latający; prowadzono konspiracyjne odczyty, referety i przemowy

• wyraźne rozluźnienie cenzury po przyznaniu Nobla Miłoszowi

Polska diaspora literacka: kraj - Londyn - Paryż (twórcy, pisma - „Kultura”; „Wiadomości”, kolejne fale emigracji i powrotów).

• ogół emigracji nie jest wybitnie intelektualny

• zasiedziali twórcy tworzą literaturę skostniałą

• dla nich wzorem literackim jest romantyzm i pozytywizm

• adresowana do odbiorcy przeciętnego ma charakter integrujący

• definicja literatury emigracyjnej

• element języka: twórczości emigracyjna powstaje w języku narodowym

• element goegraficzny: literatura ta powstaje poza granicami kraju

• element ideologiczny: tworzą ją pisarze po pojęciu świadomej decyzji o pozostaniu na emigracji

• periodyzacja (S. Bereś)

• 1945 - 1951

• niestabilność, płynność środowiska emigracyjnego

• poczucie tymczasowości

• dominowały skrajne postawy polityczne

• wyodrębniają się środowiska pisarskie

• kształtuje się etos pisarza emigranta

• wrócił Słomiński, Broniewski, Prószyński, Tuwim, Gorczyński, Fidler

• w czasie II Wojny Światowej pewne instytucje kulturalne były związane z wojskiem

• rozpadły się instytucje, które stanowiły wsparcie finansowe

• w 1945 roku powstaje Związek Pisarzy Polskich na obczyźnie

• pierwszym prezesem jest Stanisław Stroński

• celem jest pomoc finansowa dla pisarzy

• podejmował uchwały czy pisarzowi emigracyjnemu wolno publikować w kraju (podjęta)

• była to manifestacja niezgody dla ruchu komunistycznego (brak zgody na działanie cenzury)

• Grudziński stwierdza, że w ten sposób środowisko skazuje się na izolację

• Dom Pisarza (1947 rok)

• spotykało się w nim środowisko twórcze

• wyłoniła się grupa osób, która pracowała w Radiu Wolna Europa (sekcja polska BBC)

• po 1956 (wystąpienie Gomółki) podtrzymano zakaz o publikacji dzieł w Polsce

• domagano się debitu (państwowego pozwolenia na wporwoadzenie dzieł emigracyjnych)

• zniesienie decyzji ZPP nastąpiło w 1957 roku (o publikacji decyduje sumienie pisarza)

• wydawnictwa

• „Publicystyka” A. Mickiewicz (podsumowanie z XIX wieku)

• tom szkiców „Mickiewicz żywy” (próbowano aktualizować propozycje XIX wieczne)

• ksiazki zbiorowe o Condradzie, Mickiewiczu, Słowacki czy Norwidzie

• istotny tygodnik „Wiadomości” (Londyn)

• redaktorem naczelnym był Mieczysław Grydecki (wcześniej „Wiadomości Literackie)

• ma charakter ideologiczno polityczny

• brak profilu kulturalnego, literackiego

• komentowało wypadki w kraju

• z czasem zaczęło podejmować problemy emigracyjne

• postawa prycypialna wobec czytelnika

• odbiorca powszechny

• pełnił funkcję integrującą środowisko emigracyjne

• twórczość literacka obejmowała tematykę wspomnieniową, martylogoczną

• uakutualniono moedel anachronicznego patriotyzmu

• zawieszne w 1981 roku przez redaktorkę Stefanię Kossowską

• w 1946 roku zostaje założony Instytut Literacki

• powstaje przy niem „Kultura” (1947 rok)

• w 1948 roku przeniesione do Paryża

• w prozie wyraźna tematyka wojenno - obozowa

• nurt reportażu wojennego

• eseistyka (B. Miciński; J. Stempowski)

• 1951 - 1976 rok

• okres rozkwitu i stabilizacji

• toczą się dyskusje o kształt literatury emigracyjnej

• działa „Kultura”

• kilka publikacji otwierających nowy okres i nowe spojrzenie na literaturę emigracyjną

• C. Miłosz „Nie” - wypowiedział swoje racej i powody dla których został na emigracji

• W. Gombrowicz „Trans - Atlantyk”: fragment; środowisko emigracyjne przedstawione jako anachroniczne

• lansowała wzorzec literatury i kultury otwartej (wolna od dogmatyczności i pryncypialności)

• trzy cele:

• uświadomienie Polakom na emigracji, że ich krąg kulturowy nie jest wymarły

• dotarcie do czytelników krajowych, podtrzymanie świadomości kulturowej

• poszukiwanie w kulturze europejskiej wartości uniwersalnych, dzięki którym przetrwało różne kataklizmy

• wokół Giedorycia skupili się Hertz, Czapscy, Mieroszewski (korespondent z Londynu)

• Polska jako część większego organizmu

• dla dobra polityki miedzypaństwowej powinnśmy nawiazać kontaky z Niemcamy

• po wojnie publikowano patriotyczne teksty Sienkiewicza i Mickiewicza

• związał z pismem Gombrowicza, Miłosza, Grudzińskiego

• z czesem „Kultura” zaczęła publikować pisarzy krajowych

• w latach 80 publikowano materiały z procesów osób zaangażowanych w działalność opozycyjną

• w sposób planowy chciano dotrzeć do czytelnika krajowego

• zawieszona po śmerci Giedroycia (2000 rok)

• nowe ośrodki wydawnicze: Fundacja Kultury, Oficyna Poetów i Malarzy, Grupa Poetycka „Kontynenty” (Bursa, Czerniawski, Sito)

• po 1956 roku cześci pisarzy wraca do kraju

• uświadomienie wybitnej roli twórczości

• dojrzała czołókwa twórców uznawana jest za klasyków literatury

• zdecydowany odwrót od wzroca romantycznego w poezji i prozie

• powstają najważniejsze dzienniki

• rozwija się eseistyka

• po 1976 roku

• okres ostatni: przenikanie literatury emigracyjnej do kraju

• zmiany związane z powstaniem opozycji politycznej

• Uniwerstytet Latający; prowadzono konspiracyjne odczyty, referety i przemowy

• wyraźne rozluźnienie cenzury po przyznaniu Nobla Miłoszowi

Cenzura i jej wpływ na życie literackie w PRL - u, rola roku 1976 w historii literatury, ograniczenie i zniesienie cenzury

• władza totalitarna miała sprawny system kontroli tekstów (cenzura)

• oficjalna państwowa (w 1948 roku powołana przez specjalną ustawę)

• miała za zadanie kontrolować każdą sferę życia społecznego

• w literaturze miała charakter prewencyjny, kontrolowała dzieła artystyczne zanim ukazały się w druku

• wpływała na kształt dzieła literackiego (sprawdzała, czy jest zgodne z ideologią)

• sprawdzała zgodność z metodą twórczą (realizację założeń teoretycznych)

• cenzor sugerował twórcy wprowadzenie pewnych poprawek

• cenzor miał prawo wyeliminować niektóre fragmenty tekstu

• cenzura była tajna

• autor danego tekstu nie znał osobiście cenzora (nie mogli się kontaktować fizycznie)

• poprawki cenzora nie były podawana do wiadomości odbiorcy (czytelnik musiał przyjąć do wiadomości, że otrzymuje tekst autorski)

• cenzura jawna pojawiła się w 1980 roku (zaznacza się wycięty obszar)

• środowisko często wyprzedzało cenzurę państwową (wstępnej cenzury dokonywał redaktor pisma lub wydawnictwa)

• od 1954 roku następuje odwilż (Ziutek Słoneczko umiera w marcu 1953 roku)

• zelżała cenzura

• przepuszcza się utwory, które demaskowały codzienność socjalistyczną

• demaskacji dokonali prymusi literatury socrealistycznej (np. Adam Ważyk)

• realizm socjalistyczny zaczyna pękać sam w sobie

• w roku 1976 powstają niezależne oficyny wydawnicze oraz drugoobiegowe pisma

• pismo „Zapis”; poza cenzurą; redaktorem był Worewski

• zajmowało się tekstami odrzuconymi przez cenzurę

• dużo artykułów poświęcono funkcjonowaniu cenzury

• życie codzienne należało na bieżąco notować

• pismo „Puls”; redaktorem był Bereźny

• niezależne od kwestii politycznych

• profil literacki

• powstałe wydawnictwa: NOWa, Oficyna Literacka, Wydawnictwo Przedświt

• cenzura została zniesiona w 1990 roku

• przyjęcie ustawy o zmianie konstytucji PRL - u

• sejm przyjmuje ustawę o likwidacji cenzury

• jest to wynik porozumień sierpniowych

27. Poezja wobec rzeczywistości i tradycji literackiej: lingwiści, Nowa Fala, turpiści, klasycyzm - programy literackie i twórczość

• przełom socjalistyczny spowodował powrót do starej tradycji

• powrót to tradycji awangardowej (T. Różewicz „Niepokój”; „Czerwona rękawiczka”)

• wprowadzenie do języka poetyckiego pewnych klisz językowych

• nadal tworzyli poeci starzy (Iwaszkiewicz, Przyboś)

• debiuty

• Zbigniew Herbert; Miron Białoszewski (obaj pokolenie 1920)

• wchodzi nowe pokolenie twórców, reprezentowali pokolenie 1930

• różne poetyki, światopoglądy

• określani „pokoleniem współczesności” (od nazwy pisma o profilu literackim)

• nie dotyczył ich temat wojny

• stalinizm nie stanowił negatywnego przeżycia

• preferowali peryferia

• skupili się na jednostce, na jednostkowych przeżyciach

• w przeciwieństwie do socrealistycznego szczęścia mas

• prawda ciała - musi być piękne

• podkreślano okaleczenie moralne człowieka

• TURPIZM

• poeci: Stanisław Grochowiak; Andrzej Bursa; Ernst Bryll

• pewną estetykę przypisuje się też Różewiczowi

• twórców nie łączył żaden program czy idea

• pewien manifest próbował wymusić Julian Przyboś („Oda do turpistów”)

• trawestacja „Ody do młodości”

• czyni zarzuty o brak oryginalności

• estetyka brzydoty nie jest niczym nowym

• marność świata miała wywołać dreszcz poruszenia

• nawiązuje do sporu z Grochowiakiem (opis róży)

• przywołuje tradycję najbliższą (teatr Brechta)

• spodziewał się reakcji, ale się zawiódł

• jako odpowiedz można zakwalifikować tekst krytyczno - literacki Grochowiaka „Turpizm, realizm, mistycyzm”

• młodzi celowo unikają nazwy, która mogłaby być określeniem

• nazwa może upraszczać i utrwalać to co powierzchowne

• turpizm to określenie Przybosia

• wybór brzydoty wiązał się z pewna postawą egzystencjalną

• podkreślenia indywidualnego doświadczenia człowieka

• związane nie tylko z wzniosłymi ideami ale także z doświadczeniem codziennym (strywializowane; oparte na doświadczeniu ciała)

• idea często sprowadzana do prymitywnych doznań

• brzydota przestała być kategorią obcą literaturze

• dyskusja z poezją wysoką (estetyzowanie świata)

• Stanisław Grochowiak

• tom wierszy „Ballada rycerska” (1956 rok)

• rozgłos przyniósł mu „Menuet z pogrzebaczem” (1958 rok)

• „Rozbierania do snu” (1959 rok)

• na program wskazuje wiersz „Menuet”

• próbuje być sonetem

• głównym tematem jest śmierć

• duża ilość zdrobnień

• słowa, które są alegorią śmierci

• nawiązanie do szeroko rozumianej tradycji

• coś w rodzaju barokowego konceptu

• śmierć traci swoją metafizyczność

• pytanie brzmi: czy można oswoić śmierć

• mówi o trudnych tematach: śmierci i miłości

• poezję cechuje dystans do tematyki metafizycznej

• pokazuje wartość tego co jest słabe

• LINGWINIZM

• jednej z nurtów po 1956 roku

• Przyboś nazywał go „słowiarstwem”

• przekonani, że poezja oprata jest na słowie; krytyczny stosunek do języka

• refleksje nad samym językiem

• zawiązane z teatrem absurdu i francuską nową powieścią

• poeci przed wszystkim zwracają uwagę na to, że język nie służy jako sprawne narzędzie komunikacji

• „język mówi człowiekiem”

• analizowali różne zwyczaje językowe

• u Białoszewskiego koncepcja języka bazarowego

• formy językowe zostają uwyraźnione i rozłączone; burzenie potoczności i konwencjonalności

• często przybiera formę zabawy

• zestawienie języka wysokiego i potocznego

• koncepcja języka jako zabawy, jako gry słownej

• nowy stosunek do rzeczy i przedmiotów

• tradycja ludowa oraz jej język

• Miron Białoszewski

• przedmioty są obracane w języku

• debiutancki tomik „Obroty rzeczy” (1956 rok)

• tytuł odnosi się do dzieła Kopernika

• podnosi problem języka, w którym odkrywamy rzeczy

• patrzy na rzeczy i wyraża je w inny sposób

• dostrzega coś monumentalnego w zwykłych przedmiotach

• paronomazja: wykorzystanie bliskości dźwiękowej słów

• trzy cykle wierszy

• „Ballady kresowskie”

• „Ballady peryferyjne”

• „Szare eminencje zachwytu”

• wprowadzenie literatury wysokiej i zestawienie jej z wulgarnością

• do ważnych wierszy należą

• „Podłogo błogosław” (stylizacja na modlitwę; stosuje kontaminacje)

• „Leżenia” (bada język na sobie samym; wprowadza siebie jako bohatera wierszy)

• „mironczarnie” (męki podczas tworzenia poezji; kalekie neologizmy)

• „Namuzowywanie” (doklejanie sufiksów i prefiksów; język użyty niezgodnie z przyjętymi normami)

• KLASYCYZM

• tendencyjną klasycystyczna

• nie oznacza szkoły lub ugrupowania

• różne realizacje tradycji i różne poetyki

• postawa, która oznacza pewien nurt myślowy lub estetyczny nawiązujący do tradycji antycznej

• za model do naśladowania przyjęli T. S. Eliot'a

• wzorce rozszerzone do dialogu z tradycją

• estetyka

• dążenie do spójności wypowiedzi

• racjonalizm jako próba uogólnienia pewnych problemów

• aktualizowanie toposów wspólnych

• Zbigniew Herbert

• nie deklarował się jako klasyk

• podstawą do jego twórczości jest bogactwo odwołań do kultury antycznej

• realizuje ideał jasności wypowiedzi

• jego wiersze to poszukiwanie wymiaru uniwersalnego dla sytuacji powszechnych

• jego język bogaty jest w ironię i autoironię

• przez nawiązanie prowadzi dialog z tradycją („Do Marka Aurelego”)

• postać Pana Cogito

• pojawia się w tomiku „Pan Cogito” (1986 rok)

• nawiązuje do systemu racjonalistycznego

• nie jest to bohater jednoznaczny

• nie zawsze zgadza się z propozycjami, które wiążą się z tradycją antyczną

• poddaje w wątpliwość wzorce heroiczne, które są ważne i wielkie

• człowiek kierujący się zdrowym rozsądkiem

• nie jest tożsamy z intelektem

---