1. PERIODYZACJA LITERATURY XX w: podziała czasowy epok i okresów literackich

Kiedy rozpoczął się wiek XX w literaturze polskiej?

• 1900 - 1901 - apogeum literatury młodopolskiej (szczytowa faza modernizmu)

• propozycje by literaturę modernistyczną podciągnąć pod literaturę młodopolską (pocz. Ok. 1890) - ale to wiek XIX!

• Inne propozycje związane są z wydarzeniami ZEWNĄTRZLITERACKIMI (społ, kult, polit, itd.), ale literatura jest częścią aktywności ludzkiej a literatura polska jest szaaalenie związana z historią Polski. Dlatego często używamy dat historycznych

• PROPOZYCJE:

• 1905 - data rewolucji 1905

• 1907-1914 - dokonały się istotne zmiany w prozie (propozycja Prokopa)

• 1914 - wybuch I wojny światowej, początek nowego porządku

• 1918 - koniec I wojny , odzyskanie niepodległości, początek XX lecia międzywojennego.

1918

- zmiana funkcji literatury! Literatura nie musi pełnić funkcji służebnych wobec polityki, spraw społecznych i narodowych

- hasła skamandrytów

- datę tę poddawali w wątpliwość różni badacze

• Ignacy Fik

- krytyk literatury 1905-1942

- działacz komunistyczny

- studium „Dwadzieścia lat literatury polskiej” '38 perspektywa socjologiczno-literacka (marksistowska)

- jeśli chodzi o charakter społeczny i ideowy - to nie był początek XX w.

- Taki początek nastąpił w 1905 (rewolucja społeczny, zaktywizowanie warstw społecznych, które wcześniej nie były

aktywne - chłopi, robotnicy)

- kabaret „ Zielony Balonik”

- w 1905 - kończy się rewolucja Młodej Polski - Piłsudski, Dmowski, Daszyński (nazwiska-symbole) - to ludzie z

tego rocznika!

• Stanisław Brzozowski (krytyk literacki, filozof kultury) „Legenda Młodej Polski” - książka likwidatorska Młodą Polskę (ale ta likwidacja nastąpiła wcześniej! Ale oczyszczał pole z niedobitków)

• Tomasz Burek (krytyk literatury) - jego poglądy absolutnie nie są lewicowe „1905, nie 1918” - argumentuje inaczej jak Fik-wychodzi od innych przesłanek:

- 1914-1918 - lata katastrofy - opozycja między XIX a XX w jest nieprawidłowa! Bo wiek XIX wbrew

wszelkiemu uważaniu, nie był wcale „poczciwy” - znał wszelkie brudy społeczne, ekonomiczne, literackie. 1914 nie przyniósł niczego nowego. „Czarodziejska góra” - jest dla niego podsumowaniem XIX w.

- Burek nie widzi żadnych nowych przesłanek pojawiających się wraz z rozpoczęciem wojny - one były już wcześniej.

- 1905 - odsłonił antagonizmy klasowe wewnątrz narodu.

1918 - 1939 - XX lecie międzywojenne (epoka niejednolita)

1932 - umowna cezura w obrębie XX lecia międzywojennego

2 dziesięciolecia XX lecia:

I dziesięciolecie	II dziesięciolecie
Witalistyczne Optymistyczne Radosne Dominuje poezja Poeci z upodobaniem organizowali się w grupy literackie: Skamandryci Awangarda krakowska Futuryści dadaiści	dominacja prozy grupy poetyckie tracą początkowy impet tonacja ciemna, smutna, mroczna lata KATASTROFIZMU (przeczuwania nadchodzącej katastrofy)

1932 - uzasadnienia cezury:

1. Stefan Kołoczkowski

• ukazały się pierwsze tomy „Nocy i dni” Marii Dąbrowskiej

• życzliwe przyjęcie krytyki literackiej (autentyczne wydarzenie literackie!)

• pojawiło się bardzo dużo utworów epickich(nie poezja!)

• prozaikom przewodziła Maria Dąbrowska:

• Gustaw Morcinek „Wyrąbany Chochlik”

• Zbigniew Uniłowski „Wspólny pokój”

• Michał Chromański „Zazdrość Zazdrość medycyna”

• Leon Kruczkowski „Kordian i cham”

• Poezja - Staff, Tuwim

• II dziesięciolecie przyniosło duzo prozy pisanej przez pisarki - twórczość Marii Kuncewiczowej

• Na arenę wkracza grupa literacka „przedmieście”

• Objawiają się talenty Gombrowicza i Szaniawskiego

2. Ludwik Fryde

• Zwrócił uwagę, że w tym mniej wiecej roku wkracza na arenę nowe pokolenie literackie roku 1910 (np. Uniłowski) - było to pokolenie w wybitne jednostki (Kazimierz Wyka, Jerzy Turewicz, ST. Żółkiewski)

• Fryde też jest tym pokoleniem - mają więc wspólne przezycia pokoleniowe

• Miłosz, Teodor Bujnicki, Gałczyński, Gombrowicz - dla nich wspólnym przezyciem pokoleniowym jest reakcja na KRYZYS EUROPEJSKI - to co ich łączy to KATASTROFIZM

3. Stanisław Żółkiewski

• Socjologiczne patrzenie na literaturę

• Nie zgodził się z argumentami debiutu pokolenia 1910

• Dokonały się istotne zmiany w kulturze literackiej w Polsce - „Cezura 1932”

• Zaczęto ujednolicać i kodyfikować prawodawstwo w Polsce

• Następuje unifikacja przepisów dotyczących szkolnictwa średniego (33 - wyższego)

• 33 - powołano Polską Akademię Literatury

• 32 - związek zawodowy pisarzy - powstaje zawodowstwo

• radiostacja w Raszynie (swoim zasięgiem objęła cały kraj)

• upowszechnił się film dźwiękowy, tematem scenariuszy jest współczesność i literatura współczesna!

• Po 32 wzrasta ilość przekładów literatury angielskiej na polską (LITERATURA OBCA!)

• Wzrost „produkcji” literatury popularnej

Czy druga wojna światowa to okres odrębny w literaturze?

Anna Nasiłowska „Trzydziestolecie” - wyszła poza wojnę - początek 1914 - 1944 (wojna ni ejest cezurą w literaturze)

Stanisław Barańczak (poeta i tłumacz Szekspira)- literatura wojenna zamyka się w 49 (w roku zjazdu socrealistów)

2. Przyczyny i literackie objawy dekadentyzmu modernistycznego

• dekadentyzm odnosi się do sfery obyczajowo - kulturowej (literatura to tylko jeden z kontekstów)

• Kazimierz Wyka zwraca uwagę na stan świadomości młodych ludzi wkraczających na scenę literatury

• podejmują spór pokoleniowy z pozytywizmem

• pozytywizm jako epoka przynosząca tylko rozwój nauki

• młodzi stają w obliczu rozwoju kultury mieszczańskiej

• wynalazki podważają spokój człowieka

• młodzi nie mogą wytrzymać tego, że ludzie są bardzo przywiązani do codzienności

• koncepcja geniusza

• wg Stanisława Przybyszewskiego: jest zafascynowany filozofią Nietzschego; ludzie nie są sobie równi, geniusz jest uwarunkowany biologicznie; geniusz jako osoba o nadzwyczajnej wrażliwości na świat;

• wg Nałkowskiego; geniusz to forpoczta rewolucji twórczej, popycha świat do przodu; przeciwstawiony troglodytom, ludziom bykom, ludziom świniom

• rozwija się rozpaczliwy hedonizm

• dekadenci chwytają się wszelkiej przyjemności

• wszystko co najprzyjemniejsze wiedzie do destrukcji

• kult absyntu (pospolity alkoholizm)

• narkomania

• kult Nirwany (fascynacja buddyzmem)

• pragnienie i fascynacja śmiercią

• pojawia się anarchizm mający różne odmiany a rozumiany jako walka z kołtunami i rewolucyjne dążenie do zmiany porządku świata

• wieloaspektowa apoteoza sztuki i artysty (artysta jako indywidualność)

• pokutowała Nietzscheańska koncepcja „nadczłowieka”

• różne przetworzenia znajdowały ujście w literaturze i tekstach badawczych

• przykładem jest „Kowal” Leopolda Staffa

• koncepcja silnego nadczłowieka

• podmiot korzystając z nadludzkich możliwości buduje w sobie serce

• ma także moc niszczenia cielesnego tworu

• kreacja silnego „ja” (moc prawie boska)

• kreacja „ja indywidualisty”; nie tak jednoznacznie twórcza, mocno subiektywna

• dąży do wyzbycia się cielesnych pragnień

• dąży ku śmierci, ewentualnie ku Nirwanie

• Stanisław Korab - Brzozowski „O przyjdź”

• apostrofa do śmierci

• sprawia wrażenie erotyku

• przesycona ogromną siłą uczucia

• bohaterką liryczną jest kochanka, która okazuje się śmiercią

• pragnieniem modernistów była zatrata wszystkiego co substancjalne

• wyraźna dwoistość natury ludzkiej

• kreacja podmiotu rozproszonego (np. Bolesław Leśmian „Znikomek”)

• ma własną wizję świata

• poszukując tego, co jest na pewno, dochodzi do wniosku, że istnieją nieprzekraczalne granice poznania

• nie czegoś takiego jak byt dany raz na zawsze

• istnieje tylko siła życiowa, która przybiera różne kształty

3. Symbolizm w literaturze Młodej Polski

• Symbol nie pełni funkcji:

• - ozdobnej

• - pedagogicznej

• - wychowawczej

• Symbol jest:

• - indywidualny

• - różny

• Maria Podraza-Kwiatkowska: symbol-klucz - taki składnik świata przedstawionego, który wyjątkowo często powtarza się w literaturze; pewne problemy pojawiające się z dużą częstotliwością (np. powtarzające się tematy, motywy, metafory)

• Grupy symboli-kluczy:

• - odzyskiwanie wolności

• - genezyjskie - wiersze w tworzeniu, zapętlenie, pomieszanie aktu twórczego artysty i Boga; Bóg i człowiek podobni w swoim akcie twórczym

• - architektoniczne - budowle (świątynie, zamki), podziemia (analiza psychologiczna).

4. Nowatorstwo „Pałuby” K. Irzykowskiego

• wydana w 1903 roku

• składa się z pięciu części

• jest to powieść o pisaniu powieści (Irzykowski zajmował się plagiatorstwem w sztuce)

• powieść prekursorska

• powieść demaskatorska (z założenia)

• pisarz na oczach czytelnika demaskuje swój warsztat

• zwroty do czytelnika dotyczą świadomości wyborów artystycznych

• demaskacja powieści psychologicznej

• opowiada historię po to, aby ją później zniszczyć

• otwartość kompozycyjna

• ma charakter metaliteracki

• możemy nawigować posługując się odnośnikami

• otrzymamy w ten sposób ciągłość postawy bohatera

• zastosowanie przypisów

• manifestacja postawy metaliterackiej

• powieść modernistyczna (powieść o artystach; dyskusje o sztuce)

• aforyzmy wydarte z młodopolskiej stylistyki

• każe się zastanawiać na jakim poziomie znajduje się świat przedstawiony

• bohaterowie powieści czytają rzeczy naprawdę istniejące, a następnie o tym dyskutują

• w tekście „Pałuby” są odniesienia do utworów istniejących (element metafikcji)

• „Sny Marii Dunin” stanowią zasygnalizowanie problemu, „Pałuba” jest jego rozwinięciem

• poszukiwanie ideału sztuki

• „ja” autorskie zostaje wyeksponowane

• podważenie integralności utworu (na pierwszym planie bohater - narrator, który opowiada o tym, że opowiada)

• palimpsestowość: główna fabuła opiera się na innych historiach, które są zbudowane z pojedynczych opowieści

• jest skierowana do artystów (człowiek powinien być świadomy, tego że posługuję się konwencjami)

• podnosi kwestię samoświadomości artystycznej

• powieść przekracza tabu (atakuje przyjęty model lektury)

5. Problematyka i kompozycja „Próchna” W. Berenta

• już sam tytuł jest symboliczny

• powieść drukowana w odcinkach, w „Chimerze”

• „Próchno” stanowi diagnozę dekadentyzmu, ale jest także nowym spojrzeniem na powieść

• mamy do czynienia z grupą artystów

• „Próchno” stanowi rozliczenie z dekadentyzmem

• stanowisko dwojakie: może być traktowane jako jego przejaw, ale również kpina

• istotne jest miasto

• czynnie uczestniczy w akcji powieści

• nastoje ludzi/bohaterów idealnie współgrają z przestrzenią

• przestrzeń wpływa na zachowanie bohaterów

• bohaterowie:

• Borowski (aktor; brak rzemiosła, brak wrażliwości)

• Müller (poeta; brak rzemiosła, dobra wrażliwość)

• Jelsky (dziennikarz; dobre rzemiosło, brak wrażliwości)

• von Hertenstain (muzyk; dobre rzemiosło, dobra wrażliwości)

• znaczną cześć akcji stanowią przemyślenia bohaterów; wiele wydarzeń dzieje się w miejscach prywatnych

• drugi plan stanowią postacie kobiece

• Ivette (artystka kabaretowa; elektryzuje wszystkich)

• Zosia Borowska (kwintesencja dobrej kobiecości)

• Hilda von Hertenstain (jest ucieleśnieniem ideału sztuki)

• postacie kobiece nie są zindywidualizowane, stanowią tylko typy funkcjonujące w obrębie literatury młodopolskiej, nie charaktery

• oprócz tego mogą być traktowane jako typy miłości

• bohaterów łączy nieudolność

• wszyscy są artystami niespełnionymi

• Berent rysuje szeroką paletę nieudolności artystycznej

• być artystą to znaczy posiadać wrażliwość i warsztat

• losy wszystkich są podobne, kończą się samobójstwem

• konstrukcja jest przemyślana

• analizuje kwestie artysty i sztuki (tematyka wyraźnie młodopolska)

• w tle kwestia filisterska

• wplecione zostają inne powieści

• Berent nie ma takiego samego stosunku do każdej z postaci (różny sposób pisania)

• powieść jako krytykę dekadentyzmu (trzy pierwsze kwestie), ale w ostateczności może zostać uznana za pochwałę (świat bez sztuki nie ma sensu)

• zastosowanie monologu wewnętrznego

• pozwala wniknąć w psychikę postaci

• możemy ten fragment traktować jako strumień świadomości

• różnego rodzaju narracja

• synestezyjny opis miasta

• brak jednoznacznej perspektywy

• wydarzenia mają kilka planów (wspomnienia + sny; marzenie + teraźniejszość)

• opis śmierci Hertestain'a i Müller'a jest zewnętrzny

• „ona” kreacja śmierci - upersonifikowana kobieta/śmierć, a może nirwana; stanowi przejście do innego wymiaru

• śmierć jest bardzo estetyczna

• wyraźna fascynacja filozofią orientalną

• rozwiązanie historii w trzech planach

6. Cezura 1932

• Dwudziestolecie międzywojenne dzielimy na dwie dekady, zasadniczo różniace się między sobą:

Lata 20'	Lata 30'
pozytywizm	pesymizm
witalizm, radość życia	smutek
rezygnacja z literatury służebnej
poezja	proza
grupy literackie	indywidualności
tonacja jasna	tonacja ciemna

• Pozostaje ważne pytanie: kiedy nastąpiła zmiana?

• Mamy następujące propozycje:

• 1927 ponieważ:

• skończyła się ukazywać „Zwrotnica” (pismo grupy Awangarda Krakowska) - koniec „Zwrotnicy”, koniec grupy

• pogrzeb Juliusza Słowackiego - wydarzenie pomyślane jako integracja narodu polskiego, reż. J. Piłsudski - sprowadzono ciało z Paryża do Gdyni, następnie z Gdańska do Warszawy promem Adam Mickiewicz, a potem do Krakowa pociągiem; po drodze liczne postoje, msze święte, powitanie wieszcza przez Polaków itd.

• → 1935 rok - pogrzeb Piłsudskiego, tak samo pochód przez Kraków i tak samo silne przeżycia ludzi w tym uczestniczących

• 1928 - Zawodziński, nadworny krytyk Skamandrytów uzasadnia to końcem ukazywania się „Skamandra”

• 1932 ponieważ;

• Stefan Kołaczkowski, wstęp do „Rocznika literackiego”, rok 1932 był przełomowy, ponieważ ukazało się wiele różnorodnych, bardzo dobrych powieści:

• 1 i 2 tom „Nocy i dni” M. Dąbrowskiej - wydarzenie literackie, dużo dużych recenzji, dyskusje

• Umiłowski „Wspólny pokój”

• Morcinek „Wyrąbany chodnik”

• T. Dołęga-Mostowicz „Kariera Nikodema Dyzmy”

• Ludwik Fryde - ponieważ pokolenie literackie 1910 (około 1932 debiuty, to pokolenie literackie inaczej postrzegało świat, wspólne przeżycie to narastający kryzys, nie mogło to przynieść pozytywnego myślenia)

• Stefan Żółkiewski - socjolog literatury (lata 70'), około 1932 roku zmienia się sytuacja socjologiczna w życiu kulturowym i literackim:

• szereg przedsięwzięć mających na celu zunifikowanie państwa (ten pogrzeb także się w to wpisuje) - jednolity zbiór przepisów organizujących szkolnictwo średnie i wyższe

• 1931 - Polskie Radio, radiostacja w Raszynie - obejmująca swym zasięgiem cały kraj, unifikacja na poziomie społecznym, społeczeństwo poinformowane - rola kulturotwórcza radia

• upowszechnia się i zaczyna być ważna literatura popularna (w tym tłumaczenia z angielskiego)

• upowszechnienie filmu dźwiękowego - filmy o tematyce współczesnej, bieżącej (wcześniej historyczne) - coś na kształt reportaży filmowych

• mniej tłumaczeń z języka francuskiego, więcej z angielskiego

• powstanie Polskiej Akademii Literatury (PAL) + Związku Zawodowego Pisarzy Polskich - profesjonalizacja zajęcia pisarza.

7. grupy literackie XX wieku

• Skamander

• Wyjaśnienie nazwy

• Nazwa „Skamander” została zaczerpnięta od mitologicznej rzeki opływającej Troję. Ponadto stanowi ona nawiązanie do słynnego zdania z modernistycznego dramatu Akropolis (1904) Stanisława Wyspiańskiego: Skamander połyska, wiślaną świetląc się falą.

• Lata istnienia
  Grupę założono w 1918 roku. Przetrwała do 1939 roku, choć pierwsze znaki rozpadu były już widoczne 10 lat wcześniej (około 1929 roku). Jak pisze Joanna Lupas-Rutkowska:

• Rozeszły się drogi przyjaciół, Lechoń i Iwaszkiewicz objęli stanowiska dyplomatyczne za granicą. Wierzyński związał się z prawicowym obozem sanacji, Słonimski zajął publicystyką, a Tuwim podejmował coraz poważniejsze, krytykujące rzeczywistość tematy (Joanna Lupas-Rutkowska, Ściąga z języka polskiego. Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2002, s. 29).

• Etapy działalności

• Historię Skamandra można podzielić na trzy etapy, w których członkowie grupy przechodzili przeobrażenia, zmieniały się ich poglądy i plany:

• Etap I:

• - zawiązanie grupy (lata 1916-1919 z ważną datą w roku 1918): Grupa zaczęła się zawiązywać w latach 1916-1918, gdy wszyscy jej członkowie byli związani z Uniwersytetem Warszawskim i czasopismem „Pro Arte et Studio”. To w redakcji miesięcznika poeci i prozaicy, zgłębiający tajniki dziennikarstwa, zauważyli, że mają podobne poglądy, że patrzą na rzeczywistość w zbliżony sposób, że wszyscy stoją w opozycji do panującego modernizmu.

• - Gdy w marcu 1918 roku w „Pro Arte et Studio” został opublikowany skandaliczny i kontrowersyjny jak na owe czasy wiersz Wiosna Juliana Tuwima, w którym nawoływał do powszechnej rui (Naróbcie Polsce bachorów; Rozchućcie więcej kawalerskich chorób; dziewki fabryczne, brzuchate kobyły) - oburzeni czytelnicy spowodowali wymianę redakcji tytułu, wówczas ich miejsce zajęły osoby związane z późniejszą grupą poetycką. Od tej chwili „Pro Arte et Studio” stało się czołowym organem prasowym, w którym Skamandryci manifestowali sprzeciw wobec modernistycznym hasłom i twórcom.

• - W tym samym roku miało miejsce kolejne ważne wydarzenie w historii kształtowania się światopoglądu poczucia wspólnoty Skamandrytów. Otóż 29 listopada 1918 roku na Nowym Świecie nr 57 w Warszawie poeta Tadeusz Raabe zorganizował kawiarnię artystyczną „Pod Picadorem”, która z dnia na dzień stała się drugim domem poetów, malarzy, artystów. To właśnie tam Julian Tuwim przeprowadził prowokację będącą odpowiedzią na powstające w tamtym czasie w Rosji kawiarnie literackie. Potraktował poezję jako towar, który należy reklamować. Pewnego dnia goście kafejki mogli sobie przeczytać cennik usług, sporządzony i wywieszony przez bywających tam „artystów”. Oto kilka pozycji ze szczegółowej i skrupulatnie opracowanej listy usług wraz ze „stosownym” cennikiem:

• (…) zwyczajna rozmowa (3-5 minut), z prawem podania ręki - 50 marek (…)
  Ofiarowanie przeczytanego utworu - 75 marek (…)
  Propozycje matrymonialne - tylko w czwartki (…)
  Uwaga 1. Poeta Tuwim podobnych zgłoszeń nie przyjmuje.
  Uwaga 2. Do pozostałych poetów mogą się zgłaszać tylko interesantki posiadające przeszło 75000 marek posagu (bez różnicy płci, narodowości i wyznania).

• ogłoszenie grupy poetyckiej pod nazwą Skamander w 1919 roku.

• Tuż po oficjalnym zawiązaniu grupy, jej członkowie, tzw. „wielka piątka”, zaczęła publikować swoje pierwsze tomiki.
  
  Etap II: działalność właściwa (lata 1919-1926/28). W ciągu około ośmiu lat najintensywniejszej działalności, Skamandryci wykrystalizowali swoje poglądy oraz rozszerzyli liczbę członków na tzw. poetów-satelitów oraz powieściopisarzy czy krytyków.

• Etap III: dezintegracja grupy (1929-1939): W ciągu ostatnich 10 lat istnienia Skamandra widać było, jak afirmacyjno-witalistyczne tendencje powoli ustąpiły nutom zniechęcenia, przygnębienia, rozczarowania. Członkowie grupy nie czuli już tej więzi pokoleniowej i ideowej, co na początku było tak bardzo widoczne i pokrzepiające. Na rozpad grupy wpływ miała także postać Józefa Piłsudskiego. Gdy marszałek dokonał zamachu majowego w 1926 roku i ogłosił rządu sanacji, Skamandryci podzielili się między jego gorących zwolenników (Lechoń) i zagorzałych przeciwników. Jeszcze większy rozdźwięk w grupie zapanował, gdy wszyscy zaczęli obserwować skutki autorytarnych rządów Piłsudskiego i ich wpływ na sytuację Polski i Polaków.

• Siedziba
  Skamandryci spotykali się przy specjalnie przygotowanym dla nich stoliku w warszawskich kawiarniach „Pod Picadorem” oraz „Ziemiańska”, by ogłosić swoje najnowsze wiersze, odczytać nowopowstałe manifesty, opowiedzieć anegdotki czy po prostu pożartować. Tak zwane „życie kawiarniane” miało dla nich ogromne znaczenie, stanowiło czynnik scalający grupę, która - jak uważa teoretyk literatury Michał Głowiński - była zespołem sytuacyjnym, połączonym rzeczywistością pozaliteracką (wspólna działalność kabaretowa, zebrania w kawiarniach, wspólni znajomi).

• Tytuł prasowy

• Pierwszym prasowym organem Skamandrytów było warszawskie czasopismo młodzieży akademickiej Uniwersytetu Warszawskiego „Pro Arte et Studio”, w którym to w 1918 roku Julian Tuwim opublikował swój skandalizujący i piętnujący zakłamane społeczeństwo poemat Wiosna. Miesięcznik ukazywał się od marca 1916 roku. Jego redaktorami byli kolejno między innymi:

• - Edward Boyé,
  - Mieczysław Grydzewski,
  - Jan Lechoń (od 1917 roku),
  - Władysław Zawistowski,
  - Zdzisław Dytel,
  - Zygmunt Karski.

• Profil pisma zmienił się z tradycjonalistycznego i bardzo eklektycznego, nawiązującego do tradycji literacko-artystycznych Młodej Polski na awangardowy w chwili, gdy jego redakcję objęli Skamandryci. To oni w styczniu 1919 roku zmienili nazwę tytułu na „Pro Arte”. Ostatni numer ukazał się we wrześniu 1919 roku.
  
  Drugim organem prasowym Skamandrytów, trybuną ich poglądów był miesięcznik poetycki „Skamander”, ukazujący się w latach 1920-1928 oraz 1935-1939.
  
  Najpierw kierował nim Władysław Zawistowski, a potem Mieczysław Grydzewski. Oczywiście w skład redakcji wchodziła „wielka piątka”, która określiła profil tytułu. Do 1935 roku „Skamander” był pismem prezentującym i popularyzującym poglądy tej grupy i jej naśladowców.
  Potem zaczęły się pojawiać w nim teksty artystów wcześniej pomijanych, np. żagarystów, artykuły krytycznoliterackie, fragmenty dramatów czy powieści, recenzje malarskie, teatralne, filmowe czy polemiki. Drukowana tam np. wiersze Bolesława Leśmiana, fragmenty prac i dramatów Witkacego, Witolda Gombrowicza, Juliusza Kaden-Bandrowskiego, Bruno Schulza czy Emila Zegadłowicza. Na łamach „Skamandra” ukazywały się także przekłady z symbolistycznej literatury rosyjskiej czy francuskiej.
  
  Program
  Skamandryci nigdy nie stworzyli konkretnego „programu”, ponieważ nie chcieli ograniczać swej dowolności artystycznej. We Słowie wstępnym, opublikowanym w pierwszym numerze „Skamandra” pisali: chcemy być poetami dzisiejszego dnia i w tym nasza wiara i cały nasz program (…) nie występujemy z programem, gdyż programy są zawsze spojrzeniem wstecz.

• Choć byli grupą bezprogramową, to jednak można wyróżnić w ich światopoglądzie kilka istotnych punktów dotyczących nowego ujęcia poezji, a w szczególności:
  
  - Konieczność nawiązania do tradycji i dorobku kulturowego, co potwierdza pogląd, iż nie byli oni rewolucjonistami słowa,
  - Dążenie do związania poezji z życiem politycznym,
  - Stworzenie poety-uczestnika, poety „słowiarza”, „człowieka tłumu”, czyli biorącego udział w życiu państwa i społeczności, rzemieślnika słowa, a nie wyobcowanego artysty wychwalanego w romantyzmie czy modernizmie, przy jednoczesnym dążeniu do osiągnięcia doskonałości artystycznej,
  - Włączenie do języka poezji elementów języka potocznego, czyli kolokwializmów, neologizmów, gwaryzmów i wulgaryzmów oraz humoru, ironii, satyry i dowcipu,
  - Łączenie różnych form wypowiedzi (liryka, satyra, ironia),
  - Domaganie się klasycznych reguł wiersza.

• W tekstach tej grupy poetyckiej prócz nawiązań do techniki naturalistów i ekspresjonistów oraz krytyki wzorców młodopolskich i romantycznych widać zachwyt nad życiem, nad teraźniejszością. Gloryfikowali dzień powszedni, traktując równo wszystkie tematy, zarówno miłość, filozofię, politykę czy naturę. Nawołujący do aktywności Skamandryci afirmowali nie tylko uciechy umysłowe. Chwilowe przeżycie traktowali wyżej niż filozoficzne refleksje. Cieszyli się także z powodu możliwości, jakie posiada człowiek obdarzony tak wielką siłą i nieograniczoną wolnością. Bohaterem ich dzieł jest najczęściej zwykły szary człowiek (dzięki czemu nadal ich twórczość jest tak popularna) oraz tłum, który kieruje się swoją potrzebą biologiczną, ulega fizjologicznym popędom.

• Uczestnicy
  W skład założycieli Skamandra, tzw. „wielkiej piątki” wchodzili najwybitniejsi polscy poeci i prozaicy:
  
  - Julian Tuwim, skandalista zafascynowany demonologią, eliksirami, talizmanami, prześmiewca piętnujący nasze narodowe fobie i obawy, mistrz ciętego, pełnego aluzji, „mocnego” słowa, które było jego pasją, a czasem i obsesją (zbierał teksty osób chorych psychicznie, grafomanów, wymyślał neologizmy, godzinami z zapamiętaniem czytał słowniki).

• - Antoni Słonimski, buntowniczy, niepogodzony ze światem felietonista, dramatopisarz, satyryk, krytyk teatralny, propagator Polski wielokulturowej i tolerancyjnej, opartej na zasadach wolności i równości którego Czesław Miłosz w Historii literatury polskiej nazwał spadkobiercą pozytywistów.

• - Jarosław Iwaszkiewicz, operujący malarskością i muzycznością w liryce, podążający w kierunku estetyzmu i klasycznej formy powieści, jedyny skamandryta, który przetrwał II wojnę światową i okupację w kraju,
  - Kazimierz Wierzyński, miłośnik sportu, piewca młodości, witalizmu, patriota i emigrant, który cały czas tęsknił do ojczyzny,
  - Jan Lechoń, romantyk, patriota pielęgnujący tradycje Polski szlacheckiej i legendę napoleońską, wielbiciel Piłsudskiego.

• Gdy grupa zaczęła się rozrastać, dołączyli do niej tzw. poeci-satelici:
  - Maria Pawlikowska-Jasnorzewska,
  - Józef Wittlin,
  - Stanisław Baliński,
  - Jan Brzechwa,
  - Kazimiera Iłłakowiczówna,
  oraz powieściopisarze i krytycy (m.in. Wilam Horzyca).
  
  Inspiracje
  Skamandryci natchnienia, pomysłów i rozwiązań technicznych poszukiwali zwłaszcza w twórczości dekadenta, klasycysty oraz awangardzisty - Leopolda Staffa.
  Poza tym inspiracji dostarczała im filozofia poprzedniej epoki, szczególnie młodopolska nastrojowość oraz założenia Henriego Bergsona oraz Fryderyka Nietzschego, jak również zdobycze dwudziestolecia: techniki ekspresjonistów i naturalistów.

• Futuryści

• Futuryzm w dziejach polskiej poezji był niewielkim, ale znaczącym epizodem. Wyzwolił pragnienie i odwagę eksperymentu. Jego szczególne wyczulenie dźwięk i semantykę słowa, poczucie rytmu, oryginalne wyzyskiwanie gwary ludowej; nie w celach stylizacyjnych, lecz dla wzbogacenia leksykalnych i wokalnych wartości języka - wszystko to uświadomiło poetom i pisarzom tamtej epoki, że istniejący i uznany język poezji nie jest systemem raz na zawsze zamknięty. (Jolanta Kulikowska, XX-lecie międzywojenne. Synteza epoki, Wydawnictwo WERSET 2000, s. 26)

• Wyjaśnienie nazwy

• Termin „futuryzm” zaczerpnięto od łacińskiego futurus, oznaczającego „przyszły”.

• Lata istnienia

• W Polsce okres rozkwitu i ekspansji kierunku przypada na lata 1918-23.

• Siedziba
  
  Polski futuryzm podzielił kraj na 2 części. Twórcy mieszkali i tworzyli albo w Krakowie, albo w Warszawie.
  
  Krakowska atmosfera życia kawiarnianego i knajpowego przyczyniła się do powstania klubów futurystycznych: w 1919 roku „Katarynki” oraz dwa lata później „Gałki Muszkatołowej”, w których działali między innymi interesujący się ludowością Czyżewski, Młodożeniec i zwracający się ku problemom społecznym Jasieński.
  
  Zarówno w mieście Smoka Wawelskiego, jak i w Warszawie (z Anatolem Sternem i Aleksandrem Watem na czele), ulubioną formą przekazu swoich przemyśleń i manifestacji poglądów futurystów były bezpośrednie spotkania z masową publicznością, często przybierające formę krzykliwych happeningów, nazywanych przez futurystów poezowieczorami czy mityngami poetyckimi.

• Najwięcej z nich odbyło się w latach 1918-1922 na krakowskim Rynku Głównym. Anatol Stern z przewiązaną muślinową opaską na biodrach (tylko!) wygłasza zebranym wokół niego gapiom swój wiersz Nagi człowiek w śródmieściu, dwaj prawie nadzy futuryści ciągną furmankę, na której pewien goły mężczyzna gra na fortepianie (podobno woźnicą był Julian Tuwim, a pasażerem Słonimski lub Lechoń) - oto tylko kilka przykładów na dowód ogromnej wyobraźni, poczucia humoru i bezpruderyjności futurystów.

• Tamte dni są często tematem wspomnień pamiętników czy biografii ludzi związanych w mniejszy lub większy sposób z ruchami awangardowymi.

• W 1920 roku doszło do połączenia ośrodka warszawskiego i krakowskiego i od tego momentu możemy mówić o ruchu o zasięgu ogólnopolskim.

• Tytuły prasowe i manifesty

• Ogłaszany za Stanisławem Brzozowskim wielką wyprzedaż starych rupieci: Sprzedaje się za pół darmo stare tradycje, kategorie, przyzwyczajenia, malowanki i fetysze. Wielkie, ogólnonarodowe panopticum na Wawelu - wołali w jednym z tekstów futuryści.

• Pierwszym manifestem polskich futurystów był tekst z 1920 roku, zatytułowany Gga, czyli Gga gąsiora jest piękniejsze od śpiewu słowika. To właśnie tam zawarli krytykę cywilizacji, zanegowanie jej zdobyczy i odrzucenie dziedzictwa kulturalnego w myśl słów: (…) wybieramy prostotę, ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech.
  
  W 1921 roku w Krakowie zaczęło wychodzić słynne, choć 4-stronicowe pismo Bruno Jasieńskiego Nuż w bżuchu. JEDNODŃUWKA FUTURYSTUW mańifesty futuryzmu polskiego wydańe nadzwyczajne na całą Żeczpospolitą Polską, w którym opublikowano między innymi takie artykuły autorstwa Bruno Jasieńskiego, Anatola Sterna, Stanisława Młodożeńca i Tytusa Czyżewskiego, jak:

• 
  - Mańifest w sprawie natyhmiastowej futuryzacji żyća,

• - Mańifest w sprawie ortografji fonetycznej,

• - Mańifest w sprawie poezji futurystycznej,

• - Mańifest w sprawie krytyki artystycznej.

• Z kolei w Warszawie, gdzie grupą futurystów kierowali Anatol Stern i Aleksander Wat, w 1918 roku ogłoszono manifest-ulotkę Tak, dali tym samym początek narodowej odmianie kierunku. Zadowoleni ze współpracy, współtworzyli manifest Nuż w bżuchu (pełny tytuł: Nuż w bżuhu. 2 jednodńuwka futurystuw. Wydanie nadzwyczajne). Stern opublikował w nim między innymi wiersze 1/2 godziny na zielonym brzegu, Kosmiczny nos, Rewolucja ciała, Płodzenie.
  
  Uczestnicy
  - Jerzy Jankowski (Yeży Yankowski) - rozpropagował futuryzm na polskim rynku. W wierszach i opowiadaniach z tomu Tram wpopszek ulicy z 1920 roku (wydanym Warszawie nakładem Wydawnictwa Futuryzm Polski - Drukarnia Literacka) starał się „zarazić” czytelników fascynacją miastem, zaszczepić w nich miłość do techniki. Po względem formalnym zdecydował się na użycie fonetycznej ortografii, skupiając się na mowie potocznej i przenosząc język słyszany na ulicy do literatury.

• Inni przedstawiciele polskiego futuryzmu:

• - Jan Jerzy Karski, nazywany prekursorem ruchu, zafascynowany rosyjskim i włoskim futuryzmem,
  - Bruno Jasieński, autor Pieśni o głodzie z 1922 roku,

• - Anatol Stern, autor Futuryzji z 1919 roku, zainspirowany rozbuchaną, nienasyconą płodnością ziemi, którą kontrastował z bezowocnym myślicielstwem. W jednym z jego wierszy finał sceny miłosnej ogranicza się do takich oto lirycznych scen: brzuchy; rewolucja ciała; brzemienność kwietnia; słońce schylone nad pieluszkami mokrymi; autor utworów zdominowanych przez nagość i seks, np. Mój czyn miłosny w Paragwaju; Nagi człowiek w śródmieściu);

• - Stanisława Młodożeniec, autor Kresek i futuresek z 1921 roku,

• - Aleksander Wat, który debiutował utworem napisanym prozą poetycką Ja z jednej i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka z 1920 roku o podświadomości i roli snu w życiu człowieka,
  - Tytus Czyżewski, piewca ludowego prymitywizmu, prostoty w poezji, autor zbioru Pastorałki.
  Głosili oni, że cywilizacja i kultura jest chorobliwością na śmietnik, wybieramy prostotę, ordynarność, wesołość, zdrowie, trywialność, śmiech (…) ogłaszamy wielką wyprzedaż starych rupieci, sprzedajemy za pół ceny świeże mumie mickiewiczów i słowackich. Dążyli do stworzenia języka pozarozumowego, opartego na intuicji.
  
  Tytuł prasowy

• Pismami skupiającymi warszawskich futurystów były najpierw "Nowa Sztuka" (1921-1922; ukazały się 2 numery) - najważniejszy tytuł polskiego futuryzmu kierowany przez pomysłodawcę Sterna (współpracował z nim Tadeusz Peiper), a potem "Almanach Nowej Sztuki" (1924-1925) pod redakcją Stefana Kordiana Gackiego.
  
  Formy wyrazu

• Futuryści starali się stworzyć język pozarozumowy, ponieważ uważali, że tylko poznanie intuicyjne ma sens. Prócz hasła Główna wartość książki - to format i druk, po nich dopiero - treść, głosili:

• - ideę „słów na wolności”, wolnych od rygorów składni, potrzebę dynamizacji i rytmizacji wypowiedzi literackiej,

• - konieczność podwyższenia roli rzeczowników, onomatopei,
  - wyeliminowanie z języka poezji przymiotników,
  - wprowadzenie do języka literackiego pojęć z zakresu nauki i techniki,
  - zwrócenie uwagi na dźwiękowe zestroje słów,
  - wprowadzenie motywów ze świata mitów, ludowych podań, legend,
  - burzenie przejawów działania logiki,
  - stosowanie pisowni fonetycznej,
  - odrzucenie interpunkcji i zasad ortografii, krępujących słowo.
  Futuryści często stylizowali język poezji na język codzienny, słyszany na ulicy, dlatego też starali się pisać wiersze według zasad zapisu telegraficznego czy wiadomości radiowej.

• Awangarda Krakowska

• Wyjaśnienie nazwy
  Awangarda Krakowska swoją nazwę wzięła od słowa z języka francuskiego avant-garde („przednia straż") oraz od siedziby w Grodzie Kraka.
  
  Lata istnienia
  Ta krakowska grupa literacka istniała w latach 1922-1927. Do jej założeń nawiązywała między innymi Awangarda Lubelska.

• Uczestnicy
  Awangardzie Krakowskiej przewodził Tadeusz Peiper, główny teoretyk i twórca programu Miasto. Masa. Maszyna (prócz tego autor programowych książek: Nowe usta i Tędy). Pozycja jaką sprawował w latach 20. i 30. XX wieku nie zapewniła mu spokojnej starości.

• 
  W opracowaniu Andrzeja Zawady Dwudziestolecie literackie czytamy: Tadeusz Peiper umarł jako stary, zapomniany prawie przez wszystkich człowiek. Pod koniec lat 40. zamilkł i wycofał się z życia literackiego, podobno coraz bardziej cierpiał na manię prześladowczą. Ale prawie do końca lat 60. (zmarł w roku 1969) widywano go cierpliwie pracującego w warszawskich bibliotekach. Z nikim nie rozmawiał, nikogo nie wpuszczał do mieszkania, nie wiadomo jaki literacki dorobek pozostał z tych ponad dwudziestu lat powojennych.

• Innymi przedstawicielami grupy są:
  - Jan Brzękowski
  - Jalu Kurek
  - Julian Przyboś, o którym Czesław Miłosz w swojej Historii literatury polskiej pisze: (…) jako poeta najczęściej jawił się on niby jakiś aparat złożony z olbrzymich soczewek, które pochłaniały i deformowały rzeczy widzialne.
  - Adam Ważyk
  - Jan Parandowski
  
  Program
  Szczegółowy program Awangardy Krakowskiej w 1922 roku ogłosił główny teoretyk i założyciel grupy zwany papieżem awangardy - Tadeusz Peiper. Zatytułował go Miasto. Masa. Maszyna, czym podkreślił jeszcze bardziej krąg poetyckich zainteresowań i inspiracji grupy, której naczelnym hasłem stały się słowa: Minimum słów, maksimum treści.
  Innym ważnym tekstem stanowiącym wykładnię nowej estetyki jest szkic Metafora teraźniejszości.
  
  Zafascynowany XX-wieczną cywilizacją i jej wytworami, wyznający kult nowości Peiper postulował między innymi:
  
  - stworzenie nowej poezji opartej na tzw. estetyce cywilizacji,

• - zajmowanie się teraźniejszością, a nie rozpamiętywanie przeszłości czy marzenie o przyszłości,
  - emocjonalną powściągliwość, sprzeciwienie się romantyczno-modernistycznej metafizyce i nadmiernemu liryzmowi w myśli słów: Poeta nie jest kapłanem, nie jest beztroskim lekkoduchem, lecz poważnym rzemieślnikiem, pracującym w materiale słowa,
  - popularyzację prostoty, zwięzłości i oszczędności środków poetyckiego wyrazu, ekonomiczności języka poetyckiego: (…) precz z watą słów - sens tkwi w skrócie i sile metafory, w kondensacji znaczeń słowa,
  - posługiwanie się logiczną konstrukcją przy budowie dzieła literackiego,
  - używanie skrótów myślowych,
  - kierowanie utworów nie do jednostki, lecz do masy ludzkiej, ponieważ to w niej tkwi największa siła cywilizacji,
  - postrzegania artysty jako animatora wyobraźni masowej, jako rzemieślnika, jako architekta-budowniczego zdań, a nie jako wyobcowanego twórcy czy profetycznego poety,
  - usytuowanie roli poezji nie w ukazywaniu rozterek targających natchnionym, posługującym się intuicją poetą, lecz w pokazywaniu, tłumaczeniu i „wyjaśnianiu” świata i reguł nim rządzących, a roli literatury w pomocy jednostce w odnalezieniu miejsca w nowym świecie miasta, masy, maszyny,
  - nowy typ metafory mającej kreować rzeczywistość czysto poetycką, wyrażającej i tworzącej nową, poetycką rzeczywistość, odsyłającej
  - odbiorcę do wielu znaczeń i dzięki temu umożliwiającej zachowanie ekonomicznej zwięzłość dzieła,
  - rezygnację z bliskich, regularnych rymów na rzecz bardziej oddalonych od siebie, dzięki czemu zbliżono rytm poezji do rytmu prozy

• Organ prasowy
  Od maja 1922 do października 1923 i od maja 1926 do grudnia 1927 roku grupa Awangarda Krakowska publikowała w artystyczno-literackim czasopiśmie ”Zwrotnica” (pełny tytuł brzmi: „Zwrotnica. Kierunek: sztuka teraźniejszości”), redagowanym przez Tadeusza Peipera. Obie edycje liczyły po sześć numerów.
  
  Na początku istnienia członkowie grupy publikowali też w piśmie „Nowa Sztuka”, założonym przez Peipera w Warszawie po powrocie w 1921 roku z Hiszpanii. Współtworzył jedyne dwa numery, jakie się ukazały, wraz z reprezentantem futurystów Anatolem Sternem, Skamandrytą Jarosławem Iwaszkiewiczem (o którym po upadku tytułu napisał artykuł Iwaszkiewicz - idiota) oraz Formistą malarzem Leonem Chwistkiem.

• Awangarda Lubelska (tzw. Druga Awangarda)

• Wyjaśnienie nazwy
  Nazwa ugrupowania poetyckiego wzięła się od miejsca w którym żyli i tworzyli jej członkowie, czyli Lublina.
  
  Lata istnienia
  Awangarda lubelska istniała w latach 30. XX wieku. Gdy w 1933 roku jej założyciel i teoretyk Józef Czechowicz wyprowadził się z Lublina do Warszawy, grupa przestała istnieć.

• Przedstawiciele
  Najwybitniejszym przedstawicielem tej nielicznej grupy był Józef Czechowicz. Poza nim do Awangardy Lubelskiej zaliczmy Bronisława Ludwika Michalskiego oraz Józefa Łobodowskiego.
  Program
  Program Awangardy Lubelskiej, która według badaczy literatury była bardziej grupą przyjaciół, niż poetycką, nawiązywał do Awangardy Krakowskiej oraz do istniejącego w Lublinie w latach 20. grupy Reflektor. Charakteryzował się czarnowidztwem. Widać w nim duże wpływy niemieckiego ekspresjonizmu.

• Uważali, że tematem poezji mogą być skojarzenia, sny, stany podświadomości.

• 
  Awangardziści Lubelscy tworzyli wiersze emocjonalne (pozbawione rygoru zwięzłości i prostoty, postulowanej przez Tadeusza Peipera) i pesymistyczne, nie odnajdziemy w nich witalności czy afirmacji życia, tak widocznie obecnych w twórczości Skamandrytów czy Awangardzistów Krakowskich. Ich tematem jest najczęściej katastroficzna wizja końca cywilizacji. Czechowicz postulował pisanie „muzycznej” poezji głoszącej wartości moralne, powracającej w swej tematyce do tradycji, poezji opartej na psychicznych wrażeniach.

• Organ prasowy

• Awangardziści lubelscy drukowali wiersze i artykuły w dziale literackim dziennika „Ziemia lubelska”, istniejącego od 1906 roku. Ich starania o własny miesięcznik literacki zakończyły się wydaniem jednego tylko numeru zatytułowanego „Barykady”.

• Kwadryga

• Lata istnienia

• Kwadryga istniała w latach 1926-1933 w Warszawie, w przyjacielskim gronie 11 autorów, członków Koła Literackiego skupionych wokół Uniwersytetu Warszawskiego. Powstała z inicjatywy Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego. Skupieni wokół niego poeci zostali nazwani Drugą Awangardą.

• 
  Główni przedstawiciele to:

• - Mieczysław Bibrowski (pomysłodawca oraz założyciel grupy i pisma),
  - Stanisław Ciesielczuk,
  - Stanisław Ryszard Dobrowolski,
  - Konstanty Ildefons Gałczyński (formalnie związany Kwadrygantami, choć krytycy zaliczają go do poetów tworzących w stylistyce Skamandrytów),
  - Stefan Flukowski,
  - Aleksander Maliszewski,
  - Marian Piechal,
  - Nina Rydzewska,
  - Władysław Sebyła (redaktor i wydawca pisma „Kwadryga”, jeden z twórców polskiego katastrofizmu),
  - Włodzimierz Słobodnik,
  - Lucjan Szenwald,
  - Zbigniew Uniłowski(to jemu zawdzięczamy sportretowanie członków grupy w powieści Wspólny pokój),
  - Wiesław Wernic.
  
  Organ prasowy
  Wszyscy związani z Kwadrygą byli skupieni wokół pisma o tej samej nazwie, wydawanego od 1927 roku pod redakcją jednego z twórców polskiego katastrofizmu Władysława Sebyły. Gdy w 1931 roku wewnątrz grupy nastąpił rozłam polityczno-ideowy, a problemy finansowe przerosły nakłady i dochody tytułu, „Kwadryga” przestała się ukazywać.
  
  W 1979 roku w miesięczniku Poezja ukazały się wspomnienia Mieczysława Bibrowskiego z okresu, gdy współtworzył miesięcznik. Noszą one tytuł Pierwszy okres "Kwadrygi". W czasopiśmie nie powstrzymywano się przed ostrą krytyką zarówno Skamandrytów, jak i poetów związanych z Awangardą Krakowską.
  
  Program
  Kwadryganci podobnie jak Skamandryci - których ostro krytykowali w swej publicystyce - nie skonstruowali programu teoretycznego ani nie dopracowali charakterystycznego modelu poezji. Ich wiersze są bardzo eklektyczne, dotyczą przede wszystkim różnic społecznych wynikających z pochodzenia, różnicy płci czy statusu, podejmują problem sprzeciwu wobec wojny czy wychwalają ideę pracy. Ich hasłem były słowa: sztuka uspołeczniona, sprawiedliwość społeczna i godność pracy.
  

• Powstaniu Kwadrygi, w której widać ślady tez i poglądów Norwida i Witkiewicza ojca, przyświecała idea samookreślenia się młodych twórców w środowisku zdominowanym przez dwie wielkie i potężne grupy poetyckie: Skamandrytów oraz Awangardę Krakowską.

8. Istota, przyczyny, cechy i literackie manifestacje katastrofizmu międzywojennego

9. SÓL ZIEMI WITTLINA JAKO POWIEŚĆ EKSPRESJONISTYCZNA

Powieść ekspresjonistyczna - rozwijała się na kilku nurtach:

*prymitywistycznym - odwoływała się do zasad ewangelicznej prostoty i dobroci, rozpoznając je w świecie szarych, biednych ludzi, często skrzywdzonych przez los;

*onirycznym - hiperbolizacja, utrzymanie akcji w tonacji snu, koszmaru czy halucynacji. Erotyce towarzyszą zwykle wizje kosmiczne;

*metaforycznym.

Sól ziemi - w centrum zainteresowań znalazła się ideologia pacyfistyczna; bohater to niewinny prostaczek, analfabeta, dróżnika z huculskiej stacji kolejowej, Piotr Niewiadomski. Wielka kreacja przyszłej ofiary Wielkiej Wojny uosabia jej przyszłych żołnierzy traktowanych jak anonimowe mięso armatnie.

Stereotyp świadomej i dobrowolnej ofiary ewangeliczne dobrego, prostego człowieka, ulega tu ewolucji. Ofiara będzie wymuszona przez demoniczne Państwo i złożona demonicznej Wojnie. Ofiara będzie daremna i absurdalna, nie spowoduje niczyjego zbawienia.

Stylizacja ludowa, baśniowa sprawia, ze postać Piotra opromieniona jest aurą sympatii i współczucia.

Humanitarną wymowę utworu wzmacniają zarówno opisy transportu świeżo powołanych rekrutów przez ogarnięte wojenną gorączką kraje monarchii austro - węgierskiej, jak i przykłady bezmyślnego wojskowego drylu, celebrowane przez człowieka - automat: Bachmatiunka.

Przenikanie się w powieści realizmu i mitologizacji, epickiego patosu i ironii.

10.Powstanie polskiego eseju literackiego.

ESEJ - tekst trudny,wymagający od czytelnika pewnego poziomu intelektualnego; dziś źle rozumiany jako rodzaj rozprawki szkolnej, nazwa na to,czego w zasadzie nie umiemy zakwalifikować,pojemny worek do którego wszystko możemy wrzucić ;)

ESEJ -> Erudycja (szeroka wiedza)

Elitarny gatunek (dla wąskiej gr.czytelników)

Elokwencja (umiejętność posługiwania się językiem)

literatura dokumentu osobistego = w jej ramach mieszczą się dzienniki, pamiętniki, autobiografie,eseje.Ważny element personalny, indywidualny pryzmat "ja". subiektywizm! kierowana na odbiorcę.

-w eseju równowaga ja <-> świat; moje przeżycie jest często pretekstem do napisania eseju, nie chodzi o wyznania,a świadectwo czasu, ubrane w pierwiastek literacki, własny dla każdego autora, osobisty, widoczny w języku.

-literackość eseju:

*rozmawia z innymi tekstami literackimi - dialogowość!

*doszukujemy się sensów nielinearnych, podtekstów i ogólnych sensów tekstu,

*dialogowość także z odbiorcą, zmusza go do myślenia, rozważań

-esej pokazuje problemy,zadaje pytania,wskazuje rozterki, niekoniecznie odpowiada na nie, nie musi rozwiązywać problemów.

-cechy eseju:

*niesystemowy,

*nielinearny - nie ma chronologii, porządku logicznego,przyczynowo-skutkowego,

*asocjacyjny - układ spójny,widzenie świata, doprowadza do konkretnych pytań,

*subiektywizm,spojrzenie autora,

*tematyka nie jest dowolna,elitarność obliguje do konkretnych tematów - 1)banał filozoficzny - co to jest miłość, śmierć,etc.

2)opisuje życie codzienne, ale nie ma nawiązań do chwili obecnej, refleksje ogólne,szerokie ujęcie istnienia człowieka w świecie, egzystencja

3)historia łączy się z poprzednim tematem, przez jego kontekst historyczny,

4)sztuka - spojrzenie na to czym jest sztuka,na artystę,rolę sztuki.

-domeną eseju jest refleksja (wyznacznik gatunku!!),

-esej różni się od felietonu brakiem nawiązań do chwili obecnej, do polityki,czy wydarzeń społecznych.

-w Polsce zaczął się rozwijać w okresie międzywojennym, próby początki, tak naprawdę rozwinął się dopiero po wojnie.

-2 rodzaje esejów:

*esej emigracyjny - Czesław Miłosz, rodzaj gawędy szlacheckiej, sposób opowiadania o świecie,z nawiązaniem do tradycji szlacheckiej,połączone z erudycją; ważne kresy - najwybitniejsi eseiści, tygle wielokulturowe, otwartość, uczono ich przez to wyborów, samodzielnego myślenia, emigracja po wojnie dawała im duży dystans do świata i do siebie, dzięki czemu łatwiej było im snuć rozważania o świecie, potrafili patrzeć z różnych punktów widzenia.

*esej polski (polska centralna) - tematyka niejako zastępcza = sztuka, ukazywano świat przez ten pryzmat, cenzura zabraniała tematów o świecie współczesnym. Z.Herbert, Parandowski, Kubiak. Tematyka także antyczna,mitologiczna. Lata '60.

(Eseiści współcześni - J.Sosnowski,A.Stasiuk.)

Przykłady:

J.Stempowski - "Esej dla Kasandry"

*Stempowski - pseudonim Paweł Kochowski?, pochodził z rodziny arystokratycznej,z Kresów, studiował za granicą,francusko- i niemieckojęzyczny mason ;) Wyemigrował do Szwajcarii po IWŚ,zmarł tam w 1969roku. Pisał,pełnił też funkcje dyplomatyczne,zajęcia z kultury teatru; związany był z francuską kulturą, tworzył rubrykę "pamiętnik niespiesznego przechodnia", przylgnęła ona do Stempowskiego - przechadzał się po świecie kultury.

"ESEJ DLA KASANDRY":

-klasyczne wyznaczniki eseju w utworze,

-dwa plany -> opis zdarzenia dotyczącego samej Kasandry, oraz wnioski związane z widzeniem przyszlości także w świecie współczesnym,

-tematem jest widzenie przyszłości, temat uniwersalny, na pograniczu filozofii i egzystencji,

-zawiera własne poglądy, a także ludzi,o których pisze, poznał ich osobiście,zna ich opinie,

-kompozycja tekstu -> podział na podrozdziały,osobne cząstki, nie ma między nimi związku logicznego, przyczynowo-skutkowego,są one tylko połączone w całość przez temat przepowiedni,charakter asocjacyjny, skojarzeniowy (dla autora);

-język -> racjonalny,nie ma zbytniego poetyzmu, literackość objawia się jako traktowanie pewnych bohaterów literackich także jako bohaterów autora eseju, wkracza w nowy kontekst znaczeniowy, myśli, czyni,czuje,etc. nośnik myśli autora,

-każda częśc mówi nam coś swoją treścią,ale i przekazuje wartości ogólne

-cz.I -> bohaterka to Kasandra; Stempowski skupia się wypowiedziach dworu,na samej przepowiedni; najważniejszym elementem jest analiza społeczeństwa w trybie starogreckim,choć chodzi o czasy obecne. analiza systemu, panowała wtedy w Grecji demokracja, więc autor jej się przygląda; wszystko się rozmywa w wielogłosach, krytyka ustroju, gdy wladza należy do ludu.

-Kasandra jest ważna jako ta,która zna przyszłość (przepowiednie),

-widzi inercję w demokracji,gdy ma zadecydować masa, tej decyzji nie będzie widać,rozmywa się w dialogu,w wymianie poglądów;

-tłum jest dla autora istotny chór jest jakby jego ukazaniem,w nim jest ta inercja, jest tu zależność między tłumem,a Kasandrom - tłum nie wierzy w jej przepowiednie, nie chce wierzyć bo są drastyczne, woli myśleć,że to się nie stanie;

-Kasandra staje się symbolem przepowiedni,ale i symbolem jednostki , kogoś kto ma większą władzę,mędrca,elity; niesłuchanie przez tłum budzi frustrację,zaczyna się rozważanie nad sensem swojej wiedzy i mądrości, skoro nikt nie chce tego słuchać;

-główna teza eseju -> *ochlokracja? - rządy masy,tłumu, "ochlagogi"? - ludzie krzyczący z tłumu,choć nic z tego nie wynika,

*autora nurtuje pytanie o rolę jednostki,o dalszy rozwój demokracji, gdzie ona zmierza?

*gł.pytaniem jest jednak "jeśli nie demokracja,to co dalej?", odrzuca ustrój totalitarny, ani nie demokracja w takiej formie,jaką zastał.

II CZĘŚĆ:

-druga cz.eseju to przewidywania przyszłości:

1)oparte na siłach nadprzyrodzonych,

2)oparte na racjonalnych przesłankach.

-Stempowski jest racjonalistą, opiera się o określone przesłanki, ogólnie postawa eseistyczna to postawa racjonalna, wnioskowania z dochodzenia do prawdy przez fakty, niejako "uczenie się na błędach",

-Stempowski przechodzi potem na teren stosunków między tym przewidywaniem, a systemem; odnosi to do 2 systemów: totalitarnego i demokracji; pierwszy z góry odrzuca- sam go przeżył, drugiego ukazuje błędy i bolączki,

-zastanawia się nad relacją, przewidywanie - rodzaj systemu; 1)republika - profeta ma dość możliwe pole manewru,ale przez to,że to jest dopuszczalne, ale zmniejsza posłuch ludzi; inercja ludzi ułatwia przewidywanie,ale zmniejsza posłuch ludzi,nie słucha się racjonalnych przesłanek, wnioskowania,etc. 2)s.totalitarny - profeta mógłby przewidywać,dość duże pole manewru,ale niestety sam ustrój nie pozwala by cokolwiek coś z tym zrobić, nie zostawia on żadnych możliwości,bo sam totalitaryzm nie daje żadnych praw.

III CZĘŚĆ:

-podsumowanie poprzednich części,

-ukazanie "proroków", którzy przewidzieli losy, sprawdziło się :

1)Szymon Askenazy - historyk,wywnioskował,że Polska zostanie zaatakowana przez dwa mocaratwa i im będzie podległa w XX wieku,

2)Jakub Del - dziennikarz, przewidział Niemców jako nową potęgę w Europie, która nie będzie się liczyla z innymi państwami, uznaje za jedyną metodę zniszczenie Niemiec,

3)literatura surrealistyczna - wizja czysto idealistyczna,

4)wojskowy przewidział...

5)Mahmut Tarza - szejk?, Bliski Wschód,Afganistan,polityk, duży dystans przez inną kulturę, krytykuje i nieco zazdrości; europejczycy mają wszelkie złoża, ale nie potrafią stworzyć sobie systemu wspólnego,pokojowego.

-przewidywania te wpłynęły na naszego narratora, który je wziął do siebie i zabezpieczył się finansowo i potem wyjechał z kraju;

-ukazał ludzi z różnych kultur i profesji, by uzasadnić dobrze swoje słowa; uznaje on,że każdy może wnioskować na podstawie dobrej analizy wydarzeń;

-ukazuje on samotność tych ludzi, którzy wiedzą więcej, namysł nad osobą intelektualisty wieku XX, który jest samotny, bo nikt go nie slucha, nie mają co zrobić ze swoją wiedzą,zostają jako nosiciele złych nowin, odrzuceni,dość wykluczeni,bo nie lubimy ludzi niosących złych wieści,

-prorocy ci nawiązują do Icz.,do Kasandry - profeta, ukazuje tym,że problemy europy się nie zmieniają przez lata.

IV CZĘŚĆ:

-podsumowające uwagi,

-apel do młodych ludzi, przyszłość w naszych rękach, powinniśmy się nauczyć przewidywać, wnioskować, nie brać wszystkiego "na wiarę", należy też być bardziej pokornym - słuchać i doceniać wiedzą innych; doceniać intelektualistów, tych,co wiedzą więcej.

-esej podszyty moralizastorstwem,ukazano na podstawie historii o samym sobie.

J.J.Szczepański (esej) - ?

-Szczepański:

*1946 - debiut opowiadaniem "Buty" w "Tygodniku Powszechnym",

*eseista,prozaik,

*"Buty" obnażały prawdę wojenną, nie ze strony bohaterskiej,

*jeden z redaktorów "Tygodnika Powszechnego",

*interesował się malarstwem,był taternikiem,

*Prezes Związku Literatów Polskich, 1 niezależny prezes,

*"Kadencja" - ukazanie kulis życia literackiego,

*pokolenie 1920 (urodził się w 1919)?

*patronat J.Conrada - "uczył się" od niego,

*dorastał w wolnej polsce,wychowany na wartościach romantycznych,choć uciekano od martyrologii.

ESEJ:

-u Conrada Jim nie jest ukazany jako intelektualista, pewne zachowania nie sa poprzedzone głęboką refleksją,a zachowaniem intuicyjnym, nie jest ważne tak bardzo co się działo w sumieniu Jima przed zachowaniem konkretnym,a to co zrobił;

-ważna postać sumienia,wewnętrznego głosu,

-ważne jest to,co myśli o samym sobie,nie interesuje go to,co myślą inni,

-honor ważny nie tylko jako wartość społeczna; Szczepański rozumie honor jako "spojrzenie w oczy rodzinie", wybór taki,by mieć czyste sumienie,

-nie ma tu oparcia w metafizyce, nie ważne są "wyższe instancje"; mowa o wyższych wartościach,które sami powinniśmy sobie stworzyć w oparciu o to,co sami uważamy; musimy być także wierni naszym zasadom, honor to "wierność zasadom", zgoda z sumieniem, wierność samemu sobie.

-zasada wierności i honoru reprezentowana była przez Jima u Conrada, bardzo podstawowe wartości w jakich dorastano w jego czasach, rozumiał je jako zwykłe "bycie człowiekiem",

-pytanie jak etyka rządzi naszym życiem? (pytanie eseju), etyka jest zasadą nawet w sztuce; czlowiek powinien przestrzegać wartości etycznych wg.Szczepańskiego; etyka była motywem powstania warszawskiego,wynikało ono z niej niejako,z etycznych kategorii;

-nie ma ważnych wartości pragmatycznych, wartości są uniwersalne,jak u Conrada, ważne idee;

-racjonalizm w myśleniu Szczepańskiego -> myślenie logiczne, uzasadnianie zachowania,ale nie szukanie powodów metafizycznych, a powodów życiowych,racjonalnych.

-tragizm postaci -> gdyby nie wiara w wartości nie doszłoby do powstania, nie zginęłoby tylu ludzi;

-zasadą jest wierzenie pewnym,własnym wartościom,przy racjonalnym patrzeniu na świat;

-dramatyzm postawy honorowej,choć Szczepański uznaje ją za jedyną możliwą;

-konstrukcja eseju:

*refleksyjność - Icz. porównanie do"Lorda Jima",

*fabularyzowanie - IIcz.historia wprowadzonego bohatera,znamy go tylko z imienia - uniwersalizm, bardziej interesuje nas historia niż sama postać;

-poznajemy najpierw postać,jego życie,w szkole był "maminsynkiem", był gruby,itd. Potem dorasta,wybucha wojna i zapisuje się do KDW, rodzaj rehabilitacjo bohatera,przez to co się działo,za ojca który był "folksdojczem" (czy jak sie tam to pisze). Przemiana bohatera - motywacja: nie jest taki dzięki rodzinie, nie miał wzorów osobowych w domu, zasięg ogólny pewnych wartości, bez wzorców zewn. Jurek mógł chcieć zrehabilitować się przed sobą samym. Uciekł z Warszawy.

-Jurek spotyka się ze Szczepańskim, który ma go przechować. Jurek zaczyna czytać "Lorda Jima", literatura ta wpłynęła na zachowania ludzi, moc sprawcza słowa pisanego; to co było zawarte w książce niejako wchodzi w nasze życie na prawach realności.

-esej o pokoleniu 1920, o postawach ludzi z tego czasu(o pokoleniu Kolumbów); prywatny stosunek Szczepańskiego do tego co pisze i do "Lorda Jima", a także jego połączenie z pokoleniem, "my, pokolenie", mówi o ogólnych tendencjach; nadawano literaturze niejako moc sprawczą, czasem oczekiwano wręcz od literatury tego ideowego charakteru (romantyczna tendencja).

11. Gra z konwencjami, stereotypowość i antystereotypowość opowiadań i powieści Witolda Gombrowicza

• Gombrowicz prezentuje dwie postawy: wyzwalający humor i mroczna wstydliwość

• debiutem Gombrowicza był „Pamiętnik z okresu dojrzewania” (1933 rok)

• igra w nim z XIX wiecznymi konwencjami (fantastka podróżnicza w stylu Alla Poe; dziennik morskiej żeglugi; nowela detektywistyczna; autobiograficzna gawęda o latach młodości)

• jest to zbiór opowiadań, w których dominuje motyw niedojrzałości

• bohater to postać duchowo nieukształtowana, poszukująca i potykająca się o formy które pozwoliły by mu określić siebie i świat

• ze schematem niewydarzonego outsaiderstwa łaczy się kompromitacja form, które przymierza postać

• wartości wysokie stają się sztuczne i oparte na społecznym umówieniu

• demaskownie dokonuje się konsekwentnie od dołu

• historie są dość osobliwe, odsłaniają ukryte pragnienia i zakamarki psychiki bohaterów

• „Dziewictwo”: bohaterkę pociąga brud i rodzi się w niej potrzeba zbrukania

• „Tancerz mecenasa Kraykowwskiego”: człowieka chorego pociąga mecenas, uosobienie mieszczaństwa

• „Biesiada u hrabiny Kotłubaj”: bohatera pociąga arystokracja ale nie potrafi osiągnąć jej wyrafinowanej perwersyjności

• „Zbrodnia z premedytacją”: opowieść mająca za podstawę kryminał ale jego zasady są odwrócone

• „Na kuchennych schodach”: ministra MSZ pociągają niedomyte sługi

• podstawowe opozycje u Gombrowicza

• forma - chaos

• dojrzałość - niedojrzałość

• wyższość społeczna - niższość społeczna

• te pary znajdują się w ruchu

• relacje przeciwieństw charakteryzuje wzajemne przyciąganie

• Gombrowicza pociągała niedojrzałość gatunku jakim jest powieść brukowa („Opętani”)

• fabuły Gombrowicza to psychomachie (udramatyzowane konflikty wewnętrzne człowieka, które zazwyczaj pozostają zasłonięte przez formę)

• forma to zawsze zamknięcie, ograniczenie wolności, narzuca jednostce społeczne określenia, a jedyna gra z nią może odsłonić chaos

• to sposób w jaki człowiek spotyka się z innymi, tworzy kulturę

• fałszuje i ogranicza człowieka, jest dla niego więzieniem

• Gombrowicz ma dwojaki stosunek do formy: pochwala ją i zwalcza

• pisarz usiłuje wymknąć się formie (poddaje próbie formy już istniejące)

• historie opowiadane przez Gombrowicza są bliskie życia, wydobywają kompleksy, ukryte pragnienia i niedostosowanie bohaterów do życia

• groteska u Gombrowicza ma znaczenie filozoficzne

• groteskowość form, zachowań czy fabuł ich jaskrawa umowność to sposób pokazania rządzącej życiem nieautentyczności konwencji

• jest to uniwersalny sposób przedstawienia rzeczywistości

• „Ferdydurke” (ukazała się w 1937 roku, postdatowana na 1938 rok)

• wielka satyra społeczno - kulturalna (wyśmiewa m.in. szkołę, nawiną obyczajowość warstw inteligenckich, anachroniczność polskiego dworku, idee sentymentalnego bratania się z ludem)

• wszystkie ataki wpisują się w walkę o autentyczność kultury polskiej

• ujawnia psychologię społeczną (istniejemy poprzez narzucanie sobie form)

• kładzie nacisk na alienacyjny charakter formy, która fałszując człowieka przyczynia się do powstania zła i głupoty

• przynosi także nową formę autotematyzmu

• demaskowanie fikcji utworu literackiego

• wyraża skrajny indywidualizm Gombrowicza

• dzieło zostaje podporządkowane autorowi

• Gombrowicz przeprowadza bohatera przez różne sytuacje społeczne

• wszystko opisane jest parodystycznie, ze skłonnością do przerysowań, typizacji i groteski

• akcję tego utworu cechuje nieprzewidywalność i nieprawdopodobieństwo

• wyraźnie nawiązuje do XVIII wiecznej powiastki filozoficznej (bohater na własnej skórze mógł doznać nieprzewidzianych konsekwencji swoich poglądów)

• jest to raczej podobieństwo, niż stylizacja

• lekkość tonu skontrastowana z tematem poważnym

• bohaterom bliżej do typów, niż charakterów

• złamana zostaje zasada życiowego prawdopodobieństwa

• narzuca się „pupę” (niedojrzałość), „gębę” (pewną formę), a wykroczenie poza przyjęte zasady kończy się „kupą” (ogólny chaos)

• świat bezforemny nie jest jednak możliwy, przechodzi z formy do formy

• Ferdydurke to zdejmowanie kolejnych masek powagi i formy, którymi posługujemy się w codziennym życiu

---