Różne koncepcje definiowania systemu politycznego.

Lata 70-te -system polityczny zaczął zastępować: system rządów.

Socjolog. USA - ogół struktur, procedur i instytucji, które działają wspól­nie, aby zna­leźć roz­­strzy­gnięcie problemów. FR Sł. terminów polit. - ca­ło­ksz­tałt wza­jem­nych po­lit. po­­wią­zań istniejących w globalnym syst., ja­kim jest społ. A.Łopatka- idee i wa­ru­n­­ki po­lit., or­ga­­ni­zacje i ins­ty­tucje uczest­ni­czą­ce w życiu po­li­t. kraju i organizujące to ży­cie oraz no­r­­my re­gu­­lu­ją­ce i or­­ga­ni­zujące wcielenie w życie idei i war­tości polit. oraz regulujące stru­k­­tu­­rę i fun­­k­cjo­no­wanie or­ganizacji i instytucji polit. F.Ryszka- rzeczywiste za­leżności mię­­dzy po­d­­­mio­­tami dzia­łań poli­t. wedle ich stos. do władzy: albo się ją po­siada, albo się do niej dąży.

Wojtaszczyk - ogół organów państwowych i partii po­lit. oraz or­ga­ni­zacji i grup społ. Ucze­st­­ni­czą­cych w działaniach polit. w ra­mach danego pań­st­wa, a tak­że ogół ge­neralnych za­sad i norm regu­lujących wzajemne stosunki między nimi.

Charakterystyka instytucjonalnego wymiaru systemu polit.

Instytucje występujące w s.p.: partie polit. (do­browolne or­ganizacje, ich gł. celem jest zdo­by­­­cie/ut­rzymanie władzy pań­stwo­wej dla realizacji okre­ślo­ne­go pro­gra­mu po­­lit.), grupy in­te­resu (or­­ga­ni­za­cje za­bez­pie­czające interesy okre­śl. grup społ. i prze­noszące pos­tulaty swo­ich człon­ków przez współ­dzia­ła­nie i od­dzia­­ływa­nie na rząd, par­la­ment, partie polit. i opi­nię publiczną do po­li­t. pro­­cesu roz­­strzy­gania - eko­no­m. i nieeko­no­m. (socjalne); związ­k­i zawo­do­we, zrze­sze­­nia przed­się­bior­­ców, or­­ga­nizacje kulturowe, filantropijne i huma­ni­tar­ne) i organy pań­stwo­­we (pra­wodawcze - gł. Par­la­menty; admini­stra­­cyjne -rządowe i sa­mo­­rządowe; or­gany och­rony prawnej -sądo­wnic­two).

Charakterystyka funkcjonalnego wymiaru systemu polit.

Funkcja SP - każde działanie, zmierzające za­równo do podtrzymania istnie­ją­cego stanu, jak i do dal­szego je­go rozwoju. Funkcje: regulacyjna - sterowanie procesami wg reguł przy­jętych w danym s.p., czyn­ne oddziaływanie s.p. na otoczenie, kreowanie zmian w oto­cze­niu s.p.; mediacyjna - roz­wią­zywanie konfliktów i mediacja w danym s.p.; ada­pta­cyj­na - przystosowywanie do zmian oto­cze­nia (us­praw­nianie dzia­łania in­sty­tucji, po­sze­rza­nie bazy fun­kcjo­no­wa­nia s.p.); innowacyjna - wpro­wadzanie do otoczenia s.p. nowych reguł i mecha­niz­mów dzia­łania. Poz­wa­la na mo­der­nizację norm, dzięki tej funkcji s.p. może spełniać też pozostałe fun­kcje.

Charakterystyka normatywnego wymiaru systemu polit.

Normy prawne:

Prawa pisanego

Prawa niepisanego - zwyczaje i konwenanse (WB, Turcja, Izrael, Malta). WB -Izby Gmin i Lodów - nie mają regu­la­mi­nów, opierają się na zwy­cza­jach i kon­wenansach.

Prawa publicznego (państwowego): konstyt., ustawy, rozporządzenia i akty niższej rangi.

Prawa prywatnego (autonomicznego): statuty i regulaminy partii polit., organizacji społ.

Normy moralne

Normy polit. - w programach partii polit., w po­ro­zu­mieniach koalicyjnych. Dynamizują s.p.

Reguły nienormatywne to m.in. narodowe i polit. tradycje, kultura poli­t., różne formy świa­­do­mości społ., praktyka prawna i polit. oraz idee prawne i doktryny sądowe.

Określone wartości i idee

Np. zasada suwerenności, państwa prawa, podziału władzy, pluralizmu polit.

W RFN orzeczenia sądowe (m.in. TK) są równe ustawom. W WB, JAP, USA - nie ma kodeksów, sądy funkcjonują na podstawie kazusów.

Charakterystyka relacjonalnego (komunikacyjnego) wymiaru systemu polit.

Mechanizmy w syst. polit., powiązania między partiami polit., sto­s. między rządem i par­la­men­tem, głową państwa i rządem, relacje: np. ko­alicja, opozycja, syst. partyjny (mono-, dwu-, wielo-).

Relacje: funkcjonalne (dośrodkowe) i dysfunkcjonalne (odśrodkowe).

Relacje indyferentne (bierne) w stosunku do procesów zachodzących w sys­temie polit.

Geneza konstytucji pisanej.

łac. constituere - urządzać, ustanawiać;

Historyczne znaczenia: prawa fundamentalne państwa, reguły ży­cia zakon­nego, us­ta­wy sej­­mo­we (PL szlachecka), faktyczny ustrój pań­stwa, podst. za­sa­dy ustroju polit., czyn­­niki kształ­tujące us­trój pań­stwa, środowisko geograf. (Montes­quieu), układ sił społ. (La­s­sal­le);

Konstytucja USA - I konstytucja pisana na świecie. Uchwalona 17 IX 1787 r. przez Kon­wen­cję Kon­stytucyjną w Filadelfii. Pierwotny tekst - preambuła i 7 art. Pier­w­sze 3 ar­t. ok­­re­śla­ją ko­­lejno kom­pe­ten­cje władzy ust., wy­k. i są­d. Art. 4 i czę­ścio­wo 6 - sto­s. władz fe­de­ral­nych do sta­­no­wych, art. 5 - tryb zmia­ny kon­sty­tu­cji. Postanowienia art. 7, dot. wejścia w ży­cie kon­­stytucji tak jak część po­sta­nowień poprzednich art. - charakter do­ra­źny. Nie maja zna­cze­nia dla aktu­al­­ne­go sta­nu prawnego. Przyjęto 26 poprawek. Nie zo­stały włączone do tek­­s­­tu pier­wot­­ne­go, były ko­lejno nu­me­­ro­wa­ne i dopisywane. Po­praw­ki przyj­­mo­wa­ne są wię­­kszością 2/3 gło­sów członków obu izb Kon­­­gre­su (Izby Reprezen­tan­tów i Sena­tu) lub przez ogólnonarodową kon­wen­cję, zwo­łaną na żą­da­nie par­la­men­ta­rzys­tów 2/3 stanów, i ra­tyfikowane przez par­la­men­ty lub kon­wencje ¾ sta­nów USA. Pod­­st. znaczenie us­tro­jo­we miało uchwalenie Karty Praw (Bill of Rights) re­gu­­lu­jącej prawa i wol­ności oby­wa­tel­skie.

• jest elastyczna ma 2 tryby zmiany:

• obie izby parlamentu musza oddzielnie zatwierdzić zmiany większością 2/3 gło­­­sów oraz par­la­men­ty stanowe (ponad 50% za) - maja na to 3 lata. Po­praw­ki w ciągu ostatnich 200 lat nie dot. ustroju państwa, lecz praw i wolności obywatelskich

• orzeczenia sądu najwyższego - zmiana ustroju amerykańskiego (silne stany, a nie władza cen­tral­na - takie były założenia twórców konstytucji amery­kań­skiej, jednak na przestrzeni lat większość sporów kompetencyjnych pomiędzy wła­dzami stanowymi, a władzą centralną roz­strzy­gane były przez Sąd Naj­wyż­­szy na rzecz władzy centralnej co spowodowało znaczne zwię­kszenie jej uprawnień. Obecnie USA są federacją z silna władzą centralną.

Konstytucja USA nie jest sztywną - przez orzeczenia sądowe zmienia się z dnia na dzień.

Forma konstytucji: Pisana (jeden/kilka aktów prawnych o szczególnej mocy prawnej, szcze­gól­nej treści, spe­cjal­nym trybie uchwalania i zmiany). Niepisana (całość prawa kon­sty­tucyjnego obej­mu­ją­ce­go zarówno akty praw­ne, jak i nor­my nie­pi­sa­ne występujące w postaci zwyczajów, kon­wenansów i prece­den­sów sądo­wych (WB, Izrael).

Treść konstytucji Pełna - reguluje wszystkie sprawy ustroju państwa, ma charakter względnie trwa­ły. Niepełna - zwykle dot. tylko ustroju naczelnych organów państwowych.

Procedura powstawania

Oktrojowana - nadana przez głowę państwa bez udziału organów przed­sta­wicielskich da­ne­go kraju. Uchwalana - przez organ przedstawicielski (zwykły parlament / kon­sty­tu­an­tę).

Sposób zmiany Elastyczna - zmieniana wg takiego samego porządku jak inne ustawy. Sztywna - wymagana szczególna procedura, np. kwalifikowana większość głosów.

Okres obowiązywania Stała - nie ustanawia żadnych końcowych terminów obowią­zy­wania. Cza­so­wa - ograniczony jest okres obowiązywania

Kryterium materii, do której się konstytucja odnosi

Pisana - na papierze Rzeczywista - będąca odzwierciedleniem siły politycznej w pań­stwie

Ewolucja konstytucji pisanej.

Koniec XVIII w. do końca I wojny św.:

po Oświeceniu - wprowadzono realizm, pragmatyzm, wykazano, że Biblia nie jest wy­star­czająca dla regulacji wszystkich kwestii;

odchodzenie od feudalizmu i skierowanie się w kierunku kapitalizmu (wg liberałów - odejście od spo­ł. wiejskiego do mie­jskie­go);

rozwój pozytywizmu prawniczego (ważne jest to, co jest spisane).

Wykreowano konstytucję, w której znalazły się: Określenie formy państwa; Określenie praw i wolności osobistych; Określenie systemu organów państwowych; Określenie włas­ności środ­ków produkcji (od encykliki Rerum Novarum).

Okres międzywojenny:

Powstaje 28 nowych konstytucji (po upadku wielkich mocarstw);

Do konstytucji wprowadzono prawa i wolności polityczne;

Po II wojnie św.:

Do konstytucji wprowadzono: Uznanie nadrzędności prawa międzyn.nad prawem wew.; Ure­gulo­wa­nie pozycji partii polit. w państwie (zapewnienie plu­ra­lizmu polit., demo­kra­tycz­nych struktur par­tii polit.); Prawa socjalne i ekonomiczne.

Konstytucja sztywna - cechy charakterystyczne i przykłady.

Rodzaj konstytucji wyodrębniony wg kryterium sposobu zmiany;

Do zmiany konstytucji sztywnej wymagana jest szczególna procedura, np. kwali­fi­ko­wa­na wię­kszość głosów, Przykłady: Dania, Austria, Belgia, Grecja, HISZP, Holandia.

Najb. sztywna k. - Dania, 1-izbowy parlament po­dej­muje decyzje wię­kszością pow. 50% obe­­c­nych w sali zielonej (za zmianą musi się opo­­wiedzieć 2/3 posłów + 1) na­stępnie ob­ra­du­je w sali zło­tej parlamentu 1/10 naj­star­szych posłów musi ich być ponad 50% za zmia­­ną mu­si się opo­wie­dzieć ¾ wtedy parla­ment ulega rozwiązaniu jeżeli nowy parlament nie prze­­głosuje zmian to projekt odpada, jak przegłosuje to musi być zwołane refer., aby zmia­na mogła wejść w życie musi być frekwencja powyżej 50% a za zmianą musi się opo­wie­dzieć 65% gło­su­jących), jeśli poprawki nie przejdą w refer. to parlament ulega roz­wią­za­niu.

Konstytucja elastyczna - cechy charakterystyczne i przykłady.

Rodzaj konstytucji wyodrębniony wg kryterium sposobu zmiany;

Konstytucja zmieniana jest z dnia na dzień, wg takiego samego porządku jak inne usta­wy; Np.: WB.

Mała konstytucja - zakres przedmiotowy i funkcje.

rodzaj konstytucji wyodrębniony wg kryterium treści konstytucji;

konstytucje niepełne, przyjmowane w państwach nowo powstałych, w okre­sach trans­formacji us­tro­jo­­wych i w okre­sach przejściowych (np. po rewolucjach); zwykle dot. tylko ustroju naczelnych or­ganów państwowych oraz reguluje sposób ich zmiany;

przykład: konstytucje polskie z 1947 r. i 1992 r.

Funkcje konstytucji.

prawna - stanowi podstawę całego syst. prawa w państwie konstytucyjnym; in­te­gra­cyj­na - służy in­tegracji społ., zwykle stanowi wyraz szerokiego kon­sensusu społ.; orga­niza­tor­ska - od­gry­wa ro­lę statutu organizacyjnego pań­stwa, określa zasady or­ga­ni­za­cji i funkcjo­no­wania pań­stwa oraz jego stru­k­turę wew.; programowa - określa kierunki rozwoju pań­stwa; wy­cho­wawcza -jest od­­zwier­cie­dleniem pewnego syst. wartości i przekonań spo­ł., zawiera określone idee i dąży do ich re­ali­za­cji.

Zasada podziału władzy.

Jej istota przejawia się w wyraźnym rozdziale władzy ust., wy­k. i są­d. oraz w och­ro­nie nie­za­­wis­łości sędziów, roli mass mediów wy­różniających opinię publicz­ną, federalistycznej bu­­do­­wie pań­­stwa, autonomii par­la­men­tarnej, silnej parlamentarnej opozycji w prak­tyko­wa­nym plu­ra­liz­mie zor­ga­nizo­wa­nych grup interesu.

Koncepcja trójpodziału władzy:

• Wyodrębnienie trzech funkcji państwa: ust., wyk. i są­d.;

• Realizowanie każdej z tych funkcji przez inny organ państwowy;

• Wzajemne ograniczanie się władz.

Zasadę podziału władzy formułowali niezależnie od siebie John Locke i Monteskiusz.

Z punktu widzenia normatywnego - 3 władze maja taką samą legitymizację do rządzenia - po­cho­dzą od suwerena;

W większości krajów główne relacje przebiegają na linii władza ust. - władza wyk.

Występowanie podziału władzy we współczesnych systemach polit.:

• USA, część państw Ameryki Środkowej i Południowej - separacja władz.

• Demokracje europejskie - współdziałanie i wzajemne hamowanie się legislatywy i egzekut.

Współczesnych systemów polit. nie da się w pełni schara­kte­ry­zo­wać za po­mocą kry­te­rium po­działu władz - zazwyczaj par­la­men­tarna większość i rząd tworzą jed­ność. Linia podziału prze­­­biega mię­dzy rządem i parlamentarna wię­kszo­ścią z jednej strony a parlamentarna opozycją z drugiej.

Tradycyjny podział władz jest urzeczywistniany w większym stopniu w syst. prezyden­ckim.

Istota i rodzaje głowy państwa.

Instytucja głowy państwa powstała w późnofeudalnym systemie polit.

Głowa państwa - osoba, która z mocy prawa reprezentuje państwo w stosunkach mię­dzy­n. Nie musi sprawować władzy polit., a jej funkcja może być w mniej­szym lub większym stop­niu ceremonialna.

Jest to organ jednoosobowy: w monarchiach - monarcha, w republikach - prezydent. Zna­ne są też kolegialne głowy państwa, np. Rada Państwa w byłej NRD, czy Rada Najwyższa w byłym ZSRR.

Władza monarchy autonomiczna i samorodna. Jest on w zasadzie nie­usu­wal­ny. Jego wła­­dza jest naj­­częściej do­żywotnia i dziedziczna, rzadko elek­cyj­na. W wysoko roz­wi­nię­­tych cywilizacyjnie kra­­jach demo­kra­t. mo­narcha umac­nia spo­łeczny prestiż wła­dzy, jest sym­­bolem jedności na­ro­du i po­­ten­cjal­nym arbitrem w poważnych kon­flik­tach spo­ł. Panuje za­sada „król pa­nuje a nie rzą­dzi” (lex regnat, ced non gu­ber­nat), tzn. spra­wuje głównie fun­­kcję ceremonialno-reprezenta­cyj­ną, inte­gra­cyjną (sym­­­bol jedności narodu) i arbitra­żo­wą.

Prezydent jest wybierany na określoną kadencję. Konstytucyjnymi sposobami elekcji prezy­denta są:

• Wybory bezpośrednie dokonywane przez społeczeństwo (np. Austria, FR, Irl, PL)

• Wybory pośrednie, prezydent jest wyłaniany przez kolegium elektorów wy­brane przez społ. (Argentyna, USA)

• Wybory pośrednie, prezydenta wybiera parlament (np. Szwaj­ca­ria, Tur­cja) lub ko­le­gium ele­ktor­skie, złożone z parla­men­ta­rzys­tów i przed­sta­wicieli samo­rządu lokalnego (WŁ) czy dele­ga­­tów parlamentów kra­jowych (RFN).

Pozakonstytucyjne sposoby wyłaniania prezydenta są charaktery­stycz­ne dla sy­st. Au­to­ry­tarnych i to­tali­tar­nych i często są nas­tępstwem wojsko­wych zamachów stanu (państwa amerykańskie i laty­no­amerykańskie).

W państwach realnego socjalizmu prezydent najczęściej łączył swój urząd z przy­wódz­twem partii ko­­munistycznej (Wietnam, Rumunia, ZSRR), w praktyce dominująca pozycja w systemie polit.

Funkcje głowy państwa w systemach parlamentarnych.

Parlamentarny syst. rządów opiera się na tzw. Podwójnej egzekutywie - roz­dzie­le­niu funkcji głowy państwa i szefa rządu. Głowa państwa ma prawo do rozwiązania par­la­mentu albo bez ograniczeń (WB), lub z ograniczeniami (np. instytucją kon­struk­tyw­ne­go wotum nieufności w RFN).

• Forma monarchiczna - wyraźna dominacja (hegemonia) premiera nad monarchą, np. w kra­jach skandynawskich,

• Forma republikańska - różne zależności: daleko idący podział kompetencji między głową pań­stwa i rządem (III-IV Rep. Francuska); przewaga kompetencji szefa rządu - dominacja kan­clerza (np. w RFN); hegemonia prezydenta (w Republice Wei­mar­skiej, w V Rep. Francuskiej, Fin, Grecji), dominacja parlamentu kosztem os­ła­bio­nej egzekutywy (model konstytucji jako­bińskiej z 1973 r. i formalnie rów­nież sys­tem rad).

Funkcje głowy państwa w systemach prezydialnych.

Prezydialny syst. rządów opiera się na tzw. Zamkniętej egzekutywie - funkcje głowy pań­stwa i sze­­fa rządu wypełnia ta sama osoba. Głowa państwa nie może rozwiązać par­la­mentu. W syst. pre­zy­dial­nym pre­zydent jest głową państwa, szefem rządu, naj­wyż­szym zwierzchnikiem sił zbrojnych i przywódcą swojej partii.

Prezydialne formy rządów mogą występować w formie:

• monarchicznej - Niemcy cesarskie od 1871 r.

• republikańskiej:

• syst. prezydencki w USA - prezydent jest głową państwa, szefem rządu i odpowiedzialnym ministrem równocześnie,

• syst. prezydenckie w Am. Łacińskiej - prezydent jest głową państwa i szefem rządu wy­ty­cza­ją­cym główne kierunki jego polityki, ale w swojej działalności jest ograniczony przez gabinet;

• system kolegialny w Szwajcarii - głową państwa jest organ ko­lek­tyw­ny (7-osobowa Rada Związkowa), będący równocześnie rządem.

Bikameralizm i jego funkcje.

W większości rozwiniętych krajów zach. funkcjonuje 2-izbowy par­la­ment (bi­ka­me­ralizm), w którym poli­tyczno-prawny status i pełnomocnictwo obu izb nie są jedna­kowe:

Izba niższa - formowana na podstawie powszechnego i bezpośredniego głosowania.

Izba wyższa - pochodzi z mianowania (Izba Lordów - WB), z wyborów poś­red­nich (Senat - FR), z wy­borów bezpośrednich, przy pod­wyż­szo­nym cenzusie, zwła­sz­cza wieku, dot. biernego prawa wy­bor­czego (USA, JAP). WŁ - wyłaniana w wyborach, ale część depu­to­wanych z no­mi­na­cji.

Izba wyższa ma zazwyczaj dłuższy okres pełnomocnictw niż izba niższa, np. USA (Senat - 6 lat, Izba Reprezentantów - 2 lata)

Izba niższa jest z reguły bardziej liczna od wyższej (wyjątek - WB).

Bikameralizm:

• Symetryczny - obie izby dysponują zbliżonym zakresem kompetencji (w Australii, RFN, Szwajcarii, USA)

• Asymetryczny - rzeczywista koncentracja władzy ustawodawczej w izbie niższej (FR, Hol, WB, WŁ).

Parlamenty 2-izbowe występują przede wszystkim w państwach federalnych (w Ar­gen­ty­nie, Aus­tra­lii, Belgii, Mex, Kanadzie, Szwajcarii) oraz qua­si-federalnych (w HISZP, WB). Nie należy też do rzadkości stosowanie bi­kameralizmu w krajach unitarnych (PL, FR).

Przeciwieństwo bikameralizmu - unikameralizm (parlament jednoizbowy) - kraje skan­dy­nawskie, Portugalia, Grecja.

Struktura parlamentu i funkcje jego części składowych.

Struktura organizacyjna parlamentu, jego pełnomocnictwa i porządek pracy są okre­ślo­ne w konstytucji i w spe­cjalnym prawodawstwie. Parlament pracuje na sesjach zwy­czaj­nych / nad­zwy­czajnych, zwo­ływanych z reguły przez większość deputowanych lub wła­dzę wyk. Po­sie­dze­nia parlamentu są z reguły publiczne. W praktycznej działal­no­ści parla­men­­tu wa­ż­ną rolę odgry­wają organy kierownicze i pomoc­nicze: Organy kie­row­nicze jed­no­oso­bo­we (speaker w bry­t. Izbie Gmin i w ameryk. Izbie Re­pre­zen­tantów) lub ko­lek­ty­w­ne, kom­ple­to­wa­ne na podstawie proporcjonalnej repre­zentacji partyj­nych frak­cji (np. FR). Organy po­mo­c­nicze - Komisje stałe - tworzone na początku każdej ka­den­cji, dzia­­ła­­ją w ca­łym ok­re­­sie pełnomocnictw parlamentu. Za­kresem działania naj­częściej odpo­wia­da­­ją po­­sz­cze­gól­­nym re­sor­tom lub grupom resortów. Nadzwyczajne - po­wo­ły­wa­­ne w ce­­lu roz­­pa­try­wania okre­ślo­nej spra­wy lub kom­plek­su spraw (np. komisja ds. mło­dzi­e­ży w nie­któ­­rych par­­la­men­tach eu­ro­­pej­skich). Śledcze - two­rzone np. w celu wy­jaś­nie­nia fak­tu naruszenia pra­wa przez urzędników państwowych.

De­putowani gromadzą się w klubach (frakcjach) partyjnych. Samodzielną frak­cję tworzy od kilku do kilkudziesięciu deputowanych (JAP Izba Reprezentantów - 8, w PL Sejm - 15).

Funkcje parlamentu.

Ustawodawcza - proces ustawodawczy w parlamencie obejmuje etapy:

• Inicjatywa ustawodawcza - deputowanych, komisji parla­men­tar­nych, gło­wy pań­stwa, rządu i cen­tralny­ch organów wykonawczych. W nie­których krajach ini­cja­tywa lu­do­wa. W republikach prezydenckich wła­dza wyk. nie ma for­mal­nie inicja­t. ustawod.

• Debata nad projektem ustawy na posiedzeniach plenarnych. Od­bywają się one albo przed rozpatrzeniem projektu ustawy albo po sprawozdaniu komisji.

• Rozpatrzenie projektu ustawy w komisjach parlamentarnych (najw. sta­dium).

• Przyjęcie projektu ustawy przez izbę. Końcowe stadium pracy nad ustawą przed prze­ka­za­niem jej do II izby. Projekt jest szczegółowo rozpatrywany, n­a­stę­pnie pod­da­wany gło­so­wa­niu.

• Przesłanie projektu ustawy do II izby. Dokonuje się tam takich samych prac, jak w I. Przy­­ję­cie ustawy wymaga przyjęcia jednobrzmiącego tekstu w obu izbach. Osią­ga­nie kom­promisu odbywa się 2 sposobami: sporny projekt prze­sy­ła się z I izby do II do skutku; powołuje się wspólną komisję obu izb w celu osiągnięcia porozumienia.

• Sankcjonowanie. Głowa państwa może nie zatwierdzić ustawy, zgła­sza­jąc weto. We­­to ab­so­lut­ne (Belg, WB) unie­moż­li­wia­ w tym trybie wej­ście ustawy w ży­cie. Weto za­wie­­sza­jące mo­że być uchylone przez parlament, najczęściej kwali­fi­kowaną wię­kszo­­ścią głosów (FR, USA).

• Promulgacja - opublikowanie ustawy w oficjalnym organie w określonym usta­wowo termi­nie. Wskutek decyzji parlamentu termin ten może być przyspieszony.

Kontrolna - formy kontroli:

• w systemie parlamentarnym:

• debata wstępna - rząd wysyła do parlamentu praprojekt ustawy lub przed­się­wzię­cia, by prze­ko­­nać się o opinii parlamentu (gł. opozycji parlamentarnej). Na czas prac nad pra­­projektem ple­num parlamentu zmienia się w komisję parlamentarną (fikcja praw­na), żeby uniknąć ewen­tu­alnego wotum nieufności.

Kraje skandynawskie - Rzeczywista chęć rządu do uzyskania kom­pro­mi­su i uwzględ­nie­nia interesu opozycji. Praprojekt z za­strzeżeniami wraca do rządu i ten opracowuje go z uw­zglę­d­nieniem poprawek i interesów koalicji i opo­zycji.

Pozostałe kraje - Naszpikowanie przez rząd praprojektu ra­dy­kalnymi po­my­słami (wła­­ś­ciwie nie do przy­jęcia także dla rządu), by prze­pro­wa­dzić tylko kilka po­prawek, na któ­rych rzą­dowi za­le­ży najbardziej (opozycja „rzuca się na wszy­stkie poprawki, rząd rezygnuje z wię­k­szości - niby us­tę­pstwo - przechodzą te poprawki na których rzeczy­wiś­cie za­le­żało rzą­dowi).

• działalność komisji parlamentarnych - komisje stałe (powo­ły­wa­ne na cały okres ka­den­cji par­la­mentu, sektorowe (PL) /pro­ble­mo­we), komisje ad hock (dla roz­patrzenia ok­re­ślo­nej spra­wy), ko­misje śledcze - powoływane dla oceny czy urzędnicy pań­stwo­wi nie na­ru­szają pra­wa, w Niemczech - po­nad 60, pierwsza w 1949, jedna z bardziej znanych afer 1981 - afera Flicka.

• przesłuchania w komisjach parlamentarnych,

• wizje lokalne,

• działalność ombudsmena (rzecz. praw obyw., komisarza parla­men­tarnego) - 1826r, Szwe­cja - wprowadzenie instytucji ombudsmena (Tur­c­y uchwalili ustawę o Rzecz­­. Lu­­­do­wym wcze­śniej, ale nie weszła w ży­cie). Ombudsmen bada, czy rząd (Szwecja)/ czy rząd i ad­mi­ni­stra­­cja (WB, Por­tug) postępują zgodnie z prawem lub wolą parla­men­tu. W debacie nad ab­so­lutorium dla rządu rzecznik ocenia sprawo­wanie się rządu w poprzednim roku. Orga­nizacja:

• Jedna instytucja rzecznika - WB, NORW, HISZP, FR, Portugalia,

• Kilku rzeczników (ale jeden ogólny) - Szwecja, PL,

• Rzecznik wycinkowy (brak ogólnego i innych) zajmuje się posz­cze­gól­ny­mi sprawami,

• zapytania poselskie - f. pisemna/ustna; odpowiedź (pis./ust.) fa­kul­tatywna. Gdy par­la­ment nie zado­wo­lony z odpo­wie­dzi może zaniechać działania / po­nownie zgłosić py­tanie do mini­stra w formie interpelacji.

• interpelacje poselskie - f. pisemna, odpowiedź (pis.) ko­niecz­na (jeśli mi­ni­s­ter nie od­po­wie grozi mu odpo­w. prawna). Gdy parl­a­ment nie zadowolony z od­­po­wie­dzi: mo­że za­niechać dział./zgło­sić wnio­sek o wotum nie­uf­n­ości wo­bec mi­ni­stra, który jej udzie­lił.

• wniosek o wotum nieufności - najbardziej efektywna instytucja. Je­śli wnio­sek taki zo­sta­nie prze­głosowany upadek rządu (ale i anarchizacja pań­stwa), np. 1993r. - rząd Su­choc­kiej. Państwa w obawie przed anarchizacją stosują bariery ochronne przed wotum nieuf­no­ści:

• wniosek o wotum nieufności musi zgłosić co najmniej kilku posłów (Belg 10 os., w RFN 23% posłów);

• przewiduje się okres między zgłoszeniem wniosku a debatą i gło­so­wa­niem (zaz­wy­czaj 3 dni / 48 h, w JAP - 6 m-cy, w Rosji - 7 dni, ale je­­śli zostanie prze­gło­sowany - musi być ponownie prze­gło­sowany za m-c)

• sfera psychologiczna -posłowie nie są chętni do wotum nieufności w pierwszym okresie kadencji rządu - obawa o rozwiązanie parlamentu.

Wotum nieufności może zostać wykorzystane przeciw parlamentowi (WB - rząd Tha­tcher - radykalne reformy spad­ek popar­cia do 17% wzrost poparcia dla rzą­du po wysłaniu wojsk bryt. na Fal­klan­dy partia rządząca, by wykorzystać krót­ko­trwały wzrost po­par­cia zgłasza wniosek o wo­tum nieufności dla rządu (prze­gło­so­wa­ny) w no­wych wyborach partia rzą­dzą­ca zdobywa 50% głosów.

Kon­struktywne wotum nieufności (RFN, HISZP, Grecja, PL (1997), Turcja) - koniecz­ność podania kandydata na premiera i prze­gło­sowania nowego rządu.

• w systemie prezydenckim - działanie komisji i podkomisji parlamentarnych.

Legitymizacyjna - nadanie mocy prawnej przez organ będący wyrazem suwe­ren­ności narodu projektom aktów normatywnych powstających poza parla­mentem;

Arbitrażowa - parlament jest miejscem ścierania się róż­no­rod­nych interesów społecz­nych oraz zawierania niezbędnych kompromisów;

Parlamentaryzm zracjonalizowany.

Określenie to wyraża rzeczywiste miejsce par­la­men­tu w syst. spra­wowania władzy. Po­sze­rza­nie uprawnień rządu pro­wa­dzi do ograniczenia funkcji ustawod. i kon­trolnej par­la­men­tu, rów­no­cześ­nie utrzymuje się lub wzma­cnia jego funkcja legity­mi­za­cyj­na i arbitrażowa.

Struktury współczesnych rządów.

Rząd składa się gł. z osób kierujących poszczególnymi resortami. W jego skład wcho­dzą tak­że mi­nistrowie bez teki. W republikach prezydenckich fun­kcje głowy rządu z reguły wy­peł­nia sam pre­zydent. W rep. par­la­men­tar­nych i monarchiach rolę tę od­grywa pre­mier (ofi­cjal­nie nazy­wa się różnie, np. WŁ - prze­wo­dni­czący Rady ministrów, NORW - pań­stwo­wy minister, w Austrii i RFN - kanclerz).

Europejski model kontynentalny -w skład rządu wchodzą wszyscy kierownicy resortów i centralnych organów administ. Szef rządu i ministrowie tworzą jeden kolegialny organ.

Model szwedzki - minister nie kieruje operatywnie całym swoim resortem. Obok mini­strów dzia­łają urzędy administracyjne i zarządy kolegialne, które zajmują się wykonywaniem ustaw i innych norm prawnych uchwalonych przez parlament i rząd.

Model anglosaski (WB, Kanada, Australia i N. Zel.) charakteryzuje brak tożsa­mości mię­dzy rządem i gabinetem. Gabinet jest tylko częścią rządu, ale rządzi jak rząd w innych krajach.

Kompetencje rządu.

Kierowanie aparatem państwowym (sterowanie jego działalnością za pomocą mini­sterstw i rad, do­bór jego składu); Wykonywanie ustaw; Oddziaływanie na ustawodawczą dzia­­ł. par­la­mentu (za pomocą inicjatywy ustawod. i przez wpływ na prze­bieg pro­cesu usta­wod.); Dzia­ł. nor­mo­twór­cza (uchwalanie aktów praw­nych podpo­rząd­ko­wanych usta­wom i ustawo­daw­stwo de­le­go­wane na podstawie bez­pośredniego albo pośredniego pełno­mo­c­nic­twa par­lamentu lub norm kon­sty­tu­cyj­nych); Opracowanie i wy­ko­nywanie budżetu; Re­alizo­wa­nie polit. zagr. za pomocą służb dyplo­ma­tycz­nych, wywiadowczych i propagan­dowych.

Odpowiedzialność rządów w różnych systemach politycznych

Odpowiedzialność - sposób ukształtowania w państwach liberalno-demo­kra­t. po­wią­zań i relacji mię­­dzy władzą ustaw. a wyk. oraz mechanizmy słu­żące realizacji przez organy przed­sta­wiciel­skie funkcji kontrolnej wobec egze­ku­tywy.

Odpow. polit. - dot. rządu (gabinetu) oraz ministrów, opie­­ra się na za­łożeniu iż parla­ment może od­­wołać szefa gabinetu (i auto­ma­tycz­nie cały gabinet - od­po­w. so­li­darna), a także poszczególnych mi­­­ni­strów (odpow. in­dy­wi­dualna), jeśli ne­ga­tywnie oceni sposób pro­wa­dzenia polit. państwa przez te pod­mioty. Nie­za­do­wo­lo­na większość par­la­men­tar­na stosuje z reguły instytucję wotum nie­ufności jako mechanizmu reali­zacji odpow. polit.

Głowa państwa jest nieodpow. polit., wyrazem tego jest in­sty­tucja kontr­asygnaty mi­ni­s­tra (mini­ster musi złożyć podpis pod aktem gło­wy państwa przejmuje od­po­w. za jego dzia­łal­ność).

Odpow. konstytucyjna (prawna) - wynika z faktu naruszenia pra­wa przez władzę wy­k. w zwią­­z­ku z wykonywaniem funkcji urzę­do­wych (także popeł­nie­nie prze­stępstw pospolitych). Z re­gu­ły wiąże się z na­ru­sze­niem norm konstytucyjnych, zdradą sta­nu, czy przestę­pstwa­mi o chara­kte­rze fi­nansowym. Odpo­w. konsty­tu­cyjna stosowana jest zarówno wobec gło­wy państwa w republice, jak i ministrów oraz wyż­szych urzę­d­ni­ków ad­mi­ni­stra­cji publicz­nej. Monarcha nie jest odpow. kon­sty­tu­cyjnie. Osoby wy­sz­cze­gól­nione od­powia­dają tylko przed parla­men­tem (im­pe­ach­ment - USA) lub przed orga­nem innego typu (np. Trybunałem Stanu w PL, w FR).

System parlamentarny - odpow. polit. rządu przed parla­men­tem (rząd odpowiada też za akty normatywne głowy państwa). In­sty­tu­cja wotum nie­uf­ności. Członkowie rzą­du ponoszą odpow. konsty­tucyjną.

Rola organów ochrony prawnej we współczesnym systemie politycznym.

Na podstawie polskiego systemu organów ochrony prawnej:

• Prokuratura - jej zadaniem jest przede wszystkim ściganie przestępstw i wystę­po­wanie z oskarżeniem przed sądami.

• Rzecznik Praw Obywatelskich - bada, czy na skutek działania / zaniechania orga­nów, or­ga­ni­zacji i instytucji nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współ­życia i spra­wiedliwości społ. Rzecznik nie rozstrzy­ga, a jedynie zwraca się do właściwych or­ga­nów państwa i insty­tu­cji o podjęcie odpowiednich działań, w celu usu­nięcia za­gro­żenia lub naruszenia praw i wol­ności człowieka i obywatela.

• Najwyższa Izba Kontroli - powoływana do kontroli dzia­łal­no­ści gos­p., finansowej i or­ga­ni­za­cyj­no-administracyjnej or­ga­nów admi­ni­stra­cji rządowej, NBP i pań­stwo­wych je­d­nostek or­ga­ni­za­cyj­nych z punktu wi­dzenia legalności, gos­po­darności i rze­tel­ności. Kon­troli NIK podlega też działalność innych jednostek orga­ni­za­cyj­nych i pod­miotów gos­p. w zakresie, w jakim wyko­rzys­tu­ją one majątek państwowy lub ko­munalny oraz wywiązują się ze zo­bowiązań finansowych na rzecz pań­stwa.

• KRRiT - stoi na straży wolności słowa, inte­re­su publicznego i prawa obywateli do in­formacji w radiu i tv. Za­pew­nia otwarty i pluralistyczny charakter tych środ­ków prze­kazu. Jej dzia­łal­ność oparto na zasadzie niezależności od in­nych organów.

• Organy pomocy i obsługi prawnej: notariat, adwokatura i radcowie prawni (organy zor­ga­ni­zo­wa­ne na zasadzie praworządności).

Organy nadzoru konstytucyjnego we współczesnym państwie - typologia i funkcje.

Sądy powszechne, na ich czele Sąd Najwyższy, np. USA;

Quasisądowe organy (trybunały) powołane tylko do sprawowania kontroli kon­sty­tu­cyj­no­ści prawa, poza systemem sądów ogólnej jurysdykcji, np. Austria, PL;

Europejski (kontynentalny) model badania zgodności prawa z konstytucją.

Nadzór konstytucyjny scentralizowany.

Powoływane są specjalne quasisądowe organy, które funkcjonują poza syst. są­dów ogól­nej jurys­dyk­cji. Nadzór konstytucyjny jest ich jedyną lub gł. dzia­łal­nością, np. TK;

Ograniczenie katalogu podmiotów uprawnionych do inicjowania postępowania (nie obej­mu­je on zazwyczaj obywateli);

Abstrakcyjność kontroli, polegająca na nie wiązaniu jej z konkretnym procesem;

Bezwzględność skutków orzeczenia, zobowiązującego wszystkie organy państwa, w tym parlament do usunięcia prawnych efektów stwierdzonej niezgodności.

Występowanie: Austria, FR, RFN, WŁ.

Amerykański model badania zgodności prawa z konstytucją.

Nadzór konstytucyjny zdecentralizowany.

Problem zgodności prawa z konstytucją może być postawiony przed każdym sądem po­w­szech­nym, ostateczne rozstrzygnięcie należy do najwyższej instancji sądowej (Są­du Naj­wyż­szego).

Uniwersalność kontroli, która dot. wszystkich norm prawnych, w tym orzeczeń są­do­wych;

Dekoncentracja;

Konkretność skargi (składa ją w kontekście konkretnego postępowania ten, kto uwa­ża, że jego prawa zostały naruszone);

Względność skutków (orzeczenie o naruszeniu konstytucyjności odnosi się tylko do stron procesu i nie stanowi przesłanki zmiany zaskarżonej normy);

Występowanie: USA, Meksyk, Dania, NORW, JAP, WB.

Pozycja i funkcje SC we współczesnym państwie.

SC to zespół pełnoetatowych urzędników (innych niż urzędnicy polit. lub sądowi), za­tru­d­­nio­nych przez państwo do zarządzania sprawami cywilnymi. SC to szczególny status pra­w­­ny osób, których pracodawcą jest państwo (czasami też in­ne podmioty pra­wa pu­blicz­ne­go). Status ten określa prawa i obowiązki urzęd­ników pań­stwowych, reguły przyj­mo­wa­nia do służby i prze­biegu ich zawodowej kariery. SC dzieli się na wiele części, lecz pod­sta­wowy podział przebiega między admini­stro­waniem spra­wami krajowymi i zagranicznymi.

SC ukształtowała się w państwach demokratycznych w drodze ewolucji oby­czaju i pra­wa. Kie­r­unek tej ewo­lucji wyznaczyło dążenie do tego, aby ludzie, których co­dzienna pra­ca wy­peł­nia treścią dzia­ła­nia państwa, kie­ro­wali się wartościami pow­szech­nie akce­pto­wanymi w cy­wilizowanym społ. War­­tości podst.: le­gal­­ność dzia­ła­nia; odpo­w.; lo­jal­ność wobec pań­stwa i demo­kra­tycz­nej wła­dzy; uczciwość; racjo­nal­ność dzia­ł.; bez­stron­ność; spraw­ność.

SC jest niezbędnym komponentem ustroju demokratycznego.

Misją SC jest zapewnienie sprawnego funkcjonowania i za­rzą­dzania pań­stwem, nie­za­leż­nie od sy­tu­a­cji polit. i zmian rządów. Spraw­ność taką mogą za­pew­nić odpo­wied­nie kadry - kompetentni urzę­d­ni­cy, profesjonaliści rzetelnie i bezstronnie wyko­nu­ją­cy swoje obowiązki.

Amerykański model SC.

Urzędnicy są zatrudniani na podstawie posiadanych kwalifikacji, czę­sto po przej­ściu przez wie­lo­e­ta­powe procedury konkursowe. Podlegają re­gularnej ocenie, są nagra­dza­ni i awan­so­wani na pod­sta­wie efektów swojej pracy. Mają zagwa­ran­to­wa­ne bezpieczeństwo pracy. Przy­­słu­­gu­je im prawo do zrze­szania się i zbiorowego nego­cjo­wania warunków pra­cy i płacy, nie maja pra­wa do strajku. Do SC nie na­le­żą osoby, które objęły stanowiska w wy­ni­ku wyborów; oso­by, które zo­sta­­ły mianowane przez partię, która wygrała wybory; pra­co­wnicy nie­któ­rych agend rzą­dowych sto­su­­ją­cych szcze­gól­ne zasady polit. personalnej, wszyscy pracownicy wł. są­downiczej oraz pra­cownicy Kongresu.

Rekrutacja odbywa się na zasadach otwartych. Każdy obywatel spełniający ok­reślone kry­te­ria ma prawo zgłosić gotowość pracy w określonej agendzie rzą­du federalnego lub na okre­ślonym sta­no­wisku. Zatrudnienie następuje po przejściu określonych procedur, któ­rych istotna część stanowią testy spraw­dzające kwalifikacje merytoryczne kandydata i jego przydatność do pracy.

W USA nie ma jednego zwierzchnika całej SC.

Rząd federalny prowadzi programy szkoleniowe (o charakterze ogól­nym / spe­cja­lis­ty­cz­nym), bez­­­płat­ne, lub częściowo opłacane przez zainteresowanych pra­cow­ników. Szcze­­gól­ną uwagę zwra­cają zuni­fi­ko­wany pro­gram szkoleń dla osób awan­su­jących do grupy wyż­szych urzędników pań­stwo­wych oraz „ścieżka” szybkiej pro­mo­cji.

Brytyjski model SC.

Z XIX-wiecznej SC w Indiach i z wcześniejszego działu admi­ni­stra­cyj­ne­go bryt. Kom­pa­nii Wschodnioindyjskiej wykształciła się w WB hierarchiczna natura instytucji administra­cyj­nych:

• Skomplikowane reguły odpowiedzialności,

• Kariera dostępna dla uzdolnionych,

• Drabina godności i zaszczytów należnych jeśli nie formalnie, to na mocy utartego zwyczaju,

• Struktura - stali podsekretarze odpowiedzialni wobec ministrów Korony.

Nie istnieje jedna ustawa o SC, regulacje są rozproszone w różnych aktach.

Do SC należą urzędnicy zatrudnieni w administracji centralnej. Nie należą do niej pra­co­w­ni­cy ad­mi­­ni­stra­cji rządowej w terenie, sa­mo­rzą­dowej, służba zdrowia, pracownicy urzę­dów cen­tralnych nie podlegających rzą­do­wi, przemysł państwowy i siły zbrojne. Ok. 50% per­so­ne­lu SC związanych jest z sektorem usług pu­bli­cznych. Część zatrudniana jest przez MON, a pozostali zajmują się obsługą finansową, informacyjną, admi­ni­stro­wa­niem i pracą pro­gramową.

Rekrutację na najw. szczeble przeprowadza Centralna Komisja SC. W stos. do po­­­zo­sta­łych rekrutację prowadzą poszczególne ministerstwa, pod nadzorem meryto­rycz­nym CSC.

Zasady dotyczące zatrudnienia: stałość pracy i gwarancja emerytury w zamian za dys­po­zycyjność i lojalność. Dozwolona jest przynależność do związków zawodowych.

Pracownik SC nie ma prawa angażować się aktywnie w działalność partii polit. Urzęd­ni­cy są polit. neutralni.

Francuski model SC.

SC - istotny filar państwowości francuskiej. Jej tradycje -mocno zakorzenione w historii FR.

SC we FR charakteryzuje się przez: powszechność reguł, stabilizację, klarowne me­cha­nizmy dzia­ła­nia i zarządzania kadrami.

Dyrekcja Generalna funkcji Publicznej (SC) - jej zadaniem jest opra­co­wa­nie głównych założeń polit. kadrowej, a zwłaszcza w materii dotyczącej rekrutacji, siatki płac, polityki etatowej, ko­ordy­nacji statutów i regulacji szczegółowych SC.

Francuska SC podzielona jest na cztery (w praktyce trzy) kategorie :

• C i D - obejmujące całość prac wykonawczych, wymagających kwalifikacji © lub nie (D) - nie jest tu niezbędne posiadanie wykształcenia średniego.

• B - dot. prostych prac samodzielnych czy skomplikowanych prac wykonawczych oraz nad­zoru niższego szczebla - kategoria ta jest dostępna dla posiadaczy matury.

• A - najbardziej zróżnicowana hierarchicznie i funkcjonalnie, zawiera całość zajęć admi­ni­stra­cyj­nych o charakterze samodzielnym i koncepcyjnym oraz kierowniczym i nadzorczym wyż­sze­go szczebla, dostęp do tej kategorii jest otwarty dla osób z wykształceniem wyższym.

Specyfiką francuskiej SC są korpusy administracyjne, funkcjonujące w ra­mach kategorii urzęd­ni­czych i poddane statutom szczegółowym. Istotne są tzw. wielkie korpusy, czyli Rady Stanu, Ins­pe­kcji Finansów, dyplomatyczny, Izby Obrachunkowej, prefekturalny.

Rekrutacja oparta jest o syst. egzaminów konkursowych. Nowoprzyjęci urzędnicy mia­no­wani są na stopień urzędniczy, a nie na stanowisko.

Urzędnicy mają prawo do poglądów i przekonań, mogą się zrzeszać w związkach za­wo­do­­wych oraz odwoływać do różnych form arbitrażu. Mogą korzystać z rozbudowanej po­mocy socjalnej.

Urzędnik, który chce zająć się karierą polit., jest zobowiązany do zawieszenia ka­riery urzęd­ni­czej.

Niemiecki model SC.

Status zawodowego urzędnika niemieckiego ma kilkuwiekową tradycję i zagwa­ran­to­wa­ny jest w konstytucji Niemiec oraz poszczególnych krajów związkowych.

Niemieccy zawodowi urzędnicy posiadają specjalne uprawnienia w spra­wo­waniu wła­dzy pań­stwo­wej i zobowiązani są do rzetelnego wypełniania zadań państwowych nieza­leż­nie od zewnętrznych, polit. wpływów. Wymaga się od nich szczególnej lojal­ności wobec państwa.

Urzędnicy mogą zrzeszać się w związki zawodowe (nie mają prawa straj­ko­wać), oraz z „zacho­wa­niem umiaru i ostrożnością” prowadzić dzia­łalność polityczną.

• Powszechność dostępu do urzędu dla każdego obywatela,

• Zasada konkurencji,

• Zasada wysokich kwalifikacji,

• Zasada przestrzegania ścieżki awansu.

Podział na 4 kategorie (służba, średnia służba, służba wyższa i najwyższa).

Zasada suwerenności jako zasada ustrojowa - historyczny rozwój zasady.

Suwerenność jest cechą władzy państwowej nieograniczonej i najwyższej.

Pierwotnie suwerenność - struktura aparatu państwowego, s. była przypisywana władzy monarchy - pierwotnej, najwyższej i niezawisłej. Suweren - monarcha „z Bożej łaski”

Sławetna rewolucja - WB. Konstrukcja: Podmiotem suwerenności król i parlament rów­no­cześ­nie (król w parlamencie - The King in Parliament)). Tylko ich wspólne, zgodne roz­strzygnięcie mia­ło charakter suwerenny.

Konstytucja USA („…My, naród…” -pierwsze słowa, suwerenność przenie­sio­na na naród).

Rewolucja Francuska - suwerenność przeniesiona na lud.

J.J.Rousseau - koncepcja umowy społecznej - od niej wywodzi się dzisiejsze ro­zu­mie­nie zasady suwerenności.

PRL - suwerenność przeniesiona teoretycznie na lud pracujący miast i wsi. Granicą praw su­­we­ren­nych lu­du był interes państwa socjalistycznego, usprawiedliwiający ogra­ni­czenie praw polit. (np. po­­przez zakaz tworzenia partii polit. go­dzących w ustrój so­cja­lis­tyczny), cen­zurę, ograniczenia swo­­bo­dy organizowania demonstracji i zgro­ma­dzeń skie­rowanych prze­ciw władzy oraz ogra­ni­cze­nie moż­li­wo­ści wpływania na skład or­ga­nów przedsta­wi­cielskich.

Państwa demokratyczne - władcze uprawnienia narodu są urzeczywistniane za pomocą form demokracji bezpośredniej i pośredniej.

Uwarunkowania zasady suwerenności narodu.

Zasada suwerenności narodu jest fundamentalną zasadą ustrojową państwa demo­kra­tycznego. Jest zapisana we wszystkich konstytucjach.

Suwerenność to najwyższa władza narodu: nieograniczona, przejawiająca się w decy­do­wa­­niu i osta­tecz­nie rozstrzygająca. W praktyce oznacza, że władza państwowa pochodzi od narodu.

Formuła, iż władza należy do narodu jest urzeczywistniana we współczesnym państwie za pomocą form demokracji bezpośredniej i pośredniej.

Suwerenność narodu - def. D'Iverger'a:

„Płaszczyzna w której oczekiwania narodu spotykają się z działaniami władzy” (jednak naród nie jest monolitem, wiec w 100% się nie pokryją, chodzi o ogólne wartości, przekonania, itp.).

Zasada suwerenności narodu określa cele władzy państwowej i znajduje swoją prak­ty­cz­ną re­alizację poprzez zgodność rozstrzygnięć organów państwowych z oczekiwaniami społecznymi.

Formy przejawiania się suwerenności narodu.

W państwach demokratycznych władcze uprawnienia narodu są urzeczywistniane za po­mocą form demokracji pośredniej i bezpośredniej.

Bezpośr. formy demokracji: Refer., Inicjatywa ludowa, Weto ludowe, Skarga lu­dowa, Różne rodzaje samorządów, Wyrażanie opinii w przedmiocie sprawowania wła­dzy (kon­sul­tacja ludowa) - bez charakteru wiążącego.

Pośr. formy demokr.: Wybór niektórych organów państwowych, wybierane są gł.: Par­la­men­ty (PL, USA, FR) lub co najmniej ich izby niższe (standard), Głowy państwa w repu­bli­kach, zwłasz­cza prezydenckich ale też parla­men­tar­nych (PL, Austria); Organy przed­stawi­ciel­skie, a cza­sa­mi też wy­konawcze w częściach skła­do­wych federacji; Organy samorządu lokal­ne­go i regio­nal­nego.

Uczestnictwo w rządzeniu za pomoc zinstytucjonalizowanych form repre­zen­tacji in­te­re­sów, zwłasz­cza partie polityczne i grupy nacisku.

Wyrażanie opinii odnośnie do sprawowania władzy.

Referendum, istota, rodzaje, sens ustrojowy. Przykłady.

Głosowanie ludowe za projektem określonego politycznego rozstrzygnięcia (czę­s­to pro­jek­tu us­ta­wo­­­daw­czego) lub przeciw niemu, polega na wypowiadaniu się obywateli w okre­ślonej sprawie. Naj­lepsza forma demokracji bezpośr., ma też swoje wady. Cechy:

• Personalizacja refer., często nie liczy się sprawa głosowana, lecz człowiek (siła po­li­­­t.) stojąca za pewnym rozwiązaniem, np. referenda de Gaulle'a w FR (w sprawie wy­bo­rów prezy­den­ckich i w sprawie istnienia senatu)

• Ograniczone opcje wybierania (TAK/NIE)

• Refer. nie mogą być poddawane kwestie moralne (wg chrześcijan)

• Koszta refer.

• Techniczne ograniczenia częstego organizowania głosowania powszech­nego.

W USA na szczeblu federacji nie ma refer.

RFN - nie ma refer. (możliwe tylko w 9 landach). Ne­ga­tywne wspom­nienia skutków re­fe­ren­dów w Republice Wei­mar­skiej. Ref. jest możliwe tylko wtedy, gdy mają się zmienić gra­­nice lan­dów, np. 1998 - ref. Bran­denburgia/Berlin (w sprawie po­łą­cze­nia - nie prze­sz­­ło).

W Szwajcarii - ref. ponad 600 razy rocznie (gminne; kantonowe; fede­ral­ne - 3-5 rocz­nie). Fre­k­wencja - kilka/kilkanaście %. Decyduje się w ten sposób m.in. o pod­­wyż­szeniu cen. Re­f. lokalne - zwyczajowe, nie wymaga formy pisemnej. W Szwaj­ca­rii wszystkie ustawy pod­daje się refe­r.

Inicjatywa ludowa, istota, sens ustrojowy. Przykłady.

Inicjatywa prawodawcza wywodząca się od społ. (określona prawnie grupa obywateli może wszcząć postępowanie prawodawcze).

• Występuje: PL, Szwajcaria, WŁ, Irlandia, Isl, NORW, Esto­nia, Gruzja, Tadży­kistan

• Należy zebrać podpisy pewnej części społeczeństwa (we WŁ - 200 tys. podpisów)

• Gdy konflikt miedzy parlamentem i inicjatorami - refer. (poza PL i Tadży­kis­ta­nem).

Veto ludowe - istota, sens ustrojowy. Przykłady.

gdy grupa społ. chce znieść istniejące prawo, polega na zebraniu wymaganej przez prawo liczby podpisów obywateli pod protestem przeciwko obowiązującemu prawu.

• Występuje: WŁ, Irlandia, Islandia, NORW, Estonia, Gruzja,

Samorząd społeczny, istota, rodzaje, sens ustrojowy.

Samorządność polega na bezpośr. decydowaniu grup społ. o istotnych dla nich spra­wach

• Terytorialne

• Funkcjonalne (branże, zawody, ale też studencki itp.)

Prawa i wolności polityczne jako wyraz suwerenności narodu.

Obowiązują od okresu międzywojennego (są w konstytucjach narodów)

Zawsze mają granice realizacji- mechanizmy konstytucyjne, np. zachowanie porządku poli­t.

Formy instytucjonalizacji prawnej wyborów.

Wybory - proces, w którym elektorat wybiera w drodze głosowania urzędników, aby działali w jego imieniu albo reprezentowali go w ramach rządu lub administracji.

Prawo wyborcze - całokształt norm regulujących sposób wyłaniania organów przed­sta­wi­cielskich. Są to gł.: Konstytucja, Ordynacje (ustawy) wyborcze, Prawo o par­tiach polit.

Do podstawowych składników prawa wyborczego należą przede wszystkim:

• zasady prawa wyborczego (wybory powszechne, równe, bezpośrednie i tajne);

• techniczno-organizacyjne i polit. normy przeprowadzenia kampanii wyborczej i aktu gło­so­wa­nia (sposób zarządzenia wyborów, zasady usta­lenia okręgów wy­bor­czych, us­talenie spisu wy­bor­ców, uprawnienia wybor­cy, tryb głosowania, struktura i kom­pe­ten­cje organów obsługi wy­borów, sposób zgłaszania kandydatów, formy pro­wadzenia agitacji wyborczej);

• spos. obliczenia wyników wyborów i rozdziału mandatów (spre­cyzo­wa­nie for­mu­ły wy­bor­czej, spre­cy­zo­wa­nie przesłanek ważności wyborów oraz tryb zakwe­stio­no­wania ich wyniku)

• warunki utraty mandatu i wiążące się z tym konsekwencje.

Zasady dotyczące sposobu głosowania - ogólna charakterystyka.

Powszechność prawa wyb. Każdy obywatel, który spełnił prawem przewidziane warunki ma czyn­ne i bierne prawo wyb. (nie­za­leżnie od płci, rasy, języka, dochodu, zawodu, wy­kształ­ce­nia, wyznania lub polit. przekonań).

Równość prawa wyb. Każdy wyborca ma taką samą liczbę głosów (najczęściej tyl­ko jeden głos), wszyscy głosują na tych samych zasadach, stanowiąc jakby jednolite ko­legium wyborcze.

Bezpośredniość wyb. Obywatele głosują osobiście na kandydatów do objęcia wy­bie­ralnych sta­no­wisk w państwie.

Tajność głosowania Wyborca głosuje w warunkach gwarantujących to, że treść jego gło­su nie zostanie ujawniona.

Powszechność prawa wyborczego - sens historyczny i współczesny, ograniczenia.

Każdy obywatel, który spełnił prawem przewidziane warunki ma czynne i bierne prawo wy­b. (nie­­za­leżnie od płci, rasy, języka, dochodu, zawodu, wykszt., wyznania, polit. prze­ko­nań

Historycznie powszechność prawa wyborczego była ograniczana poprzez:

• Bezpośrednie wyłączenie z głosowania określonych grup społ. (cenzus płci, raso­wy);

• Warunek, aby wyborca wykazał się posiadaniem odpowiednich środków ma­te­rial­nych (cenzus majątkowy);

• Konieczność legitymowania się określonym wykształceniem (cenzus wykształ­ce­nia).

Ograniczenie powszechności prawa wyborczego może być związane z cen­zu­sem wieku (szcze­gól­nie ważne dla czynnego prawa wyborczego). W os­tat­nim 30-leciu w wielu kra­jach obni­żo­no granicę czyn­nego prawa wybor­czego do 18 lat (USA, WB, i inne). W JAP, Szwajcarii i Fin. granica - 20 lat.

W Portugalii i Fin jeśli obywatele tych państw otrzymali prawa wyborcze w innych pań­stwach, to obywatele tych innych krajów mają prawa wyborcze w P i F.

W UE nie trzeba być obywatelem danego kraju UE, aby mieć prawa wyboru do organów lokalnych i do Parlamentu Europejskiego.

Równość w prawie wyborczym -gwarancje i ogra­niczenia.

Każdy wyborca ma taką samą liczbę głosów (najczęściej tylko jeden głos), wszyscy gło­su­ją na tych sa­mych zasadach, stanowiąc jakby jednolite kolegium wyborcze. Każdy de­p­utowany do okre­ślo­ne­go organu wybierany jest przez taką samą liczbę wy­borców.

Przykłady łamania tej zasady:

System pluralnego głosowania, określona część wyborców dysponowała do­dat­ko­wymi gło­sami, Gło­sowano za siebie, z tytułu posiadania żony, pełnoletnich córek i synów (nie ut­rzy­mujących się sa­memu) i ich żon. Nierówność praw opierała się na usan­kcjo­no­wa­niu mo­ż­liwości kilka­krot­ne­go gło­sowania w różnych okręgach wy­bor­czych. Można by­ło też gło­so­wać w miejscu zamieszkania + w miejscu pracy + w pubie + na polu gol­fo­wym. Two­rzo­no odrębne listy kandydatów - I dla ogó­łu uprawnionych, II - dodatkowo dla wybitnie uprzy­wilejowanych; w WB, FR, do lat 20-tych XX w.

System kurialny, podział na kilka kolegiów (kurii), np. Austro-Węgry, Prusy w la­tach 90-tych XIXw. W 1893 r. obowiązywał podział na 3 kurie: III - 82,5% nie płacący podatków bez­po­śred­nich; II - 14,5% płacący małe i średnie podatki bez­po­średnie; I - 3% płacący wysokie podatki bez­po­śred­nie. Każda z tych kurii wybierała 1/3 składu parlamentu. (Wg książki 84,5%, 12% i 3,5%).

Specyficzny układ sił w okręgach wyborczych, o ogólnym sukcesie wyborczym decy­du­je zwy­cięstwo w większej liczbie okręgów (o podziale mandatów rozstrzyga układ sił w celowo ukształ­to­wa­nej strukturze okręgów wyborczych). Równość mo­że być naru­szo­na zwłaszcza wtedy, gdy:

• Granice okręgów wyborczych nie są zmieniane przez długi okres, a jed­no­cześ­nie dokonuje się mi­gracja ludności z jednych do innych okręgów wy­bor­czych; np. W WB - granice okręgów wy­borczych ustala się co 15 lat (w okresie 15 lat może się zmienić całkowicie struktura lud­no­ściowa okręgów);

• Jest ustalona różna liczba przedstawicielstwa dla takich samych pod wzglę­dem wielkości ele­kto­ratu okręgów;

• Granice okręgów są ustalone w ten sposób, aby przeważająca większość zwo­len­ni­ków partii kon­­kurencyjnej była umieszczona w możliwie najmniejszej licz­bie okręgów wyborczych (ge­o­me­­tria wyborcza, gerymanderka). W ten spo­sób partia (par­tie) mająca wpływ na podział kraju na okręgi może uzyskać do­datkowe man­daty.

Tajność w prawie wyborczym - gwarancje.

Wyborca głosuje w warunkach gwarantujących to, że treść jego głosu nie zostanie uja­w­nio­­na. Oz­na­­cza nałożenie na organizatorów wyborów obowiązku stworzenia wy­bor­com wa­­run­ków do za­cho­wa­nia tajemnicy ich osobistej decyzji, najczęściej przez sprecy­zo­wa­nie wa­runków, jakim powinno odpowiadać urządzenie lokalu wyborczego.

Zasady dotyczące sposobu ustalania wyników wyborów - ogólna charakterystyka.

Rezultat wyborów i jego związek z wolą wyborców zależy od sposobu podziału mandatów

Zasada większości - większość względna i bezwzględna.

Mandaty otrzymuje ta partia, która zebrała określoną prawem większość głosów w danym ok­rę­gu. Żadna z pozostałych partii w tym okręgu mandatów nie otrzymuje. Okręgi są naj­czę­ściej 1-man­da­to­we (w JAP - 3-5 mandatowe, z tym, że wszystkie zabiera par­tia, której kandydat zdobył naj­wię­kszą liczbę głosów). Każda partia wystawia w okręgu jednego kandydata i wyborca oddaje swój głos na tę lub inną par­tię, głosując na jej kandydata.

Ordynacja wyborcza określa większość niezbędna do wybrania depu­to­wa­nego:

Syst. większości względnej - wybrany w okręgu wyborczym jest ten kandydat, który za­brał wię­cej waż­nych głosów niż każdy inny kandydat występujący w tym okręgu wy­bor­czym. Jeśli wal­ka wyborcza toczy się mię­dzy 3 lub więcej kandy­da­ta­mi, to wybrany może być ten, który ze­brał mniej niż połowę oddanych w okręgu głosów (WB, USA, Kanada).

Syst. większości bezwzględnej - wymaga do zdobycia mandatu zebrania pow. 50% waż­nych gło­sów. Jeżeli żaden z kandydatów nie uzyska tej liczby głosów, prawo może prze­wi­dy­wać prze­­pro­wa­dze­nie drugiej tury wyborów. Udział w niej wezmą dwaj kandydaci, któ­rzy ze­brali naj­wię­kszą liczbę głosów w pier­wszej turze głosowania (np. w wyborach prezy­denckich we FR, w PL).

Syst. większościowy sprzyja temu, by decyzja o tym, jaka partia lub partie będą formowały rząd, należała wprost do głosujących.

Przy zastosowaniu syst. większości względnej istnieje tendencja do dominacji 2 partii w par­la­men­cie, a przy bezwzględnej w dwóch turach głoso­wania - do układu blokowego.

Zalety: Syst. personalizuje wybory; Szansa na logiczny program rządowy; Odpo­wie­dzial­ność za rządzenie jest jasna; W demokracjach syst. większ. sprzyja trwa­łości rządów.

Wady: Może się zdarzyć, że kandydat, który wygrał jest kandydatem mniejszości, lub, że par­tia, która wybory wygrała otrzymała mniej głosów niż ta, co przegrała. System ten pro­wa­dzi do de­for­ma­cji w odbiciu układu sił politycznych w społe­czeń­stwie. Eli­mi­nuje lub zmniejsza reprezentację partii małych.

Zasada proporcjonalności zasady podziału mandatów, konsekwencje ustrojowe.

Proporcjonalny system większości jako jedyny występuje w niewielu krajach: Belgii, Danii, Hol, Grecji, NORW, Portugalii i Szwecji.

Jego celem jest podział mandatów między partie odpowiednio do liczby głosów zebra­nych przez każdą z nich. Zasada proporcjonalności prawa wyborczego może być sto­so­wa­na tyl­ko wtedy, gdy ok­rę­­gi są wielomandatowe oraz gdy partie polit. przystępują do wy­borów z włas­ny­mi, ale kon­ku­ren­cyjnymi programami wyborczymi i z osobnymi lis­ta­mi kandydatów.

Zasada liczby rozdzielczej. LR - liczba głosów konieczna do wybrania jed­nego de­pu­to­wa­nego. Każ­da partia otrzymuje w okręgu tyle mandatów, ile liczb roz­dziel­­czych mieści się w su­mie ze­bra­nych przez nią głosów w danym okręgu. Naj­pros­t­szym sposobem okre­śle­nia liczby roz­dziel­czej jest po­dzielenie ogólnej liczby głosów od­da­nych w okręgu przez licz­bę wybieranych w nim depu­to­wanych. Jednak podział man­da­tów ustalony w ten sposób jest proporcjonalny tylko gdy licz­­ba głosów otrzymanych przez każdą partię da się po­dzielić bez reszty (w praktyce to nie wystę­pu­je).

System d'Hondta (najczęściej stosowany sposób określenia liczby wyborczej - Fin, Isl, WŁ, Por­t, HISZP i RFN). Ten sposób wymaga najpierw okre­śle­nia, ile głosów śred­nio przy­pa­da każ­dej partii na 1, 2, 3 itd. miejsc; w tym ce­lu liczbę głosów uzys­kanych w okręgu przez każ­dą partię dzieli się przez 1, 2, 3 itd.; otrzymane w ten sposób ilorazy porządkuje się od naj­wię­ksze­go do naj­mniej­sze­go. Ten ilo­raz, który zaj­mu­je kolejne miejsce, odpo­wia­da­jące liczbie wybieranych w okręgu de­pu­to­wanych, two­rzy kwotę wyborczą (LR). W praktyce syst. d'Hondta sprzy­ja dużym partiom.

Syst. proporcjonalny jest deformowany za pomocą dodatkowych reguł zawartych w or­dy­na­cji wyborczej: Klauzula zaporowa - partia, która nie zebrała określonego prawem min. gło­sów, nie jest do­pusz­czona do uczestnictwa w podziale głosów i miejsc.

Zblokowanie list - gdy partie poinformują o połączeniu swoich list kandydatów, głosy od­da­ne na listy tych partii powinny być rozpatrywane tak, jakby były oddane na ich wspólną lis­tę (sztuczne zwiększenie szans zblokowanych partii).

Mieszany system wyborczy - istota i konsekwencje ustrojowe. Przykłady.

Połączenie systemu większościowego z proporcjonalnym w celu zminimalizowania wad obu syste­mów i maksymalizacji ich zalet. Tzw. System proporcjonalno-większościowy.

Występowanie: RFN - 1949, WŁ - 1993, Bułgaria - 1994, Rosja - 1995.

Przykład - RFN: W żadnym akcie normatywnym nie jest zapisane ilu posłów powinien liczyć Bun­de­stag. W wyborach do Bundestagu występują elementy:

• Systemu proporcjonalnego:

• Podział na 16 okręgów wyborczych (jak landy)

• Różne ilości mandatów w okręgach

• Konieczność zdobycia min. 5% głosów w skali kraju (nie wystarczy wygrać w okręgu by do­stać mandat)

• Systemu większościowego:

• Do parlamentu dostają się partie, które zwyciężyły w co najmniej 3 okręgach,

• Gdy jakimś partiom przysługują mandaty, a nie spełniają wymaganych wa­run­ków zmniej­sza się liczba posłów w Bundestagu (ich miejsca nie są zaj­mo­wa­ne przez posłów innych par­tii).

Strukturalne deformacje aktu wyborczego - konsekwencje.

Różne sposoby manipulowania granicami okręgu w celu zmiany struktury socjo­eko­no­micz­nej wy­bor­ców w danym okręgu i uprzywilejowania jednej grupy społ. kosz­tem in­nej. W wy­ni­ku zmiany gra­nic okręgu określona grupa społ. staje się nad­re­pre­zento­wa­na, a inna pod­pre­zentowana.

Granice okręgów są ustalone w ten sposób, aby przeważająca większość zwolenników par­­tii kon­ku­ren­cyj­nej była umieszczona w możliwie najmniejszej liczbie okręgów wy­bor­­czych (ge­o­me­tria wy­bor­cza, ge­ry­manderka). W ten sposób partia (partie) mająca wpływ na podział kraju na okręgi może uzyskać do­dat­ko­we mandaty.

Do naruszenia zasady równości może doprowadzić utrzymanie dotychczasowych granic okrę­gów, mimo znacznych przesunięć w terytorialnej dystrybucji elektoratu.

Koniunkturalne deformacje aktu wyborczego - konsekwencje.

Klauzula zaporowa - partia, która nie zebrała określonego prawem minimum głosów, nie jest do­pusz­czona do uczestnictwa w podziale głosów i miejsc (np. w Izraelu 1% na szczeblu krajowym, w RFN - 5% na szczeblu federalnym lub 3 mandaty bezpośrednie, w Szwecji - 4% na szczeblu kra­jo­wym, 12% w okręgu wyborczym, w HISZ - 3% w okręgu wyborczym). W wielu demokracjach Eu­ropy Wsch. i Śr. klauzulę zaporową sto­so­wano w wyborach parlamentarnych jako sposób utrud­nienia mniejszym partiom prze­kroczenia progu reprezentacji (wejścia do parlamentu).

Zblokowanie list - gdy partie poinformują o połączeniu swoich list kandydatów, głosy oddane na listy tych partii powinny być rozpatrywane tak, jakby były oddane na ich wspólną listę (sztuczne zwiększenie szans zblokowanych partii).

Przymus wyborczy, istota, przykłady i konsekwencje.

Istota - w niektórych państwach prawo przewiduje przymus wyborczy (m.in. Australia, Belg, Da­nia, Hol., Turcja). Oznacza to, że nie uczestniczenie w wyborach pociąga za sobą sankcje: Nagana, Pozbawienie praw wyborczych, Grzywna.

Pluralizm i monizm polityczny w systemie polit. - ogólna charakterystyka.

Pluralizm - „różnorodność w wielości”,

Pluralizm polit. - (charakterystyczny dla demokracji) istnienie różnorodnych sił polit. (par­tii polit., grup interesu) konkurujących w ramach przyjętych w da­nym pań­stwie reguł gry. Dla jego peł­nej re­ali­za­cji niezbędne jest istnienie zróż­ni­co­wa­nia in­te­re­sów w otoczeniu syst. polit. (zwłasz­cza w spo­ł. i gos­p.). Wy­stę­puje w formie tradycyjnej (liberalnej) i zinsty­tucjo­nali­zo­wanej (neo­kor­po­ra­cjonizm).

Monizm polityczny - (charakterystyczny dla państwa totalitarnego i częściowo dla pań­stwa auto­ry­tar­nego) usi­ło­wa­nie kierowania wszystkimi działaniami społ. z jed­ne­go cen­t­rum. Współza­leżności organizacyjne poz­wa­la­ją na przekazywanie z cen­trum de­cy­zyj­ne­go (wódz, grupa osób, partia polit.) poleceń do dowolnej komórki każdej orga­nizacji społ.

Formy pluralizmu polit. we współczesnym państwie - ogólna chara­kte­rys­tyka.

Odpowiedź w pytaniach 54 i 55.

Pluralizm tradycyjny (liberalny) - sens i konsekwencje dla systemu polit.

Pluralizm tradycyjny zwraca się przeciwko koncentracji całej władzy w apa­ra­cie pań­stwo­wym i od­ma­wia państwu pozycji nadrzędnej instancji, ogra­ni­cza­ją­cej samo­dziel­ność i nie­za­leżność zor­gani­zowanych grup interesu.

Opiera się na założeniach:

• Społeczeństwo dzieli się na grupy;

• W państwie demokratycznym grupy te mogą organizować się w partie polit., orga­nizacje i grupy interesu;

• Grupy interesu oddziałują na partie polit. chcąc uzyskać korzystne dla siebie roz­strzy­gnięcia.

• Organy państwowe pełnią rolę arbitra wśród zróżnicowanych interesów.

Państwo powinno wypełniać funkcje rozjemcze w odniesieniu do stos. między różnymi gru­pami społ. Żadna grupa interesu nie może być bez własnej woli wyłączona z systemu.

Aktywność polit. przejawia się przede wszystkim w formie postulatów wysu­wa­nych przy wyborze przy­wód­ców oraz agitacji na rzecz swoich interesów za pośred­nictwem różnych zorganizowanych form reprezentacji. Legalność i swoboda działania opozycji.

Występowanie: USA, JAP, WŁ, FR, PL.

Neokorporacjonizm - sens i konsekwencje dla systemu politycznego.

Modyfikacja liberalnej interpretacji pluralizmu, znaczny postęp koncepcyjny.

Zakłada konsens, współdziałanie i harmonię. Opiera się na założeniach:

• Społeczeństwo dzieli się na grupy;

• W państwie demokratycznym grupy te mogą organizować się w partie polit., or­ga­nizacje i grupy interesu;

• Rząd zaprasza niektóre grupy interesu do wspólnego z nim podejmowania decyzji; szansę ma­ją także te grupy, które są wewnętrznie zdyscyplinowane i mogą stanowić zagrożenie dla rządu; racje partnera są uznawane i szanowane.

Ekonomiczna pozycja grup społ. jest zapewniona przez realizację idei państwa dobrobytu, w któ­rym rząd gwarantuje minimalny standard życia.

Grupy społ. uczestniczą w wyborach, a za pośrednictwem swoich repre­zentantów biorą udział w procesach podejmowania decyzji.

Formułują się struktury instytucjonalne z udziałem przedstawicielstw spo­ł., opar­tych nie na tra­dy­cyjnej reprezentacji terytorialnej, ale na orga­ni­za­cjach o charakterze fun­kcjo­nal­nym, np. związkach pracodawców, związkach zawodowych czy innych gru­pach inte­re­su.

Neokorporatyzm stanowi strategię zmierzającą do regulowania konfliktów poprzez inte­gra­cję prze­ciw­stawnych sobie związków interesu, a przede wszyst­kim organizacji ka­pitału i pracy do procesu for­mułowania i wykonywania polityki państwa.

Wg neokorporat. polityka państwa nie zawsze jest następstwem Presseur poli­tics, lecz stanowi rów­nież konsens między państwem i związkami interesu. Związ­ki interesu mo­gą jednocześnie uczest­niczyć w wykonywaniu tak skon­cen­tro­wanej polityki. Zaz­na­cza się zwiększona ingerencja w kształtowaniu sto­sunku związków interesu do swoich członków.

Występowanie - Austria.

Państwo prawa jako zasada ustrojowa - konsekwencje dla systemu polit.

Państwo prawa - państwo konstytucyjne, państwo praworządne, w którym stosunki między or­ga­na­mi państwowymi, a obywatelami i ich organizacjami są określane przez stabilne normy praw­ne. W państwie prawa najwyższe miejsce w hierarchii aktów praw­nych zajmuje ustawa, która obok kon­sty­tucji jest najważniejszym aktem prawnym regu­lu­jącym na za­sa­dzie wyłączności syt. prawną oby­wa­teli, kompetencje i tryb dzia­ła­nia organów państwa, bud­żet państwa i inne kwestie. Dzia­łal­ność ad­ministracji podlega kon­tro­li pod kątem le­gal­no­ści jej działania. Granicą działania państwa praw­ne­go są pra­wa człowieka. W państwie pra­wa przestrzegana jest zasada zaufania obywatela do pań­­stwa. Normami prawnymi jest zwią­zany i obywatel i władza państwo­wa, nad któ­rą stoi prawo (nie trak­­to­wa­ne instru­men­tal­nie). W demokratycznym państwie pra­wa w procesie de­cy­zyj­nym jest sto­sowana zasa­da większości przy równo­czes­nym stałym gwarantowaniu praw mniej­szo­ści.

Prawne gwarancje rządów prawa:

Ustrojowe: Podział władzy, Legalna i swobodnie działająca opozycja, Nie­zby­wal­ność wol­no­ści obywatelskich, Niezawisłość sądów,

Legislacyjne: Hierarchia aktów prawnych, Nadrzędność konstytucji w systemie ak­tów praw­nych, Rozgraniczanie kompetencji prawotwórczych

Proceduralne: Wieloinstancyjność trybu rozstrzygania spraw, Zasada odpo­w. indy­widu­al­nej, Do­mnie­manie niewinności oskarżonego, Prawa oskar­żo­ne­go w procesie karnym, Ba­da­nie zgodności decy­zji administracyjnych z prawem.

Najczęściej egzekwowane obowiązki obywateli w państwie prawa to: obo­wią­zek pod­po­rząd­ko­wa­nia się prawu, płacenia podatków i służby wojskowej.

Cechy i funkcje państwa prawa:

• Zabezpieczenia wolności:

• Prawa zasadnicze linią graniczna działań państwa,

• Ograniczenie wolności tylko poprzez państwowe unormowanie,

• Równość wobec prawa:

• Zniesienie podziałów stanowych,

• Równość wobec ustaw,

• Pewność prawna:

• Prawo formalne (postępowanie zgodne z przepisami prawa),

• Nadrzędność ustaw w stosunku do innych aktów prawnych,

• Sądowa ochrona prawna,

• Ochrona przed samowolnym uwięzieniem,

• Zakaz stanowienia ustaw działających wstecz (lex retro non agit),

• Podział władzy:

• Egzekutywa, legislatywa, sądownictwo,

• Niezawisłość sędziów.

Przeciwieństwem - państwo prerogatywne (władza nie do­puszcza w nim do sto­sowania wobec siebie ograniczających ją reguł prawnych). P. prero­ga­tywne -niedemokratyczne.

Różne podziały systemów politycznych - kryteria i przykłady.

Charakter reżimu politycznego. Reżim polit. - ogół metod stos. przez aparat pań­stwowy w stosunkach ze społ. oraz zasady, jakimi kieruje się w tych stosunkach: Państwo demo­kratyczne, Państwo totalitarne, Państwo autorytarne

Zasady organizacji aparatu państwowego. Zasady te dot. wzajemnych sto­sun­ków mię­dzy naczel­nymi organami państwowymi, oraz charakteru instytucji głowy państwa:

• Instytucja głowy państwa i charakter jej legitymizacji: Monarchia: Absolutna, Kon­sty­tu­cyj­na, Parlamentarna; Republika: Arystokratyczna, Demokratyczna

• Zależności między głową państwa a szefem rządu: Syst. prezydialne i parla­men­tarne

• Relacje między władzą ustawodawczą i wykonawczą

• Syst. parlamentarne: parlamentarno-gabinetowy, gabinetowo-parla­mentarny,

• System prezydencki,

• System mieszany,

• System parlamentarno-komitetowy (Rządów Zgromadzenia).

Struktury terytorialno-administracyjne państwa:

• Państwo unitarne; Państwo złożone: Unia personalna, realna, Konf., Fed.; Autonomia

Parlamentarne systemy polityczne - istota i rodzaje.

Parlamentarny syst. rządów opiera się na podwójnej egzekutywie - na roz­dzie­le­niu funkcji głowy państwa i szefa rządu. Łączenie funkcji w rządzie i parlamencie jest (z wy­jątkiem FR) politycznie dozwolone lub koniecz­ne (NORW).

Rząd ustępuje po wotum nieufności w parlamencie (odpow. przed par­la­mentem).

Głowa państwa ma prawo do rozwiązania parlamentu bez ograniczeń (w WB) albo z ogra­niczeniami (np. instytucją konstruktywnego wotum nieufności w RFN).

Forma monarchiczna - zaznacza się dominacja premiera nad monarchą, kraje skandyn.

Forma republikańska - różne zależności: daleko idący podział kompetencji między gło­wą państwa i rzą­dem (III-IV Re­p. Francuska); przewaga kompetencji szefa rządu - do­mi­nacja kanclerza (RFN); he­gemonia prezydenta (Re­publika Weimarska, Fin, Gre­cja); dominacja parlamentu kosztem os­łabionej egzekutywy (model kon­stytucji jakobińskiej z 1793 r. i for­malnie również system rad).

Prezydialne systemy polityczne - istota i rodzaje.

Prezydialny syst. rządów opiera się tzw. zamkniętej egzekutywie - fun­kcje głowy państwa i szefa rzą­­du wypełnia ta sama osoba. Zakaz łączenia miejsca w rządzie i w parlamencie. Funkcjonowanie rzą­du jest niezależne od parlamentarnej większości. Głowa państwa nie może rozwiązać parla­men­tu.

Prezydialne syst. rządów mogą występować w formie monarchicznej (np. RFN ce­sar­skie od 1871r.) i republikańskiej a) syst. prezydencki w USA - prezydent jest gło­wą pań­stwa, szefem rządu i odpowiedzialnym ministrem równocześnie; b) syst., pre­zydenckie w Am. Ła­c. prezydent jest głową państwa i szefem rządu wy­ty­czającym główne kie­run­ki jego po­li­tyki, ale w swojej działalności jest ograniczony przez gabinet; c) syst. ko­le­gialny w Szwajc., głową państwa jest organ kolek­tywny (7-os. Rada Związkowa), będący też rządem.

Prezydencki system rządów - istota i rodzaje.

Silna pozycja prezydenta - jest on równorzędnym z parlamentem repre­zen­tan­tem narodu (jest wyłaniany w wyborach powszechnych), głową państwa i sze­fem administracji.

Pre­zydent i jego ministrowie nie są politycznie odpowiedzialni przed parla­men­tem.

Pre­zydent ponosi odpowiedzialność prawną. Jeśli naruszy kom­pe­ten­cje, to moż­na go po­cią­gnąć do odpowiedzialności prawnej. W USA - impe­ach­ment, np. Clin­­ton; Nixon (po Wa­tergate ustąpił sam, nie doszło do uru­cho­mie­nia procedury); Ander­son.

Prezydent jest kreatorem polityki zagranicznej i zwierzchnikiem sił zbrojnych.

Prezydent nie może rozwiązać parlamentu.

Prezydent ma silne zaplecze polit. (szczególne znaczenie w pań­stwach europejskich).

System ten ukształtował się w sposób rozwinięty w ustawodawstwie i praktyce po­litycznej USA. W USA - zakaz dyscypliny partyjnej w parlamencie (depu­to­wa­ni mają reprezen­to­wać społeczeństwo, a nie partie). Słoń - republikanie. Osioł - demokraci.

Białoruś; PL (od 1989 r.); Wenezuela; Parlament może uznać, że prezydent ze względów zdro­wot­nych nie może pełnić swoich funkcji.

Parlamentarno - gabinetowy system rządów - istota i rodzaje. Przykłady.

Parlamentaryzm oznacza system rządów, w którym parlament odgrywa rolę us­ta­wo­dawcy, roz­strzy­ga o budżecie i ma uprawnienia w zakresie kontroli rządu.

Rząd jest powoływany przez głowę państwa. Król / prezydent powołuje premiera, a na­stę­pnie na wniosek premiera, innych członków rządu. Rząd, aby móc działać zabiega o za­u­fa­nie i poparcie parla­mentu. Głowa państwa nie jest politycznie odpow. za swą dzia­łal­ność (nie może być odwołana w cza­sie swojej kadencji ani przez parlament, ani przez wy­bor­ców). Rząd ponosi solidarnie odpow. Polit. przed parlamentem za swoja dzia­łal­ność, a tak­że za akty normatywne głowy państwa. Głowa państwa i członkowie rządu ponoszą od­pow. kon­sty­tucyjną. Jedną z odmian systemu parlamentarnego jest syst. kanclerski (RFN).

System parlamentarno-gabinetowy - ukształtowana w praktyce przewaga parlamentu nad rządem (zasada równowagi władzy jest względna).

Występuje w wielu krajach Europy kontynentalnej, np. PL, Austria, Czechy..

Gabinetowo - parlamentarny system rządów - istota i rodzaje. Przykłady.

Ogół zasad - jak w parlamentarno-gabinetowym, ale ukształtowana w praktyce prze­waga rządu nad parlamentem. Występuje w WB.

By istniała równowaga miedzy rządem i parlamentem istnieją: środki kontroli par­la­mentu wo­bec rządu; środki oddziaływania rządu na parlament: ini­cja­ty­wa us­ta­w. (rząd nie­ja­ko planuje pracę parlamentu), gilotyna (rząd wysyła z pro­jek­tem ustawy klau­zulę ogra­ni­cza­jącą czas na pracę parlamentu nad tą ustawą - nie dot. us­tawy bud­że­­towej; wy­stę­po­­wa­nie - FR, WB, Benelux, HISZP, Tur­cja), kangur (rząd wy­sy­ła projekt us­tawy i określa pro­ce­durę pracy par­la­men­tu nad tym projektem); prawo­daw­stwo dele­go­wane (władza wyk. za zgo­dą par­la­men­tu lub na pod­st. konstytucji może wy­dawać akty prawne równe ran­gą us­ta­wom; FR - ordynanse prezy­den­cko-rządowe, WŁ de­krety pre­­zy­den­ckie) pra­wo­daw­stwo po­­wie­la­czowe (prze­pisy orga­nów ad­mini­stra­cyj­nych niż­szej rangi, któ­re po­winny kon­­kre­ty­zować od stro­ny tech­nicz­nej da­ne prawo par­la­men­­tarne, w rze­czy­wis­tości często do­ko­nu­ją jego wykład­ni); nad­zwy­czaj­­ne uprawnienia wła­dzy w sta­nach wyją­tko­wych (Skan­d, RUS, Grec - roz­­wią­za­nie parla­men­tu w stanach nad­zwy­czaj­nych; FR par­la­ment nie mo­że być roz­wią­zany, wy­rasta zna­cze­nie władzy wyk. pojawia się jej prze­waga nad legislat.

System Rządów Zgromadzenia - istota.

SRZ (Dyrektoriatu, Konwentu, parlamentarno-komi­te­towy) wy­stępował w jakobińskiej kon­stytucji z 1793r., w Komunie Paryskiej, w ustroju euro­pej­skich i nie­któ­rych azjatyckich państw realnego socja­lizmu i jest syst. po­lit. współczesnej Szwajcar.

System ten opiera się na zasadzie jednolitości władzy państwowej. Parlament jest naj­wyż­szym or­ganem reprezentującym naród i wykonującym w jego imie­niu władzę na zasadzie wyłączności. Par­lamentowi są podporządkowane wszystkie in­ne organy państwowe. Rząd jest wybierany bez­po­śred­nio przez parlament. Jest on komitetem wykonawczym par­la­mentu i politycznie przed nim odpow. Głowa państwa nie może rozwiązać parlamentu przed końcem jego kadencji.

W Szwajc. rząd - „magiczna 7” - 7 ministerstw, od ponad 80 lat wy­bo­ry co 5 lat i zaw­sze do rządu wchodzą przedstawiciele tych samych partii (bez wzg. na wynik) socjal­dem. 2, lu­do­wcy 2, liberał. 2, nie­za­l. 1. Ministrowie nie zmieniają się przez kilka/kil­ka­dzie­siąt lat. Rząd jest tech­nicznym wykonawcą zarządzeń Parla­men­tu. W „7” wszy­scy mu­szą wła­dać 4 ję­z., 2 religie (katolicka i pro­tes­t.), muszą być repre­zen­­to­wa­ne hi­sto­rycz­nie największe kantony (Berno, Zurych, Genewa). Na czele stoi pre­zydent - ro­tacyjnie (co roku inny). Tylko technicznie kieruje działaniem „7”. Żeby zapadła decyzja, musi być jedno­­głośna.

Państwo unitarne - charakterystyczne cechy.

Wewnętrznie jednolite; Jego jednostki administracyjno-terytorialne są ściśle podporząd­kowane orga­­nom cen­tralnym i nie mają żadnej politycznej samodzielności.

Współcześnie najbardziej rozpowszechniona forma państwa.

Cechy charakterystyczne:

• Jednolity system prawa materialnego i formalnego;

• Jednolite obywatelstwo;

• Jednorodny system organów sądowych; oraz organów prawodawczych i wyko­naw­czych co najmniej na szczeblu centralnym;

• Podział kraju na jednostki administracyjno-terytorialne z równoczesnym pod­po­rząd­ko­waniem organów lokalnych organom centralnym.

Państwa unitarne mogą mieć jednorodny pod względem narodowościowym skład spo­łe­czeństwa (np. FR, Szwecja) lub być wielonarodowościowe (WB, Belgia).

Państwa unitarne mogą być zdecentralizowane (organy regionalne formowane są nie­za­leż­nie od or­ga­nów centralnych - JAP, Nowa Zel., WB) i scentralizowane (pod­po­rząd­kowanie organów centrum osiąga się poprzez wyznaczonych przez władze urzędników - Finlandia, Holandia).

Państwo złożone - rodzaje i charakterystyczne cechy.

Części składowe państw złożonych zachowują pełny lub ograniczony zakres suwe­renności.

Każda z części składowych ma określone kompetencje i swój własny system organów prawo­daw­czych, wykonawczych i sądowniczych.

Wśród państw złożonych istnieją:

• Unia personalna - związek 2 lub więcej państw przez osobę wspólnej głowy pań­stwa z za­cho­waniem odrębnego systemu instytucji państwowych.

• Unia realna - związek 2 lub więcej państw, będących podmiotem prawa między­na­ro­dowego. W ramach unii realnej sprawy zagr., wojskowe, finan­sowe są roz­wiązywane wspólnie dla wszy­stkich państw.

• Konfederacja - opis - pyt. 67

• Federacja - opis - pyt. 66

Państwo federacyjne - istota i rodzaje.

Federacja jest państwem związkowym, którego części składowe mają samo­dzielność prawną i okre­ślo­ny zakres samodzielności politycznej.

Części składowe (stany, prowincje, kantony, państwa) są podmiotami federacji i mają własny po­dział administracyjno-terytorialny.

Współcześnie najczęściej występująca forma państwa złożonego.

Federacje tworzą się przeważnie w wyniku:

• Ograniczenia uprawnień państw-członków w ramach konfederacji (np. w Szwaj­carii, USA); nie musi to oznaczać zmiany nazwy państwa;

• Dobrowolnej umowy między państwami;

• Wcielenia terytoriów (np. Nowej Funlandii do Kanady);

• Dekoncentracji jednolitego państwa (w 1988 r. parlament belgijski po­sta­no­wił, że Królestwo Belgii przeobra­zi się w przyszłości w państwo federacyjne złożone z Brukseli, Flandrii i Wa­lo­nii).

Teryt. państwa federacyjnego pod względem polit.-administracyjnym nie jest jed­no­litą całością; składa się z terytoriów podmiotów federacji, poz­bawionych prawa pełne­go uczest­nictwa w stosun­kach międzynarodowych i z reguły nie mających prawa secesji;

Podmioty federacji rozporządzają władzą ustrojodawczą i ustawodawczą, tzn. mają pra­wo przyjęcia własnej konstytucji i uchwalenia, w ramach podziału kompetencji, us­taw obowiązujących na włas­nym terytorium zgodnie z zasadą subordynacji akty te powinny być zgodne z ustawodawstwem fe­de­racji; federalne organy usta­wo­daw­cze mogą ponadto wydawać specjalne akty prawne dla posz­cze­gólnych członków federacji;

Części składowe federacji mogą mieć własny system prawny i sądowy;

Podwójne obywatelstwo; każdy obywatel w większości państw jest oby­wa­te­lem związku i odpo­wied­niej części składowej federacji (w Austrii, RFN, Szwajcarii, USA);

Parlament związkowy - 2-izbowy; interesy podmiotów federacji reprezentuje izba „wyż­­sza”; wy­stę­pują 2 zasady reprezentowania części składowych: zasada równego przed­­sta­wi­cielstwa (np. w USA po 2 senatorów z każdego z 50 stanów, w Szwajcarii po 2 de­pu­to­wanych z każdego z 22 kan­tonów w Radzie Kantonów) i zasada zróż­ni­co­­­wa­ne­go przed­stawicielstwa w zależności od liczby ludności (np. w Australii, Kana­dzie, RFN);

Istnieje podział kompetencji między federację i jej części składowe; praktyka ustrojowa różnych krajów federacyjnych wskazuje na trojakiego rodzaju rozwiązania:

• Dualistyczny federalizm (USA, Szwajcaria, Meksyk, Brazylia, Australia), konsty­tu­cja państwa związkowego ustanawia sferę wyłącznej kompetencji związku przez wskazanie problemów, co do których tylko władze federalne mogą wydawać akty normatywne; wszystkie pozostałe kwestie nie zastrzeżone przez konstytucję należą do kompetencji podmiotów federacji;

• Zasada wyłącznej kompetencji związku i sfery tzw. konkurencyjnych kompetencji (w Austrii, RFN);

• Trójczłonowy system rozgraniczenia kompetencji, polegający na wyróżnieniu wy­łącz­nych kom­petencji związku, wyłącznych kompetencji części składowych związ­ku oraz wspólnych kompetencji władz federalnych i władz podmiotu federacji (np. w Indii).

Konfederacja - istota i rodzaje.

Związek państw, powołany w celu realizacji określonych zamierzeń.

Organy konfederacji wykonują władzę za pośrednictw. organów państw człon­kow­skich.

Konfederacja nie ogranicza prawnie suwerenności poszczególnych państw, ale pewne fun­kcje zobo­wią­zują się one wykonywać wspólnie. Państwa stanowiące części składowe kon­federacji zachowują kom­petencje kompetencji (prawo do ustalania własnej kom­pe­ten­cji i kompetencji wszystkich jed­no­stek po­li­tyczno-prawnych we własnym obrę­bie).

Części składowe pozostają suwerennymi państwami i utrzymują swoją osobowość mię­dzy­na­ro­dową. Stosunki między członkami konfederacji są stos. prawno-między­naro­­do­w.

Najczęściej powoływany jest wspólny organ w formie zgromadzenia par­la­men­tarnego, w którym czę­­ści składowe związku są równouprawnione w głoso­wa­niu, tzn. mają po jednym głosie nieza­leż­nie od wielkości państwa, liczby lud­ności, bogactw materialnych.

Autonomia - wewnętrzne samorządzenie części terytorium państwa na pod­sta­wie kom­pe­tencji ustawodawczych dot. spraw o lokalnym znaczeniu. Przyczyny tworzenia:

• geograficzne: wyspiarskie położenie (Grenlandii i Wysp Tarerskich w składzie Danii czy wysp Alandzkich w Finlandii);

• ekonomiczne - jako konsekwencje relatywnego „nadrozwoju” (np. kraju Basków, Flandrii i Katalonii) lub relatywnego niedorozwoju (np. Sycylii, Bretanii, Walii, Walonii);

• historyczne (w Szkocji, niektórych regionach WŁ i znacznej części regionów HISZP);

• narodowościowe (w Baskonii i Katalonii w HISZP czy w Dolnej Aoście we WŁ);

• etniczne, językowe, religijne.

Autonomia - ograniczona tylko samodzielność. Statut autonomii, czyli akt nor­ma­tywny bę­dą­cy prawną podstawą działalności organów autono­micz­nych, jest ustanawiany lub za­twier­dzany przez organ ogólnopaństwowy, naj­częściej przez parlament.

Organy centralne mogą zmieniać prawa regionalne, jeśli zostały naruszone ogól­no­ pań­stwowe in­te­resy.

Autonomiczne parlamenty i autonomiczne rządy prowadzą działalność pod nadzorem or­ga­nów cen­tral­nych, które wyznaczają swojego specjalnego pełnomocnika (np. guber­na­tor w Fin., ko­misarz w Danii).

Wizja i cele transformacji systemowej w Europie Wschodniej.

Zasadniczym celem reformatorów było ustanowienie demokracji parla­men­tarnej i gos­podarki rynkowej oraz przy­wró­cenie i umocnienie suwerenności państwowej.

Uwarunkowania transformacji systemowej w Europie Wschodniej.

Przejście do demokracji, a zwłaszcza do stabilizacji systemów polit., komplikują oko­licz­no­ści bę­dą­ce dziedzictwem państwa realnego socjalizmu oraz swoiste cechy chara­kte­ry­stycz­ne dla tego regio­nu geograficzno-politycznego:

Społeczeństwo postkomunistyczne:

Społ. słabo zorganizowane, niski stan świadomości spo­ł. i stopień akce­pta­cji dla tran­s­for­macji sy­ste­mowej (pań­stwo­wy socjalizm - opie­kuńczość państwa, wzglę­dne bez­pie­czeń­stwo soc­jal­ne; zmia­ny rzeczy­wis­tości - we wstępnej fazie ob­ni­żenie po­zio­mu ży­cia, stan zagrożenia, fru­stra­cja, zmniej­sze­nie poparcia dla szyb­kich i rady­kal­nych przemian sys­te­mo­wych, prowa­dzą­cych do akce­pto­wa­nej wer­bal­nie kapi­ta­li­stycznej per­spek­ty­wy).

Problemy rozwoju ekonomicznego

Bariery rozwoju: bariera rynku (brak rozwiniętych instytucji ryn­ko­wych, zła stru­k­tura pro­du­k­cji, nie­do­sta­tecz­ne zmiany własnościowe), kadrowa (niski po­ziom kadr mena­żer­skich, sła­ba znaj­omość i nie­peł­ne rozumienie no­wych zasad eko­no­micznych, zbyt wolna prze­bu­­do­wa men­tal­ności spo­ł.), ka­pitałowa (braki kapitałowe w sferze modernizacji przed­­się­biorstw, przek­ształ­ceń struk­tu­ral­nych w gos­p. i prywatyzacji), infra­struk­turalna (w róż­nych krajach na róż­nym poziomie).

Recesja gospodarcza, inflacja.

Płynność struktur politycznych.

Brak nowoczesnych i trwałych struktur polit., nie został do końca do­ko­nany podział kompe­ten­cji między poszczególne ośrodki władzy. Nowe eli­ty władzy - nie przygo­towane do rzą­dze­nia krajem.

Etapy rozwoju transformacji systemowej w Europie Wschodniej.

Upadek starego systemu

• W drodze rewolucji (Rumunia) lub „refolucji” (np. PL, Węgry).

• Niefunkcjonalność socjalizmu (Bułgaria, Rumunia).

• Erozja socjalizmu (PL, Węgry).

• Innowacja w socjalizmie (pierestrojka w ZSRR)

• Załamanie socjalizmu i przejęcie władzy przez przeciwną siłę (NRD).

Budowanie instytucji nowego systemu, instytucji liberalnej demokracji. Etapy:

• Transformacja: wprowadzenie demokratycznych zasad, instytucji i mechanizmów, zniesienie cenzury, wprowadzenie wielopartyjności, gwarancja praw obywatelskich,

• Stabilizacja: nowa konstytucja i prawo wyborcze, rozwój samorządu lokalnego, no­wa elita polityczna, stabilna koalicja na rzecz demokracji.

Konsolidacja demokracji:

• Stabilne partie polityczne i system partyjny

• Demokratyczna kultura polityczna.

Typologia systemów politycznych w Europie Wschodniej.

System parlamentarny: Albania, Czechy, PL, Słowacja, Słowenia, Węgry;

System semiprezydencjalny: Bułgaria, Chorwacja;

System prezydencjalny: Rumunia, Serbia;

Demokracja		Anokracja			Autorytaryzm
Węgry Czechy	PL Słowacja Słowenia Kraje Bałtyckie Bułgaria (1991)		Rosja Chorwacja Ukraina Białoruś Rumunia	Albania Kazachstan Serbia		Republiki centralnoazjatyckie Zakaukazie

Parlamenty w krajach Europy Wschodniej - ogólna charakterystyka.

W nowych warunkach nastąpiło znaczne wzmocnienie roli parlamentu.

Większość działa permanentnie. Zostały rozbudowane parlamentarne pro­ce­dury oraz fun­kcja kon­trol­na. Po­wo­ła­no oraz rozbudowano organy kontroli państwowej i podpo­rząd­ko­wa­no je par­la­men­to­wi. Nastąpiły zmiany w strukturze parlamentów. Obok parlamentów 1-iz­bo­wych (Alb Buł Serb Słowac Węg) wystę­pu­ją 2-izbowe (Chor Cze PL RUS Rum Sło­we­n).

Nastąpiło funkcjonalne oddzielenie władzy wykon. od parlamentu. Jest to osią­ga­ne m.in. przez ut­wo­­rzenie urzędu prezydenta w krajach, w których instytucja ta nie wy­­stę­powała (Buł, PL, Wę­g, zdecydowana większość krajów post­ra­dziec­kich) oraz poprzez różno­rodne formy bardziej ści­słe­go powiązania głowy państwa z gabi­ne­tem.

Głowa państwa w krajach Europy Wschodniej - ogólna charakterystyka.

Utworzenie instytucji prezydenta w krajach, w których dotychczas nie fun­kcjo­no­wała (Buł, PL, Węg, zdecydowana większość krajów post­ra­dzieckich).

Prezydent jest wybierany w wyborach bezpośrednich przez społ. (Buł, Chorw, PL, RUS, Ru­munia, Serb i Słowenia) lub przez parlament (Alb, Słowacja, Węg i Czechy - obie izby).

We wszystkich krajach prezydent jest najwyższym reprezentantem państwa i w sto­sun­kach wew. i zew. oraz, poza Rumunią i Węgrami, zwierzchnikiem sił zbrojnych.

Rosja prezydent mianuje premiera i przyjmuje dymisję rządu za zgodą parlamentu. Na wniosek premiera wyznacza i odwołuje członków rządu. Kieruje działalnością gabinetu. Jest to system rządów zbliżony do systemu półprezydenckiego.

W pozostałych krajach rozwiązania optują w kierunku modelu parl-gab. Prezydent wy­stę­puje z wnioskiem o powołanie premiera i rządu, również z pro­­pozycją ich odwołania. Rząd, aby mógł funkcjonować, musi zdobyć zaufanie parla­mentu.

Uprawnienia prezydenta wobec legislatywy sprowadzają się do zarządzania wyborów, inicjatywy ustawodawczej, podpisywania ustaw i prawa weta wobec nich, które może być obalone przez parlament większością kwalifikowaną.

W PL i Rumunii głowa państwa może w przypadkach i trybie określonym w kon­stytucji rozwiązać parlament.

Akty prawne wydawane przez prezydenta z reguły wymagają kontrasygnaty premiera.

Nowe tendencje w rozwoju systemów politycznych.

W związku z nie ustabilizowanym w wielu państwach sy­st. demokracji, możliwe że pod wpły­wem długo trwającego bezrobocia i kryzysu gosp. emocje społeczeństw osią­gną wysoki poziom i mogą w wyniku tego pojawić się nowe formy państw i stylów rządzenia. Możliwe warianty kształtu SP:

DEMORACJA LIBERALNO-KONSTYTUCYJNA

• respektowana zasada rządów większości

• ochrona praw jedności mniejszości zachowana na przyzwoitym poziomie

• władza ograniczona prawem i szanującą konstytucja

• arbitralność i korupcja polityków ograniczona będzie dynamiczną kon­ku­ren­cją partii polit. z których żadna nie dysponuje większością w parla­mencie

• rządy będą koalicyjne i dość niestabilne

• silna władza prezydencka zapewni większa stabilność i przechodzenie od jednego gabinet na drugim planie.

• Zainteresowani społeczeństwa polityką będzie umiarkowanie

• Mniejszości nazywana klasą polityczna rywalizować będzie o poparcie społ.

DEMORACJA POPULISTYCZNA

• Zachowana zasada rządów większości

• Zabraknie respektu dla konstytucyjnych granic władzy

• Ochrona wolności jednostki może być nie skuteczna w sferach istotnych dla stabilności władzy

• arbitralność elity rządzącej będzie ograniczona tylko przez lek przed ludową rebelią i przed naciskiem strony elit opozycyjnych

• Elita władzy skłonna będzie do populistycznego manipulowania głosem ludu

• Zagrożeniem dla wolności polit. mogą byś aroganckie elity lub igno­ran­ckie masy. Spowo­do­wać mo­że to że demokracja despotyczna (nieliberalna) może przekształcić się w dyktaturę cha­ryzmatyczną i pa­ter­nalistyczną.

DYKTATURA PATERNALISTYCZNA

• Zasada rządów większości to fikcja

• Populistyczny sposób komunikowania się przywódców ze społe­czeń­stwem będzie powo­do­wał dość długą aprobatę społeczeństwa

• Apatia polityczna społeczeństwa i jego przystosowanie się do sytuacji, która może grozić otwartym buntem społecznym

• Państwo bez udziału społ, będzie mieć problemy w stos. z innymi państwami

• Prawdopodobne jest występowanie silnych wpływów ideologii nacjo­nalistycznych oraz znaczny zakres klerykalizacji życia społecznego.

DYKTATURA NIEPOPULARNA

• Arbitralna władza typu wodzowskiego wg wzoru: wódź i jego drużyna

• Wolność indywidualna i prawa mniejszości - często naruszane

• Odmowa aktywnego poparcia ze strony obywateli i pogarda nowych elit dla opinii pub­li­cz­nej mogą się wzajemnie wzmacniać

• Podziały w wielopartyjnym parlamencie powodować będą częste zmiany rządów i pre­mie­rów

• Reakcja społ. może objawić się pasywnym wycofaniem się lub otwartym buntem

• Początkowe zaangażowanie Kościoła szybko zniknie ze względu na ochronę jego autorytetu

• Zaistnieć mogą szybko: masowe bezrobocie, nędza, prze­stę­p­czość, zbloko­wa­ny awans społ. dla licznych grup młodzieży.

---