WYBRANE PROBLEMY ZDROWOTNE*

1. POSTRZEGANIE PRZEZ MŁODZIEŻ SWEGO ZDROWIA I WYGLĄDU

Barbara Woynarowska, Maria Jodkowska, Ilona Burzyńska, Anna Oblacińska

Sposób postrzegania własnego zdrowia w znacznym stopniu wpływa na samopoczucie, aktywność życiową i zachowania młodego człowieka.

Ogólna ocena zdrowia

W reprezentatywnej grupie uczniów w wieku 11,13 i 15 lat w Polsce ( N=4.527) w 1994r.,** uważa się za: „bardzo zdrowych” 24%, „zdrowych” 65% i „nie bardzo zdrowych” 11% uczniów. Dziewczęta dwukrotnie częściej niż chłopcy czują się „nie bardzo zdrowe”. Z wiekiem zmniejsza się odsetek młodzieży, która uważa się za „bardzo zdrową”, a zwiększa się odsetek „nie bardzo zdrowych”. Istnieje istotna statystycznie różnica między postrzeganiem własnego zdrowia przez młodzież w mieście i na wsi. Młodzież w mieście czuje się częściej bardzo zdrowa (chłopcy 30%, dziewczęta20%) niż na wsi (odpowiednio 24 i 17%).

Wybrane wskaźniki życia psychospołecznego

Większość młodzieży jest zadowolona ze swego obecnego życia (89%), ma przyjaciół (96%), wierzy w swoje siły i możliwości (77%). Połowa młodych ludzi nigdy lub rzadko ma poczucie samotności, bezradności, pozostawania na uboczu.

Odsetki młodych ludzi, którzy negatywnie oceniają ww. elementy zdrowia psychospołecznego są stosunkowo niewielkie (tab.1).

Wyraźna jest jednak tendencja do zwiększenia się tego odsetka z wiekiem.

Wygląd zewnętrzny

Prawie 60% młodzieży uważa, że wygląda dość dobrze i bardzo dobrze. Chłopcy (19%) znacząco częściej niż dziewczęta (15%) określają swój wygląd jako „bardzo dobry”. Rzadziej również chłopcy (4%) niż dziewczęta (9%) uważają, że wyglądają „nie bardzo dobrze” i „raczej źle”. Z wiekiem u obu płci zmniejsza się odsetek oceniających swój wygląd jako bardzo dobry, a zwiększa się odsetek uważających, że wyglądają raczej przeciętnie.

* Woynarowska B. (1995): „Nastolatek też jest ważny” Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1971-1984.

** Woynarowska b., Burzyńska I. (red.) „Zachowania zdrowotne i postrzeganie własnego zdrowia przez młodzież”. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 1994r. Wszystkie przedstawione w tej części wyniki pochodzą z badań omówionych w tym raporcie.

Tabela 1. Młodzież w wieku 11-15 lat w Polsce, która ocenia pozytywnie i negatywnie niektóre elementy zdrowia psychospołecznego( %)

OCENA POZYTYWNA		OCENA NEGATYWNA
Ch Dz		Ch Dz
79 67 zawsze i często	WIARA W SIEBIE	Rzadko, nigdy 3 6
92 87 bardzo zadowolony i zadowolony	ZADOWOLENIE Z ŻYCIA	Raczej 8 13 Niezadowolony i Niezadowolony
47 32 czasami i nigdy	POCZUCIE SAMOTNOŚCI	Bardzo często i 7 15 Dość często
57 50 rzadko	POCZUCIE BEZRADNOŚCI	Zawsze i często 9 11
46 44 nigdy	POCZUCIE POZOSTAWANIA NA UBOCZU	Często 6 6
96 96 jednego lub więcej	POSIADANIE PRZYJACIÓŁ	Żadnego 4 4

Ch- chłopcy, Dz- dziewczęta

Chęć zmiany własnego wyglądu wyraziło 45% chłopców i 68% dziewcząt.

Mniej niż połowa uczniów uważa, że ma odpowiednią masę ciała. Znacząco więcej (24%) chłopców niż dziewcząt (15%) uważa, że są za szczupli. Ponad dwukrotnie więcej dziewcząt (38%) niż chłopców (16%) uważa, że są za „grube”. Wraz z wiekiem zwiększa się odsetek chłopców, którzy sądzą że są za szczupli, i dziewcząt, które określiły się, że są za „grube”.

Zadowolonych ze swego wzrostu jest około 55% uczniów. Co trzeci chłopiec i dziewczyna uważają, że są za niscy i odsetek ten u obu płci zwiększa się z wiekiem. Tylko 6% chłopców i 8% dziewcząt uważa, że są za wysocy (u dziewcząt odsetek maleje z wiekiem).

Sprawność fizyczna

Większość młodzieży (77%) ocenia swą sprawność fizyczną jako „dobrą” i „bardzo dobrą”, tylko 3% uważa ją za „złą”. Chłopcy (33%), częściej niż dziewczęta (27%), oceniają swoją sprawność fizyczną za „bardzo dobrą”. Z wiekiem zmniejsza się odsetek oceniających swą sprawność fizyczną na „bardzo dobrą”, a zwiększa się odsetek uważających, że ich sprawność fizyczna jest „zła”.

Dolegliwości psychosomatyczne

Niepokój budzi grupa młodzieży (około 20%), zgłaszająca częste (prawie codzienne i częściej niż raz w tygodniu) skargi na dolegliwości psychosomatyczne. Do najczęstszych należą zdenerwowanie (32%), rozdrażnienie lub zły humor (20%) oraz bóle głowy (13%). Wszystkie dolegliwości występują częściej u dziewcząt niż u chłopców (tab. 2).

Tabela 2. Młodzież w wieku 11-15 lat w Polsce, u której często (tzn. prawie codziennie i częściej niż raz w tygodniu)' w okresie 6 miesięcy poprzedzających badanie, występowały różnorodne dolegliwości i objawy

Rodzaj dolegliwości	Chłopcy %	Dziewczęta %
Bóle głowy Bóle brzucha Bóle pleców Przygnębienie Rozdrażnienie lub zły humor Zdenerwowanie Trudności w zasypianiu Zawroty głowy	8 4 3 5 17 25 10 5	19 10 5 10 24 39 17 9

Podsumowując należy stwierdzić, że zdecydowana większość młodzieży pozytywnie ocenia swój stan zdrowia (89%) i sprawność fizyczną (77%) oraz jest zadowolona ze swojego życia (89%). Wyniki te pozostają w dysproporcji do:

• powszechnie panującego w społeczeństwie i podkreślanego przez środki masowego przekazu przekonania o złym stanie zdrowia młodzieży w Polsce,

• wyników niektórych badań epidemiologicznych, które wskazują na istnienie u młodzieży w tym wieku zaburzeń zdrowia i rozwoju.

Dysproporcja ta może być spowodowana wieloma przyczynami, w tym m. in.: nieodczuwaniem przez młodzież dolegliwości lub innych skutków zaburzeń wykrywanych w badaniach lekarskich; większymi możliwościami przystosowawczymi młodego organizmu; brakiem zainteresowania młodzieży swym stanem zdrowia. Wyższą samoocenę zdrowia uczniów należy uznać za zjawisko korzystne z punktu widzenia kształtowania poczucia własnej wartości.

Z własnego wyglądu zadowolonych jest 60% uczniów. Należy wziąć pod uwagę, że w wieku 11-15 lat, w okresie pokwitania, zmienia się wygląd i budowa ciała oraz pogłębiają się różnice w tym zakresie między poszczególnymi uczniami. Fakt, że 45% chłopców i 68% dziewcząt chciałoby coś zmienić w swoim wyglądzie, należy traktować jako pozytywny czynnik motywujący do działań na rzecz swego zdrowia, który można wykorzystać w edukacji zdrowotnej i relacjach lekarza z młodymi pacjentami.

2. ZABURZENIA PSYCHICZNE

Irena Namysłowska, Ewa Pużyńska, Hanna Średniawa

Okres dorastania, jako szczególnie trudny dla dorastającego człowieka i jego rodziny, stwarza duże ryzyko wystąpienia zaburzeń psychicznych. Ocena rozpowszechnienia zaburzeń psychicznych wśród młodzieży jest trudna i zależy, m. in.: od wieku, miejsca zamieszkania oraz przyjętych kryteriów diagnostycznych. Mniej zaburzeń występuje u młodszej młodzieży, mieszkającej w rejonach rolniczych lub podmiejskich, a także w przypadku stosowania węższych kryteriów diagnostycznych. Większość badaczy jest zgodna, że zaburzenia psychiczne występują u od 10 do20% młodzieży.

Czynniki wymieniane najczęściej jako odpowiedzialne za wystąpienie zaburzeń psychicznych wśród młodzieży, to: czynniki genetyczne, konstytucyjne, organiczne oraz rodzinno- społeczne. Wśród tych ostatnich, szczególną uwagę zwrócono na problemy separacji od rodziców, ich stratę, sposoby sprawowania przez nich opieki i kontroli oraz na zaburzenia psychiczne i zachowania kryminalne w rodzinie, wśród nich przede wszystkim alkoholizm. Istotnymi także wydają się być zmienne charakteryzujące system rodzinny: jego struktura, powtarzające się wzorce interakcji rodzinnej oraz sposoby komunikowania się.

Zaburzenia psychiczne, występujące wśród młodzieży, można podzielić na dwie grupy:

1. Zaburzenia bardziej specyficzne dla dorastania, związane z konfliktami i zadaniami typowymi dla tej fazy cyklu życia rodziny. Należą do nich zaburzenia odżywiania się (które wprawdzie mogą zaczynać się w innych okresach życia, ale najbardziej typowy ich początek przypada właśnie na okres dorastania), zaburzenia zachowania oraz część zaburzeń emocjonalnych.

2. Zaburzenia psychiczne, występujące zazwyczaj później, w życiu dorosłym, takie jak psychozy schizofreniczne i choroby afektywne oraz nerwice o obrazie typowym dla nerwic osób dorosłych, m. in. nerwica natręctw.

Pośrednie miejsce zajmuje depresja młodzieńcza, której przynależność do grupy chorób afektywnych nie jest do końca jasna. Z całą pewnością, istotną rolę w jej powstawaniu odgrywają specyficzne czynniki związane z okresem dorastania.

Podkreślić należy, że proces rozpoznawania zaburzeń psychicznych w okresie dorastania jest znacznie trudniejszy niż u dorosłych. Składa się na to wiele przyczyn:

-Okres dorastania jest okresem burzliwych emocji i zachowań, specyficznych, filozoficznych wypowiedzi i egzystencjalnych dylematów, „symulujących” objawy psychopatologiczne. Niekiedy psychiatrzy nazywają go okresem „burzy i naporu”, inni posuwają się dalej, określając go mianem „łagodnej psychozy”. Stwarza to znaczne trudności w różnicowaniu pomiędzy kryzysem normatywnym a patologią.

-Dorastający pacjenci nie chorują dostatecznie długo, nie są więc w pełni spełnione kryteria diagnostyczne niektórych zaburzeń psychicznych, takie jak czas ich trwania.

-Nie zawsze występuje w pełni wyrażony zespół objawów, pozwalających na precyzyjne rozpoznanie.

Zaburzenia odżywiania się*

Dwa zaburzenia najbardziej specyficzne dla tej grupy to: jadłowstręt psychiczny (anorexia nervosa ) i napadowe objadanie się (bulimia). U niektórych osób oba te zaburzenia mogą występować naprzemiennie lub jadłowstręt psychiczny może wyprzedzać pojawienie się bulimii.

*Ang. „eating disorders” w języku polskim tłumaczone jest także jako „zaburzenia w jedzeniu”.

JADŁOWSTRĘT PSYCHICZNY (ANOREXIA NERVOSA)

Ogólna charakterystyka

Jadłowstręt psychiczny jest zespołem chorobowym, którego podstawową cechą jest uporczywe dążenie do utraty masy ciała. Zespół ten może mieć charakter epizodyczny (niekiedy jednorazowy i krótkotrwały) albo nawracający lub przewlekły. Niekiedy stanowi zagrożenie dla życia (u około 10% chorych).

Największa zapadalność na jadłowstręt psychiczny przypada na okres 13-14 lat oraz pomiędzy 17 a 25 r. ż. Wyjątkowo jadłowstręt psychiczny zaczyna się wcześniej, przed okresem dojrzewania. Na zaburzenie to cierpi około 1% dziewcząt w wieku szkolnym; u chłopców występuje bardzo rzadko.

Etiologia

Mimo licznych badań, przyczyny jadłowstrętu psychicznego pozostają nie wyjaśnione. Większość autorów podziela pogląd, iż kilka różnych czynników współistnieje u podłoża tego zaburzenia. Wyróżnia się wśród nich:

• indywidualne (zaburzenia neuroprzekaźników, nieprawidłowy rozwój emocjonalny);

• rodzinne (dysfunkcja systemu rodzinnego, prowadząca do trudności w zakresie separacji i indywidualizacji w okresie dorastania,

• społeczno- kulturowe (lansowany ideał współczesnej kobiety o szczupłej sylwetce).

Objawy

1. Utrata masy ciała powyżej 15% w stosunku do masy należnej dla wieku i wysokości ciała;

2. Nasilony lęk przed zwiększeniem masy ciała lub otyłością, mimo rzeczywistego niedoboru masy ciała;

3. Zaburzony sposób, w jaki masa ciała i jego kształty są przeżywane: osoba chora czuje się zbyt otyła lub jest przekonana, że jakaś część jej ciała jest zbyt gruba, nawet wówczas, gdy jest skrajnie wychudzona;

4. Nieobecność co najmniej trzech kolejnych krwawień miesięcznych (przy braku innych przyczyn).

Pacjentki odrzucają potrzebę leczenia, uważają się za zdrowe. Przy poruszaniu tematu jedzenia, stają się drażliwe i zaprzeczają istnieniu problemu. Podejmowane przez otoczenie próby przełamania nieprawidłowego sposobu odżywiania się, napotykają na sprzeciw, z gwałtownymi reakcjami buntu i agresji oraz odmowę współpracy.

Jadłowstręt psychiczny należy różnicować z następującymi chorobami: niewydolnością przysadki mózgowej, przewlekłą niewydolnością kory nadnerczy, chorobami przewodu pokarmowego, chorobą nowotworową, cukrzycą, gruźlicą, a także z chorobami psychicznymi, takimi jak: schizofrenia, depresja i nerwica.

Leczenie i rokowanie

W przypadkach bez powikłań somatycznych, z umiarkowanym ubytkiem masy ciała, wskazane jest leczenie w warunkach ambulatoryjnych: w poradni zdrowia psychicznego, ambulatoriach terapii rodzin lub młodzieżowych ośrodkach psychoterapii. U chorych ze znaczną utratą masy ciała (powyżej 25%) i powikłaniami metabolicznymi oraz zaburzeniami w układzie krążenia, z reguły zachodzi potrzeba hospitalizacji w oddziale psychiatrii dzieci i młodzieży lub czasami w oddziale internistycznym.

Podstawowe formy leczenia to: poprawa stanu somatycznego, doprowadzenie do wyrównania niedoboru masy ciała, oddziaływanie psychoterapeutyczne, obejmujące program behawioralny, terapię indywidualną i grupową oraz terapię rodziny.

Rola lekarza podstawowej opieki zdrowotnej (poz) - rodzinnego, pediatry, ogólnego jest niezwykle istotna w leczeniu jadłowstrętu psychicznego. Sprowadza się do: możliwie szybkiej diagnozy (od której w dużej mierze zależy pomyślne rokowanie), przekonania rodziny o psychicznej naturze zaburzeń oraz podjęcia odpowiednich działań psychoterapeutycznych, z powstrzymaniem przedwczesnej interwencji hormonalnej. Sądzimy, że w niektórych przypadkach niezaawansowanej choroby lub w jej początkach lekarz poz, rodzinny, o podstawowych umiejętnościach w zakresie psychoterapii i wiedzy o rodzinie może osiągać znaczną poprawę lub wyleczenie pacjentki.

BULIMIA

Ogólna charakterystyka

Bulimia jest zespołem chorobowym, który cechują powtarzające się epizody obżarstwa, z następczym dążeniem do szybkiego zmniejszenia masy ciała. Najczęściej zaczyna się w wieku około 25 lat, jednak obecnie, coraz częściej, objawy bulimiczne zgłaszają dziewczęta w wieku 16-18 lat. Rozpowszechnienie bulimii w krajach wysoko rozwiniętych jest oceniane na 5 do 10% populacji. Znacznie częściej chorują kobiety.

Etiologia

Podobnie jak w przypadku jadłowstrętu psychicznego, przyjmuje się wieloczynnikowy model etiologii tego zaburzenia. Podkreśla się inny, niż w anoreksji charakter patologii rodziny. W przypadku bulimii mamy do czynienia z dużą deprywacją emocjonalną (niemożnością zaspokojenia podstawowych potrzeb emocjonalnych dziecka), czasami patologią społeczną (alkoholizm, wykorzystywanie seksualne i maltretowanie fizyczne).

Objawy

1. Nawracające napady żarłoczności (szybkie spożywanie ogromnych ilości jedzenia, najczęściej w samotności),

2. Poczucie braku kontroli nad jedzeniem,

3. Regularne prowokowanie wymiotów, stosowanie środków przeczyszczających (np. do 100 tabletek Bisacodylu), odwadniających, restrykcyjnych diet lub głodówek, których celem jest zapobieganie zwiększeniu masy ciała,

4. Obecność przeciętnie dwóch epizodów obżarstwa w ciągu tygodnia, przez ostatnie trzy miesiące,

5. Trwale występujący, nadmierny niepokój, dotyczący kształtów i masy ciała.

Masa ciała pacjentek chorych na bulimię podlega częstym i dramatycznym wahaniom,

jednak najczęściej utrzymuje się w granicach normy dla wysokości ciała lub nieco poniżej. Do powikłań somatycznych należą: zaburzenia układu krążenia ( mięśnia sercowego), wodno-elektrolitowe, niewydolność nerek, tężyczka, parestezje. W badaniu somatycznym można stwierdzić obrzęk ślinianek, zapalenie dziąseł, uszkodzenie szkliwa zębów, otarcia podniebienia i tylnej ściany gardła, rozstępy skórne. Często bulimii towarzyszą zaburzenia miesiączkowe.

Pacjentki swoje objawy przeżywają jako bardzo przykre, upokarzające i bardziej niż chore na jadłowstręt są skłonne szukać pomocy. Często bulimii towarzyszy różnie głęboko obniżony nastrój oraz poważne zaburzenia osobowości, o typie osobowości z pogranicza.

Leczenie i rokowanie

Wśród autorów zajmujących się bulimią przeważa pogląd, że bulimia powinna być leczona w warunkach ambulatoryjnych ( poradnie zdrowia psychicznego, oddziały dzienne nerwic, ośrodki psychoterapeutyczne dla młodzieży).

Podstawowym sposobem leczenia jest psychoterapia poznawczo-behawioralna, prowadzona w sposób kompleksowy, łącznie z terapią rodziny, i zmiana wzorców odżywiania się. Czasami, zwłaszcza w przypadku poważnych zaburzeń osobowości, konieczna jest długotrwała psychoterapia indywidualna. Pomocne w procesie leczenia mogą być grupy „Anonimowych Obżartuchów”, działające na analogicznych zasadach jak grupy AA. Konieczność hospitalizacji ogranicza się do przypadków, w których występują poważne powikłania somatyczne oraz duże ryzyko samobójstwa. Rokowanie jest niepewne i należy liczyć się z możliwością nawrotów.

Rola lekarza poz, rodzinnego jest podobna jak w przypadku jadłowstrętu psychicznego. Sprowadza się do diagnozy, oceny stopnia powikłań somatycznych i niebezpieczeństwa próby samobójczej oraz do psychoterapii behawioralno- poznawczej i zmiany wzorców odżywiania się. W przypadku poważniejszych zaburzeń osobowości, trwałego charakteru schorzenia, pacjentki wymagają skierowania do psychiatry. Lekarz poz powinien także być zdolny do wspierania rodziny, objaśnienia jej natury choroby.

W obu opisanych postaciach zaburzeń odżywiania się widzimy w lekarzu poz, rodzinnym kompetentnego i równouprawnionego partnera psychiatry w procesie leczenia.

ZABURZENIA ZACHOWANIA

Jedną z burzliwych dróg dochodzenia do dorosłości oraz walki o własną niezależność i tożsamość może być ta, która w języku psychopatologicznym została nazwana zaburzeniami zachowania w okresie dorastania. Jest to grupa zaburzeń, których zasadniczą cechą jest stosunkowo trwały wzorzec buntowniczych i agresywnych lub aspołecznych zachowań, występujących w domu, w szkole i grupie rówieśniczej. Zachowania te znacznie odbiegają od typowych dla tego wieku oczekiwań społecznych.

Etiologia

Przyjmuje się obecnie polietiologiczną koncepcję zaburzeń zachowania, w której uwzględnia się czynniki:

• środowiskowe, związane z rodziną, szkołą i grupą rówieśniczą,

• organiczne,

• predyspozycje genetyczne i konstytucjonalne (w najmniejszym stopniu).

Główny nacisk kładzie się na emocjonalną i społeczną patologię rodziny, która często

pozostaje w interakcji z mniej lub bardziej wyraźnym uszkodzeniem oun.

Objawy

1. Agresja fizyczna i inicjowanie bójek,

2. Okrucieństwo wobec młodszych, słabszych lub zwierząt,

3. Niszczenie własnej i cudzej własności, kradzieże, kłamstwa,

4. Podpalania i inne przestępstwa,

5. Przedwczesne i przygodne kontakty seksualne, bez wyraźniejszych związków emocjonalnych,

6. Zachowania autodestrukcyjne w postaci prób samobójczych i samouszkodzeń,

7. Nadużywanie leków i alkoholu.

Często ww. zachowaniom towarzyszą zaburzenia emocjonalne; różnie głęboko obniżony nastrój i samoocena, lęk. Zaburzenia zachowania, które występują znacznie częściej u chłopców niż u dziewcząt, należy rozpoznawać, jeśli ww. zachowania trwają dłużej niż 6 miesięcy i nie mają charakteru wyłącznie sporadycznego i sytuacyjnego.

Rodzaj objawów powoduje, że zarówno pacjent, jak i jego otoczenie nie traktują ich jako choroby. Młodzież z zaburzeniami zachowania trafia do lekarza nie dlatego, że odczuwa potrzebę leczenia, ale z powodu konfliktów z rodzicami, nauczycielami czy prawem. Oni też zwykle są inicjatorami kontaktów ze służbą zdrowia.

Leczenie i rokowanie

Miejscem leczenia powinna być poradnia zdrowia psychicznego, oddziały dzienne dla młodzieży lub inne młodzieżowe ośrodki terapeutyczne. Konieczność hospitalizacji powstaje w sytuacjach kryzysowych, takich jak: próba samobójcza, agresja fizyczna, używanie środków odurzających lub alkoholu, a zwłaszcza wyczerpanie się możliwości rodziny radzenia sobie z dzieckiem.

Podstawowe formy leczenia to: socjo- i psychoterapia, spójny i konsekwentny system wymagań w ramach społeczności terapeutycznej w instytucji leczącej, praca z rodziną (poradnictwo lub terapia rodziny), współpraca ze szkołą. Może wystąpić konieczność doraźnego podawania środków psychotropowych w sytuacji nie dających się opanować zachowań agresywnych i autoagresywnych.

Rokowanie jest różne. U 1/5 pacjentów stwierdza się po pięciu latach całkowitą remisję objawów, a u większości prawie pełna remisję, przy utrzymujących się trudnościach adaptacyjnych: kłopoty w pracy, częste jej zmiany, zaburzenia w relacjach z kolegami.

Lekarz poz rodzinny może aktywnie włączyć się w pomoc rodzinie: poradnictwo rodzinne, współpraca z psychiatrą lub terapeutami młodego człowieka, ze szkołą i innymi instytucjami.

ZABURZENIA NERWICOWE

Jest to grupa zaburzeń emocjonalnych, cechujących się bezpośrednimi i pośrednimi przejawami lęku, przykro odczuwanymi przez pacjenta, a także objawami somatycznymi i częstym przekonaniem o chorobie fizycznej.

O ile nerwice dziecięce mają swoje cechy charakterystyczne, różniące je od nerwic u osób dorosłych, o tyle obraz nerwic w okresie dorastania jest zbliżony do obserwowanego u dorosłych. U młodzieży stwierdza się typowe zespoły nerwicowe o charakterystycznych, opisanych poniżej, objawach jak i mniej specyficzne reakcje nerwicowe.

Etiologia

W powstawaniu nerwic najważniejszą rolę pełnią czynniki emocjonalne, zwykle sięgające wczesnego dzieciństwa. Podkreśla się także znaczenie mikrouszkodzeń i opóźnionego dojrzewania oun, które mogą usposabiać do wystąpienia nerwic.

Objawy

1. Psychiczne i somatyczne objawy lęku oraz jego przejawy w zachowaniu pacjenta. Lęk może mieć różne nasilenie i czas trwania,

2. Zaburzenia nastroju: depresja, ale także napady złości, apatia, próby samobójcze;

3. Objawy somatyczne: bóle głowy, brzucha, nudności, wymioty, biegunki, zaburzenia snu i łaknienia,

4. Różne formy unikania, które mogą upośledzić funkcjonowanie nawet w znacznym stopniu; najczęściej fobia szkolna, nadmierna nieśmiałość i wycofywanie się,

5. Typowe dla dorosłych specyficzne objawy nerwicowe: napady paniki, fobia, myśli, czynności i impulsy natrętne, objawy konwersyjne, dysocjacyjne, obniżenie nastroju i hipochondria.

Leczenie

Objawy nerwicowe u młodzieży są najczęstszym powodem zgłoszeń ambulatoryjnych, w większości do lekarzy rejonowych lub rodzinnych. Typowe zespoły nerwicowe wymagają leczenia specjalistycznego (psychoterapia indywidualna lub grupowa, a zwłaszcza terapia rodziny). W przypadku reakcji nerwicowych (pojawiających się w odpowiedzi na doraźny stres, np. związanych ze szkołą lub sytuacją rodzinną) może wystarczyć kilka rozmów z lekarzem poz, rodzinnym o charakterze wyjaśniającym i podtrzymującym.

DEPRESJA I CHOROBY AFEKTYWNE

Rozpowszechnienie depresji wśród młodzieży nie jest dokładnie znane. Bez wątpienia jest ono jednak znacznie większe niż sądzono, na co wskazują badania epidemiologiczne wybranych populacji, w których stwierdzono obecność cech depresyjnych u 10-15% młodzieży.

etiologia

W etiopatogenezie zaburzeń afektywnych u młodzieży, oprócz czynników ondogennych (predyspozycja genetyczna, zaburzenia neuroprzekaźników), znaczną rolę odgrywają czynniki psychogenne, związane z typowymi problemami i konfliktami okresu dorastania oraz stres związany z przewlekłym zagrożeniem, obawa przed karą, niepowodzeniem, w tym także niepowodzeniem w szkole. Często specyficzne cechy systemu rodzinnego predysponują do depresji bądź też, jeśli nawet bezpośrednio jej nie wywołują, są odpowiedzialne za utrwalanie się zaburzeń i ich przewlekły charakter.

Objawy

Podstawowe objawy depresji (zwłaszcza endogennej) u młodzieży i osób dorosłych wykazują wiele cech wspólnych. Stanowisko takie podzielają autorzy DSM IV (1) oraz Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD-10), którzy nie wyodrębniają oddzielnych kryteriów diagnostycznych depresji u młodzieży i odsyłają do zasad jej rozpoznawania u dorosłych.

Odraz kliniczny depresji u młodzieży jest często maskowany takimi objawami, jak: znudzenie i niepokój, zmęczenie, zainteresowanie własnym ciałem, trudności w koncentracji, zachowania typu acting-out (ang.), wybuchy złości, ucieczki z domu, buntowniczość, czyny przestępcze i anty społeczne.

A.Kępiński wyodrębnił cztery podstawowe postaci kliniczne depresji młodzieńczej: apatyczno-abuliczną, buntowniczą, rezygnacyjną i labilną. J. Bomba, na podstawie analizy obrazu klinicznego zaburzeń depresyjnych dużej grupy pacjentów, wyodrębnił następujące postacie depresji młodzieńczej:

• „depresję czystą”, wyrażającą się przede wszystkim obniżonym nastrojem i napędem, nieokreślonym lękiem, zwłaszcza przed przyszłością;

• „depresję rezygnacyjną”, w której obok podstawowych objawów depresji występują trudności w nauce, poczucie bezsensu życia, tendencje i próby samobójcze;

• „depresję z niepokojem”, w której objawom „czystej” depresji towarzyszą: zmienność nastroju i autodestrukcyjne zaburzenia zachowania;

• „depresję hipochondryczną”, w której dominują objawy hipochondryczne oraz somatyczne lęku.

U chorych z dwubiegunową formą choroby afektywnej pojawiać się mogą zespoły

maniakalne, charakteryzujące się: wzmożonym napędem psychoruchowym, wielomównością, drażliwością, podwyższonym nastrojem, niekiedy urojeniami wielkościowymi i zaburzeniami snu. Zespoły te mogą nastręczać trudności diagnostyczne, ponieważ ich obraz bywa zbliżony do zaburzeń zachowania (wagary, ucieczki, przygodne kontakty seksualne, agresja).

Leczenie i rokowanie

Wleczeniu depresji u młodzieży podstawowe znaczenie ma psychoterapia indywidualna i grupowa oraz terapia rodziny. Czasami, w sytuacji nasilonych objawów, stosuje się leki przeciwdepresyjne trójpierścieniowe lub nowe, tzw. leki drugiej generacji. W zespołach maniakalnych stosowane są neuroleptyki. W zapobieganiu nawrotom choroby afektywnej dwubiegunowej stosuje się węglan litu i karbamazepinę.

Na lekarzu poz, rodzinnym spoczywa ciężar właściwego rozpoznania zaburzeń depresyjnych i skierowania do służb psychiatrycznych. Szczególnie istotne jest prawidłowe określenie ryzyka samobójstwa i podjęcie środków zaradczych. W wielu krajach lekarz rodzinny prowadzi także leczenie środkami antydepresyjnymi, zwłaszcza po wypisaniu ze szpitala, oraz leczenie profilaktyczne.

SCHIZOFRENIA

Zaburzenia psychiczne określone terminem schizofrenia charakteryzują się, oprócz typowych cech klinicznych, występowaniem objawów dezintegracji osobowości, o różnym stopniu nasilenia oraz różnych przejawach i konsekwencjach dla funkcjonowania społecznego i emocjonalnego chorych.

Choroba rozpoczyna się najczęściej pomiędzy 18 a 25 r.ż., a jedynie u 4% chorych przed 15 r.ż. Zaburzenia schizofreniczne wykazują cechy wspólne i typowe, niezależnie od wieku, w którym występują.

Etiologia

Etiopatogeneza choroby nie jest znana. Zakłada się predyspozycję genetyczno-konstytucjonalną, realizującą się pod wpływem czynników wyzwalających natury somatycznej, a przede wszystkim psychicznej.

Kryteria diagnostyczne

Autorzy DSM IV(1) i Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób (ICD 10) nie wyróżniają oddzielnych kryteriów rozpoznawania schizofrenii u dzieci, młodzieży i dorosłych. Za rozpoznaniem schizofrenii przemawiają:

1. Stwierdzenie typowych zespołów klinicznych (paranoidalnych, katatonicznych, hebefrenicznych), w przebiegu których pojawiają się cechy schizofrenicznej dezintegracji osobowości;

2. Wykluczenie czynników somatycznych, mogących wywoływać lub podtrzymywać ww. zaburzenia;

3. Przebieg zaburzeń o charakterze nowotworowym, przewlekającym się lub przewlekłym, z postępującą dezorganizacją osobowości, mającą konsekwencje dla całego życia i funkcjonowania pacjenta.

Począwszy od okresu dorastania występują wyodrębnione przez E. Bleulera

podstawowe postacie schizofrenii:

• Schizofrenia paranoidalna, w której są obecne, opisane przez K. Schneidera, objawy pierwszorzędowe w postaci urojeń, omamów oraz omamów rzekomych. Są to m.in. urojenia nasyłania, odciągania lub ugłaśniania (odsłonięcia) myśli, urojenia oddziaływania (wpływ i owładnięcia) dotyczące myśli, uczuć, działań, urojenia prześladowcze i ksobne oraz omamy słuchowo-słowne (głosy komentujące, dyskutujące), omamy słuchowe rzekome („głosy w głowie”). Częste są zaburzenia myślenia, takie jak: myślenie symboliczne, rozmyślanie na tematy filozoficzne o sensie bytu, tajemnicach wszechświata oraz skargi somatyczne, przy czym opis ich bywa niezwykły: „krew zastyga, serce nie pracuje”.

• Schizofrenia katatoniczna- jej charakterystyczną cechą są zaburzenia aktywności ruchowej (spowolnienie ruchowe do stanu pełnego zahamowania włącznie, lub podniecenie ruchowe, niekiedy o charakterze bezładnym), negatywizm oraz objawy echa. Kontakt z pacjentem jest utrudniony lub niemożliwy, niekiedy występuje odmowa przyjmowania pokarmów.

• Schizofrenia hebefreniczna- postać szczególnie często zaczynająca się w okresie dorastania. Podstawowy obraz kliniczny obejmuje charakterystyczne dla schizofrenii zaburzenia myślenia (rozkojarzenia), duże niedostosowanie afektywne i nieadekwatność zachowania (m.in. błaznowanie, dowcipkowanie) oraz dość często wzmożenie aktywności ruchowej. Obraz tych zaburzeń może nastręczać trudności diagnostyczne, przypominające zaburzenia zachowania, a czasami zespół maniakalny.

• Schizofrenia prosta- występują głównie objawy osiowe procesu schizofrenicznego, opisane przez E. Bleulera: zaburzenia życia emocjonalnego, autyzm i zaburzenia myślenia. Jest to postać bardzo rzadko spotykana i kwestionowana przez wielu psychiatrów.

Początek schizofrenii bywa niekiedy burzliwy i ostry, często jest powolny i podstępny.

W tym ostatnim postępuje powolna dezorganizacja funkcjonowania młodego człowieka, izolowanie się od otoczenia i najbliższych, zmiana stosunku emocjonalnego wobec rodziców, pojawienie się obojętności, a nawet nienawiści. Pojawia się też wiele dziwacznych zachowań, wypróbowywanie różnych diet, rozważania na temat nowych systemów filozoficznych i religijnych. Często chory odmawia wychodzenia z domu, chodzenia do szkoły, zamyka się w swoim pokoju, do którego nikt nie ma wstępu. Zachowania takie bardzo długo tłumaczone są „problemami okresu dojrzewania” i powodują odwlekanie szukania specjalistycznej pomocy.

Leczenie i rokowanie

Zasady leczenia schizofrenii u młodzieży nie odbiegają od obowiązujących dla dorosłych. Podstawowe leczenia przypada tu lekom neuroleptycznym oraz psychoterapii, w tym terapii rodzin. Dawki neuroleptyków powinny być dostosowane do wieku i stanu somatycznego chorego.

Zadania lekarza poz, rodzinnego w leczeniu schizofrenii sprowadzają się do współpracy z lekarzem psychiatrą i rodziną pacjenta. Tej ostatniej lekarz poz może udzielać istotnej pomocy w postaci edukacji o charakterze choroby, objawach oraz podtrzymania psychicznego w trudnym i ciężkim zmaganiom się z chorobą członka rodziny. Podobnie w odniesieniu do pacjenta lekarz rodzinny maże edukować go w zakresie: radzenia sobie z objawami, rozpoznawania czynników stresowych, uruchamiających proces dekompensacji psychotycznej.

Ze względu na przewlekły charakter psychoz schizofrenicznych, lekarz rodzinny zajmuje ważne miejsce w trójkącie terapeutycznym pacjent - lekarz - rodzina. Może pomagać w radzeniu sobie z chorobą zarówno pacjentowi, jak i całej rodzinie. Może też rozpoznawać w systemie rodzinnym czynniki podtrzymujące proces chorobowy i mocne strony rodziny, które pozwolą jej na optymalne życie i funkcjonowanie, niezależnie od choroby. Lekarz rodzinny może także pomagać rodzinie i pacjentowi w tym, aby mimo choroby system rodzinny mógł pokonać trudności przejścia do następnej fazy cyklu życia i aby choroba nie utrwaliła pacjenta w roli dorastającego dziecka.

PIŚMIENNICTWO

1. Amer. Psych. Assoc.: Diagnostic and Statistic Manual of Mental Disorder (ed III-revised). APA, Washington D.C. 1987.

2. Dąbrowski S., Jaroszyński J., Pużyński S. (red.): Psychiatria, t. I. PZWL, Warszawa 1987.

3. Komender J.: Leczenie jadłowstrętu psychicznego- współczesne poglądy. Postępy Psychiatrii i Neurologii 1994, 3, 383.

4. Koszewska I., Średniawa H.: Bulimia. Psychiatria Polska 1990, 24, 165.

5. Małkiewicz- Borkowska M.: Pacjent młodzieżowy jako członek rodziny. Postępy Psychiatrii i Neurologii 1994, 3, 397.

6. Orwid M. (red.): Zaburzenia psychiczne u młodzieży. PZWL, Warszawa 1981.

7. Orwid M.: Problemy psychiatrii wieku rozwojowego. Postępy Psychiatrii i Neurologii 1994, 3, 371

8. Popieralarska A. (red.): Psychiatria wieku rozwojowego. PZWL, Warszawa 1989.

9. Pużyński S., Baręsewicz M. (red.): zasady rozpoznawania i leczenia zaburzeń psychicznych. IPiN, Warszawa 1993.

10. Włodarczyk-Bisaga K.: Transkulturowe aspekty zaburzeń odżywiania się. Psychoterapia 1994, 2, 89.

11. Włodarczyk-Bisaga K.: Zaburzenia odżywiania się- rys historyczny, klasyfikacja i obraz kliniczny. Postępy Psychiatrii i Neurologii 1993, 2, 43.

12. Włodarczyk-Bisaga K.: Wybrane zagadnienia z etiologii i patogenezy zaburzeń odżywiania się. Postępy Psychiatrii i Neurologii !993, 2, 59.

ZACHOWANIA ZDROWOTNE I POSTRZEGANIE WŁASNEGO ZDROWIA PRZEZ MŁODZIEŻ SZKOLNĄ W POLSCE*

Zdrowie jednostki i populacji zależy od czterech podstawowych grup czynników (Lalonde, 1973):

1. Styl życia i zachowania zdrowotne warunkują 50 do60% potencjału zdrowotnego;

2. Środowisko fizyczne i społeczne - 20 do 25%;

3. Czynniki genetyczne - ok. 20%;

4. Służba Zdrowia (medycyna naprawcza) może rozwiązać nie więcej niż 10% problemów zdrowotnych społeczeństwa. Widać z tego, że stan zdrowia w największym stopniu zależy od stylu życia i zachowań zdrowotnych ludzi. To napawa optymizmem, gdyż każdy człowiek sam może zmieniać swoje zachowania jeśli chce poprawiać swoje zdrowie i samopoczucie.

Zachowania sprzyjające zdrowiu (prozdrowotne, pozytywne) to m.in.: aktywność

fizyczna, racjonalne żywienie, utrzymanie czystości ciała i otoczenia, zachowanie bezpieczeństwa, utrzymywanie dobrych relacji między ludźmi, radzenie sobie ze stresem.

Zachowania szkodliwe dla zdrowia (antyzdrowotne, negatywne) to m.in. palenie tytoniu, nadużywanie alkoholu, leków i innych środków uzależniających.

Styl życia jest pojęciem szerszym, składają się nań nie tylko zachowania ale też postawy i ogólna filozofia życia jednostki. Styl życia zależy od środowiska społecznego i kulturalnego, w którym żyje człowiek, od jego przekonań, hierarchii wartości, a także od ekonomicznej i politycznej sytuacji społeczeństwa.

Styl życia i zachowania zdrowotne kształtują się w dzieciństwie i młodości pod wpływem wzorów i wychowania w rodzinie, szkole i społeczeństwie.

Stymulowanie rozwoju zachowań prozdrowotnych i modyfikacja zachowań stanowiących ryzyko dla zdrowia jest podstawowym celem edukacji zdrowotnej.

W 1991roku Polska uczestniczyła, po raz drugi, w międzynarodowych badaniach nad zachowaniami zdrowotnymi młodzieży szkolnej, pod kierunkiem WHO, powtarzanymi co 4 lata, wśród reprezentatywnej grupy uczniów 11,13 i 15 letnich.

Informacje zachowań zdrowotnych uczniów są zbierane najczęściej metodą ankietową, anonimowo i służą do planowania działań w zakresie promocji zdrowia w szkolnej edukacji zdrowotnej.

W 1994 roku przebadano 4527 uczniów obu płci, w tym 1391 uczniów szkół wiejskich (31% badanej grupy).

W tabeli 1 podano odsetki uczniów, u których występują niedobory zachowań prozdrowotnych oraz zachowania antyzdrowotne, w podziale na chłopców i dziewczęta. Istotne zróżnicowanie zachowań w podziale na miasto i wieś podano poniżej odpowiednich odsetków.

• „Lider” nr 3, 1996 (zob. też: Zmiany zachowań zdrowotnych młodzieży szkolnej w Polsce w latach 1990-1994.

Woynarowska B. i in.: Zdrowie dzieci i młodzieży w aspekcie fizycznym, Kielce 1998, 57-64.

W tabeli 2 podano odsetki uczniów, którzy negatywnie oceniają swoje zdrowie, sprawność i często odczuwają dolegliwości. W tym zakresie nie stwierdzono istotnych różnic między uczniami szkół miejskich i wiejskich, z wyjątkiem stwierdzenia „Czuję się bardzo zdrowy”- tak powiedziało o sobie znacząco więcej chłopców i dziewcząt ze szkół miejskich, w porównaniu z wiejskimi.

Tabela 1. Młodzież w wieku 11, 13 i 15 lat w Polsce, u której występują niedostatki zachowań prozdrowotnych oraz zachowania antyzdrowotne (w nawiasach dane z roku 1990, które różnią się od danych w 1994r.)

m.= miasto, w = wieś - odsetki różniące się statystycznie istotnie

Chłopcy %

Dziewczęta %

AKTYWNOŚĆ RUCHOWA W CZASIE WOLNYM

Wykonują ćwiczenia związane z dużym wysiłkiem fizycznym w czasie wolnym w tyg.	Zbyt rzadko (1 raz, rzadziej, nigdy) Zbyt krótko ( 1 godz. mniej, nigdy)	22 38	30(35) 56 m.52,w.63
Oglądają TV - dziennie	2-3 godz.	38(42)	41
	4godz. i dłużej	44(37) m.47,w.39,	31(25) m.32,w.30,
Oglądają film video -w tyg. Gry komputerowe- w tyg.	4 godz. i dłużej	28 m.29,w.25,	14 m.15,w.12,
	4 godz. i dłużej	24	5

SPOSÓB ŻYWIENIA

Owoce		17(21) m.13,w.21	15
Surowe warzywa		71(76)	68
Ciemne pieczywo	nie spożywają	64(70)	68(75)
I śniadanie	codziennie	11	19(14) m.18,w.21
II śniadanie lub inny posiłek w szkole		26(24) m.27,w.24,	22(18) m.24,w.18,
Odczuwają głód z powodu ubóstwa w rodzinie (często lub czasem)		m.7,	w.12
Spożywają słodycze codziennie i częściej niż 1 raz dziennie		56(53) m.58,w.55	54(56)

HIGIENA JAMY USTNEJ

Czyszczą zęby tylko 1 raz dziennie i rzadziej

51(67) m.47,w.58,

28(37) m.22,w.39

ZACHOWANIE BEZPIECZEŃSTWA

Zapinają czasem, rzadko lub nigdy pasy bezpieczeństwa w samochodzie osobowym, siedząc na miejscu, w którym są pasy

22(48)

18(38)

PALENIE TYTONIU

Palący papierosy z różną częstotliwością	17(19)	8(7)	m.9,w.7,
Wśród palących codziennie, palący:	Codziennie	8(6)	3(2)
	20 sztuk tyg.	m.50,w.33,	m.41,w.29,

PICIE ALKOHOLU

Piją piwo w każdym	Miesiącu**	25(15)	11(3)
	Tygodniu	10(5) m.13,w.9,	4(1) m.5,w.2
Piją wino w każdym	Miesiącu**	8	4(2)
	Tygodniu	2	1
Piją wódkę w każdym	Miesiącu**	6(2)	2(0)
	Tygodniu	1(0)	1(0)
Byli w stanie nietrzeźwym	1-3 razy	27(23)	19(10)
	4 razy i więcej	7(5)	3(1)

UŻUWANIE LEKÓW

Z powodu : Bólów głowy Bólów brzucha Trudności w zasypianiu i zdenerwowanie Bólów zębów

W ciągu ostatniego miesiąca

18(19) 111(14) 9 m.9,

29(27) 25(27) 10(12) w.14

STOSUNKI SEKSUALNE

Przed 15 rokiem życia

24(17) m.12,

10(5) w.8

* w tym codziennie ** w tym w każdym tygodniu

Źródło jak w tabeli 2.

Tabela 2. Młodzież w wieku 11-15 lat w Polsce, która negatywnie ocenia niektóre elementy swego zdrowia, sprawności fizycznej i często odczuwa różnorodne dolegliwości- 1994. (w nawiasach dane z roku 1990, które różnią się od danych w 1994r.)

m. = miasto, w = wieś.

	Chłopcy %	Dziewczęta %
Nie czują się „bardzo zdrowi” (czują się bardzo zdrowi) Są niezadowoleni ze swego obecnego życia Oceniają swą sprawność fizyczną jako złą	7(9) m.30,w.24 8(9) 3	15(16) m.20,w.17 13(9) 3
Mają poczucie:
Samotności (b. często i dość często) Bezradności (zawsze i często) Wierzą w swoje siły i możliwości tylko czasem, rzadko i nigdy	7(11) 9 21	15(16) 11 33
Często w ostatnich 6 miesiącach odczuwali:
Bóle głowy Bóle brzucha Bóle pleców Przygnębienie Rozdrażnienie lub zły humor Zdenerwowanie Trudności w zasypianiu	8(9) 4(3) 3 5 17(12) 25(19) 10(7)	18(16) 10(11) 5 10 24(20) m.29,w.40 39(31) 15(10)

Źródło: Woynarowska B., Burzyńska I. (red.): Zachowania zdrowotne i postrzeganie własnego zdrowia przez młodzież szkolną w Polsce- Instytut Matki i Dziecka 1995 (raport wstępny z badań przeprowadzonych w 1994r.)

PODSUMOWANIE

W roku 1994 przeprowadzono w Polsce po raz drugi reprezentatywnej grupie młodzieży szkolnej w wieku 11, 13 i 15 lat (N = 4527), wieloaspektowe badania nad zachowaniami zdrowotnymi* oraz postrzeganiem swego zdrowia, ze szczególnym uwzględnieniem zdrowia psychospołecznego. Poniżej zestawiono najważniejsze wyniki:

NIEDOSTATKI W ZAKRESIE ZACHOWAŃ ZDROWOTNYCH

Jak wynika z tabeli 1 istnieje wiele nieprawidłowości, w tym szczególnie w zakresie:

1. Aktywności fizycznej w czasie wolnym: jest ona zbyt mała, istnieje dysproporcja między czasem poświęconym na ćwiczenia fizyczne a unieruchomieniem, związanym z oglądaniem TV, filmów video i grami komputerowymi;

2. Żywienia: zbyt małe spożycie surowych warzyw i ciemnego pieczywa (u 65% uczniów), prawie co szósty uczeń przychodzi do szkoły bez śniadania, co czwarty nie spożywa w niej żadnego posiłku; 25% spożywa 5 posiłków dziennie; 7%odczówa czasem, a 1% często głód z powodu ubóstwa rodziców;

3. Higieny jamy ustnej: co drugi chłopiec i co trzecia dziewczyna czyści zbyt rzadko zęby; połowa uczniów nie używa nici dentystycznych lub czyni to sporadycznie; 55% często spożywa słodycze:

4. Zachowanie bezpieczeństwa w czasie jazdy samochodem; co piąty uczeń nie zapina pasów bezpieczeństwa siedząc w miejscu, w którym są te pasy;

5. Spożywanie napojów alkoholowych: 27% uczniów było co najmniej 1 raz w stanie upojenia alkoholowego; 25% chłopców i 10% dziewcząt pije piwo co najmniej 1 raz w miesiącu;

6. Używanie leków z powodu dolegliwości psychosomatycznych: co piąty uczeń spożywał je z powodu bólów głowy i brzucha w miesiącu poprzedzającym badanie;

7. Palenie tytoniu: w badanej grupie młodzieży pali tytoń z różną częstotliwością 18% chłopców i 8% dziewcząt. Wśród rodziców badanych pali 58% ojców i 46% matek.

POSTRZEGANIE WŁASNEGO ZDROWIA I WYGLĄDU

Zdecydowana większość młodzieży pozytywnie ocenia swój ogólny stan zdrowia (89%) i sprawność fizyczną (77%) (tab.2). A zatem młodzież generalnie uważa się za zdrową co pozostaje w dyspozycji do:

• powszechnie panującego w społeczeństwie i podkreślanego przez środki masowego przekazu przekonania o złym, a nawet katastrofalnym stanie zdrowia młodzieży w Polsce;

• wyników niektórych badań epidemiologicznych, które wskazują na istnienie u młodzieży w tym wieku zaburzeń zdrowia i rozwoju.

Dysproporcja ta może być spowodowana wieloma przyczynami, w tym m.in.: nieodczuwaniem przez młodzież dolegliwości lub innych skutków zaburzeń wykrywanych w badaniach lekarskich; większymi możliwościami przystosowawczymi młodego organizmu; brakiem zainteresowania młodzieży swym stanem zdrowia itd.

ZACHOWANIA ZDROWOTNE I POSTRZEGANIE WŁASNEGO ZDROWIA A PŁEĆ, WIEK I MIEJSCE ZAMIESZKANIA

Płeć

U chłopców istnieje znacznie więcej niż u dziewcząt nieprawidłowości w zakresie zachowań zdrowotnych. Może to być jedną z przyczyn ich większej zachorowalności i umieralności w każdym wieku. Dziewczęta natomiast gorzej postrzegają swoje zdrowie i częściej zgłaszają różnorodne dolegliwości psychosomatyczne.

Wiek

Wraz z wiekiem zwiększa się odsetek młodzieży, której styl życia i zachowania zdrowotne budzą zastrzeżenia. Dotyczy to w zasadzie wszystkich analizowanych zachowań. Uczniowie starsi gorzej też niż młodsi postrzegają swoje zdrowie oraz częściej są niezadowoleni ze swego wyglądu.

Miasto i wieś

Młodzież wiejska wykazuje nieco więcej nieprawidłowości w zakresie zachowań zdrowotnych niż młodzież w mieście. Może to być jedną z przyczyn różnic w stanie zdrowia i rozwoju somatycznego na niekorzyść młodzieży ze wsi, która także rzadziej uważa się za „bardzo zdrową”.

UWAGI KOŃCOWE

Przedstawiony obraz zachowań zdrowotnych młodzieży szkolnej w Polsce nie jest optymistyczny. W szczególnie niekorzystnej sytuacji są chłopcy i młodzież wiejska. Niepokojące jest zwiększanie się z wiekiem częstości występowania zachowań zdrowotnych które nie sprzyjają zdrowiu lub mu zdecydowanie szkodzą (np. palenie tytoniu, picie alkoholu). Stwarza to duże ryzyko rozwoju wielu chorób, zwłaszcza układu krążenia, nowotworów, próchnicy zębów oraz urazów i przedwczesnej niepełnosprawności, które występują w Polsce częściej niż w rozwiniętych krajach Europy.

CHŁOPCY		DZIEWCZĘTA
ZACHOWANIA ZDROWOTNE
częściej oglądają zbyt długo TV i filmy video częściej nie spożywają codziennie owoców, surowych warzyw, posiłku w szkole rzadziej czyszczą zęby rzadziej zapinają pasy bezpieczeństwa w samochodzie częściej i intensywniej palą tytoń częściej piją napoje alkoholowe i upijają się	są mniej aktywne ruchowo częściej nie spożywają pierwszego śniadania rzadziej spożywają trzy główne posiłki
POSTRZEGANIE WŁASNEGO ZDROWIA I WYGLĄDU
częściej nie myślą o swoim wyglądzie	częściej uważają, że nie są „bardzo zdrowe” i zadowolone ze swego życia częściej mają poczucie braku wiary w siebie, samotności i niezadowolenia ze swego wyglądu częściej zgłaszają dolegliwości psychosomatyczne i przyjmują z ich powodu leki

MŁODZIEŻ W MIEŚCIE	MŁODZIEŻ NA WSI
ZACHOWANIA ZDROWOTNE (Tabela 1)
częściej ogląda zbyt długo TV (4 godz. i więcej dziennie), poświęca więcej czasu na oglądanie filmów video i gry komputerowe częściej nie spożywa posiłku w szkole częściej pali tytoń i większa jest intymność palenia częściej próbowała napojów alkoholowych i była w stawie nietrzeźwości	dziewczęta mniej czasu poświęcają na ćwiczenia fizyczne w czasie wolnym, częściej nie spożywa codziennie pierwszego śniadania, większy odsetek odczuwa głód z powodu ubóstwa rodziców rzadziej czyści zęby; częściej przyjmuje leki z powodu bólów zębów
POSTRZEGANIE WŁASNEGO ZDROWIA (Tabela 2)
- dziewczęta 11-letnie częściej czują się bezradne	częściej czuje się nie „bardzo zdrowa” dziewczęta częściej czują się zdenerwowane

Wiedza o zachowaniach zdrowotnych może stanowić podstawę do szacowania ryzyka rozwoju wyżej wymienionych chorób w populacji. Ważniejsza jest jednak z punktu widzenia planowania programów interwencyjnych w zakresie promocji zdrowia. Celem tych programów jest właśnie modyfikacja zachowań zdrowotnych.

Uzyskane wyniki wskazują, że młodzież w wieku 11-15 lat pozytywnie ocenia swoje zdrowie, ale prawie połowa nie jest zadowolona ze swojego wyglądu. Jest to ważna informacja dla osób prowadzących edukację zdrowotną młodzieży. Chęć zmiany własnego wyglądu może być ważnym motywem do podejmowania przez młodzież wielu działań na rzecz swego zdrowia.

* Pierwszą serię badań wykonano w 1990r. Porównanie zmian w okresie 4 lat będzie przedmiotem następnego opracowania.

---