PODYPLOMOWE STUDIUM DLA NAUCZYCIELI GEOGRAFII

Rok II Zakres egzaminu z „Geografii regionalnej świata”

1. Znajomość mapy fizycznej i politycznej świata

2. Problematyka omawiana na wykładach

3. literatura: Makowski J. (red.), Geografia regionalna świata, Wyd. Nauk. PWN, Warszawa 2006.

AMERYKA ŁACIŃSKA

Ameryka Łacińska, inaczej Iberoameryka, to Ameryka Południowa wraz z Ameryką Środkową
(i Meksykiem). Termin „Ameryka Łacińska” pojawił się w 1856 r. w pismach José Marii Torresa Caicedo - kolumbijskiego pisarza żyjącego i tworzącego na emigracji w Paryżu. Takiej samej nazwy, także
w połowie XIX wieku, używał chilijski pisarz Francisco Bilbao.

• Ameryka Łacińska to kraje Ameryki leżące na południe od USA;

• Część hiszpańskojęzyczną Ameryki Łacińskiej nazywa się Hispanoameryką a portugalskojęzyczną - Luzytoameryką. Ameryka Łacińska zajmuje obszar około 21 mln km².

• Na terenie Ameryki Łacińskiej znajdują się łącznie 33 państwa i 14 terytoriów zależnych,
  z ludnością sięgającą 550 mln mieszkańców (2006 r.), z pochodzenia Europejczyków, Indian, Afrykanów, Azjatów oraz wielu ich krzyżówek, m.in: Metysów, Mulatów, Zambosów.

• W Ameryce Południowej podstawowymi językami są: portugalski (190 mln mieszkańców Brazylii - w 2006 roku) i hiszpański (około 185 mln mieszkańców kontynentu). Inne języki: ajmara, keczua, guarani, angielski, francuski, holenderski.

• Językiem polskim posługuje się około 100 tys. mieszkańców brazylijskich stanów Parana, Santa Catarina, Rio Grande do Sul;

• W Ameryce Łacińskiej, zróżnicowanej geograficznie, politycznie, gospodarczo, ludnościowo
  i kulturowo, wyróżnia się regiony geograficzno-gospodarczo-polityczne: Meksyk, Amerykę Centralną (Belize?, Honduras, Gwatemala, Salwador, Nikaragua, Kostaryka, Panama), Region Karaibski, Kraje Andyjskie (Ekwador, Kolumbia, Wenezuela, Peru Boliwia, Chile), Kraje La Platy (Argentyna, Paragwaj, Urugwaj) oraz Brazylię.

• Region Karaibski (Antyle, Gujana, Gujana Francuska, Surinam) uważa się za część Ameryki Łacińskiej (bliskość geograficzna), bądź za odrębną strefę, która należy do Ameryki Łacińskiej
  na zasadzie federacyjnej.

• Wyodrębnia się w Ameryce Łacińskiej trzy wielkie regiony kulturowe: hispanoamerykański, brazylijski (luzytański) oraz karaibski.

• Ameryka Łacińska to także niepowtarzalny układ regionów fizycznogeograficznych: Wyżyna Meksykańska otoczona przez Sierras, Antyle (Karaiby), Andy, Wyżyna Gujańska, Wyżyna Brazylijska, Wyżyna Patagońska, Nizina Orinoko (Llanos), Nizina Amazonki, Nizina La Platy, Falklandy/Malwiny, a także na wpół baśniowe krainy: Gujana, Amazonia, Patagonia;

• Przez Amerykę Łacińską biegnie jeden z najdłuższych na Ziemi łańcuchów górskich: południowa część Kordylierów Ameryki Północnej oraz Andy, czyli Kordyliery Ameryki Południowej,
  z Aconcaguą - najwyższym szczytem Ameryki. Przez Amerykę Łacińską biegnie jeden z najdłuższych na Ziemi łańcuchów górskich: południowa część Kordylierów Ameryki Północnej oraz Andy,
  czyli Kordyliery Ameryki Południowej, z Aconcaguą - najwyższym szczytem Ameryki. Andy, to młode góry fałdowe. Podobnie jak Kordyliery Ameryki Północnej powstały podczas orogenezy alpejskiej. Jedne i drugie utworzyły się w strefie subdukcji, na skraju amerykańskiej płyty litosfery przesuwającej się na zachód i nasuwającej się na pacyficzną płytę litosfery.

• Wschodnią część Ameryki Południowej zajmują rozległe wyżyny: Gujańska, Brazylijska
  i Patagońska oraz równie rozległe niziny: Orinoko, Amazonki i La Platy. Rozwinęły się one
  w obrębie wyniesień prekambryjskiej platformy południowo- amerykańskiej (tarcz) oraz jej obniżeń (synekliz);

WPROWADZENIE

1. Podbój i kolonizacja obszarów słabo zaludnionych przez osiadłych lub częściowo osiadłych mieszkańców zajmujących się prostym rolnictwem i żyjących
   w społecznościach o niezłożonej strukturze rozpoczął się wraz z przybyciem Krzysztofa Kolumba na wybrzeża ANtyli (1492 - 1504r.). Wprowadzenie hodowli bydła, a potem plantacji trzciny cukrowej wpłynęło na zmianę szaty roślinnej - wilgotne lasy równikowe zastąpił krajobraz sawanny. Walki z kolonizatorami, choroby przywleczone z Europy i mieszane związki między przybyszami i miejscowymi przyczyniły się do znacznego spadku liczby ludności tubylczej. Dlatego zaczęto zwozić niewolników z Afryki.

2. Najważniejsze skupiska ludzkie zlokalizowane były na płaskowyżach i w dolinach wysokogórskich leżących pow. 2000 m n.p.m., na różnych piętrach klimatycznych. Gospodarka opierała się na uprawie kukurydzy na terenach nawadnianych. Wprowadzenie nowych upraw, hodowli i górnictwa spowodowało gwałtowne przemiany gospodarcze: powstawały wielkie i mniejsze gospodarstwa hodowlane (haciendas i rancho), dając początek latyfundiom, których istnienie do 1917r. sankcjonowało prawo. Na podbitych obszarach w niezmienionej strukturze przetrwały osady indiańskie.

3. Podbój regionów słabo zaludnionych objął swym zasięgiem obszary położone
   w centrum i na północy obecnego terytorium Meksyku i południe Stanów Zjednoczonych. Początek ok. 1550r. (odkrycie złóż srebra w Zacatecas), zakończenie - pod koniec XIX wieku wraz z zagospodarowaniem amerykańskiego Dzikiego Zachodu (od 1847r.). Pierwsze osady powstawały wokół twierdz, przyczółków, misji religijnych i wielkich hacjend, które były schronieniem dla osiadłych kolonistów- rolników.

4. Współczesne procesy podboju i kolonizacji - to ciągłe próby "integracji" grup tubylczych i zachodzące stopniowo lub dokonywane na siłę włączanie ich w krąg kultury narodowej. Meksykański indygenizm (nurt w lit i sztuce łacinoamerykańskiej, postulował przywrócenie indiańskich tradycji i wartości narodowej kulturze, zdeterminowanej dotychczas przez zagraniczne - głównie europejskie (hiszpańskie) - wpływy. Podkreślając wartość ciągłości etnicznej, dążył do nadania obywatelom indiańskiego pochodzenia równego statusu w społeczeństwie) jest przykładem "pokojowego podboju".

5. Federalizm i nacjonalizm. Konstytucja z 1812r. dała początek powolnemu procesowi tworzenia społeczeństwa obywatelskiego, który zaowocował dopiero w XX wieku. Określiła formy koncepcji politycznych, w których krzepły nowe republiki amerykańskie.

APEC - Wspólnota Ekonomiczna Azji i Pacyfiku (1989), 21 członków (Chile, Meksyk, Peru);

MERCOSUR, MERCOSUL - Wspólny Rynek Południa (Mercado Comun del Cono Sur), Argentyna, Brazylia, Paragwaj, Urugwaj, od 2006 Wenezuela;

NAFTA - (1992), USA, Kanada, Meksyk;

OPEC - Wenezuela (1960);

SELA - Latynoamerykański System Gospodarczy (1975), 26 państw Ameryki Łacińskiej;

MEKSYK

Pełna nazwa: Meksykańskie Stany Zjednoczone, częściej, choć niezbyt poprawnie: Stany Zjednoczone Meksyku; Po hiszp.: México, Estados Unidos Mexicanos. Państwo w Ameryce Północnej, między Oceanem Atlantyckim (Zatoka Meksykańska, Morze Karaibskie) a Oceanem Spokojnym. Graniczy ze Stanami Zjednoczonymi (na północy) oraz Gwatemalą i Belize
(na południu).

Stolica wicekrólestwa, miasto Meksyk, miała ogromne znaczenie w panowaniu nad tak rozległym obszarem - środkowy Meksyk przyciągał ludność i stał się najgęściej zaludnionym obszarem kraju. Po uzyskaniu niepodległości w 1821r. Nowa Hiszpania przekształciła się
w cesarstwo Meksyku, które przetrwało zaledwie rok. Obejmowało także Am. Centr. Jej upadek dał początek republice federalnej, do której Am.Centr. już się nie przyłączyła. Tak powstały Meksykańskie Stany Zjednoczone oraz konfederacja Ameryki Centralnej (rozpadła się w 1838r.).

Meksykańskie Stany Zjednoczone składają się dzisiaj z 31 stanów i stołecznego dystryktu federalnego, którym jest stolica państwa. Występuje tu ponad 60 grup językowych
i dialektów.

• 2 mln km² ;

• ludności kraju - mieszkają w górach i na południu (Jukatan, Chiapas); Meksykanie
  to naród Metysów. Indianie - to zaledwie kilka procent ogółu;

• język urzędowy - hiszpański;

• różnorodność krajobrazów na terytorium: rozciągłość równoleżnikowa -
  od pustynnych obszarów na północy po wilgotne, stale zielone lasy międzyzwrotnikowe na południowym wschodzie; różnice wysokościowe - pokryte wiecznym śniegiem góry (ponad 5000 m n.p.m.) i gorące wybrzeża morskie; uśpione
  i czynne wulkany;

• miasto Meksyk jest największą aglomeracją świata - ok. 25 mln mieszkańców;

• najdłuższa rzeka kraju Rio Grande biegnie wzdłuż granicy ze Stanami Zjednoczonymi;

• gospodarka: rolnictwo - oparte na współrzędnej uprawie kukurydzy, fasoli, pieprzowców tropikalnych (przyprawa chile) i dyni; trzcina cukrowa, wprowadzona
  w Nowej Hiszpani w XVI w.; kawa, tytoń, owoce cytrusowe a także: pomidory, bawełna, sorgo i soja ( na północy kraju) oraz uprawy o działaniu halucynogennym
  i narkotycznym, zwłaszcza marihuana (hadel narkotykowy); górnictwo - srebro, złoża ropy naftowej (Zatoka Meksykańska); Gorące wody wykorzystywane są jako źródło energii do ogrzewania szklarni;

• polityka państwa - stworzenie infrastruktury pomocnej w rozwoju gospodarczym, zachęcenie do inwestowania prywatnych przedsiębiorców (krajowych
  i zagranicznych), np. Bank Meksyku, Nacional Financiera, Narodowy Bank Handlu Zagranicznego, Komisje Hydrologiczne, instytucje edukacyjne - Narodowy Instytut Politechniczny; budowa dróg, znacjonalizowanie przemysłu naftowego, koleje
  i przemysł energetyczny.

• problemy kraju: nadmierne rozwarstwieni społeczne, dysproporcje regionalne, zbyt niski poziom zarobków, istnienie nieformalnych struktur władzy lokalnej, nieefektywny ruch zawodowy; kryzysy: 1976r. (zdewaluowanie waluty), 1980r. - nieopanowane migracje z majątkami do USA;

Z północy na południe terytorium kraju przecinają dwa wielkie pasma górskie: Sierra Madre Wschodnia i Sierra Madre Zachodnia. Obydwa ogranicza od południa Kordyliera Wulkaniczna biegnąca z zachodu na południowy - wschód. Na przeciwległych krańcach terytorium Meksyku znajdują się dwa duże półwyspy: północny- Półwysep Kalifornijski, południowy - Półwysep Jukatan- ważny ośrodek turystyczny o cechach klimatu śródziemnomorskiego. Na północy przy granicy znajdują się ośrodki handlowe.

W Meksyku wyróżnia się kilka regionów. Największym z nich jest Wyżyna Meksykańska, ograniczona grzbietami Sierra Madre Zachodniej, Sierra Madre Wschodniej i Kordyliery Wulkanicznej. Na południu znajduje się Sierra Madre del Sur, a na zachodzie górzysty Półwysep Kalifornijski. Niziny - to przede wszystkim Półwysep Jukatan oraz wąskie nadbrzeżne niziny nad Zatoką Meksykańską i Pacyfikiem.

AMERYKA CENTRALNA

Ameryka Centralna stanowi połączenie południowej części Ameryki Północnej z Ameryką Południową. Osią są Kordyliery Ameryki Centralnej od Panamy do pasma Sierra Norte
w meksykańskim stanie Chiapas.

Ameryka Centralna obejmuje 6 państw:

Gwatemalę, Salwador, Honduras, Nikagurię, Kostarykę i Panamę. Belize, leżące
na północ od Gwatemali nie zalicza się na ogół do państw Am. Centr. choć jest położone poza obszarem Międzymorza, w południowo - wschodniej części półwyspu Jukatan.

Większość ww. państw stanowiły część hiszpańskiego wicekrólestwa Nowej Hiszpanii (1812-1821). Po uniezależnieniu się od Hiszpanii z ziem wicekrólestwa powstało cesarstwo Meksyk (1821-1823). Po jego upadku Ameryka Centralna nie przyłączyła się do nowo powstałych Meksykańskich Stanów Zjednoczonych, tworząc własną, dużą republikę: Zjednoczone Prowincje Ameryki Środkowej (Gwatemala, Salwador, Comayagua in.Honduras, Nikaragua
i Kostaryka). Rozpad konfederacji nastąpił w 1838r., co dało ww. państwom niepodległość. Panama natomiast do 1902r. stanowiła jedną z prowincji Kolumbii. Uzyskała niepodległość przy wsparciu USA w zamian za zgodę na budowę kanału łączącego dwa oceany. Belize uzyskało niepodległość w 1973r. , stając się członkiem brytyjskiej Wspólnoty Narodów.

Każde z krajów określają odmienne cechy społeczno - kulturowe, np.:

• Gwatemala jest krajem zamieszkałym przez duży odsetek ludności tubylczej,
  a w Kostaryce przewyższa ludność pochodzenia hiszpańskiego; w Panamie ogromne znaczenie ma ludność pochodzenia afrykańskiego; Salwador, Honduras i Nikaragua są krajami metyskimi; Belize zamieszkują Majowie, potomkowie Afrykanów, Anglicy
  i Chińczycy.

Natomiast kraje te mają wiele podobieństw pod względem gospodarczo - politycznym:

• Gwatemala, Honduras, Salwador i Nikaragua - największe znaczenie miały uprawy eksportowe, znajdujące się w rękach wielkich koncernów północnoamerykańskich;

USTRÓJ	Republika/ PREZYDENT/ WŁADZA WYKONAWCZA - JEDNOIZBOWY KONGRES NARODOWY	Republika/ PREZYDENT	Republika/ PREZYDENT/ WŁADZA WYKONAWCZA - JEDNOIZBOWY ZGROMADZENIE NARODOWE	Jw.	Jw.	Jw. ZGROMADZENIE USTAWODAWCZE	MONARCHIA PARLAMENTRANA
Liczba ludności poniżej progu ubóstwa	75 %	53 %	36 %	50 %	18 %	37 %	33 %
PKB w usługach %	58,1	56,1	60,0	55,6	63,1	74,5	54,5
PKB w przemyśle %	19,1	31,2	30,3	27,6	28,3	17,9	23,0
PKB w rolnictwie %	22,8	12,7	9,7	16,8	8,6	7,6	22,5
produkty	?	?	?	?	?	?
Ludność aktywna zawodowo w usługach%	35,0	45,0	65,8	52,2	58,0	61,2	55,0
produkty	Złoża rud niklu i ograniczone złoża ropy naftowej; fabryki gumy do żucia, gumy, zakłady włókiennicze i przetwórstwa chemicznego, w tym 2 rafinerie: Escuintla i Santo Tomas de Castilla;	srebro, opali, ołów, cynk i antymon; złoża ropy naftowej - niewielkie	Produkcja włókiennicza, spożywcza i materiały budowlane; hodowla i przetwórstwo mleka oraz mięsa	Złoża złota, rud miedzi i ołowiu	?	?	Trzcina cukrowa i leśnictwo
Ludność aktywna zawodowo w przemyśle %	15,0	21,0	17,1	17,3	22,0	18,0	18,0
produkty	Rolnictwo dwojakie: - plantacje owoców (banany, trzcina cukrowa, bawełna i kawa); - wiejskie gospodarstwa chłopskie na obszarach górskich i leśnych: kompleks milpy - kukurydza, pieprzowce tropikalne (chile), fasola i dynia;	Banany, kawa, tytoń, bawełna, olej palmowy	Kawowiec, trzcina cukrowa, bawełna, tytoń, owoce tropikalne,	Kawa, bawełna, trzcina cukrowa; hodowla bydła i zasoby leśne	kawa	Kakao i banany
Ludność aktywna zawodowo w rolnictwie %	50,0	34,0	17,1	30,5	20,0	20,8	27,0
Ludność aktywna zawodowo %	29,7	37,9	41,9	39,7	45,3	44,2	32,2
ludność	ok. 12 mln	Ok. 6,5 mln	6 mln	Ok. 5,5 mln	4 mln	3 mln	ok. 300 tys.
Powierzchnia +cechy klimat., glebowe etc.	108 889	112 088	21 041	131 812	51 100	75 650	22 965
Państwo	Gwatemala	Honduras	Salwador	Nikaragua	Kostaryka	Panama	Belize

GWATEMALA: zach. kraniec Międzymorza; (hiszp. República de Guatemala) - państwo w Ameryce Środkowej, nad Oceanem Atlantyckim i Oceanem Spokojnym - w sumie 400 km. Graniczy
z Salwadorem (203 km), Hondurasem, Meksykiem i Belize; Stolicą Gwatemali jest miasto Guatemala (La Nueva Guatemala de la Asunción, powszechnie znana jako Guatemala
lub Ciudad de Guatemala) największe miasto Gwatemali i największa metropolia Ameryki Środkowej. Ludność miasta w 2005 roku wynosiła ok. 1 mln osób. Nowa Gwatemala (Nueva Guatemala); została założona w 1776 r. 40 km na północ od zniszczonej w 1773 r. przez trzęsienie ziemi dawnej stolicy - dziś nazywanej Antigua Guatemala (Stara Gwatemala),
która była ośrodkiem Administracyjnym Kapitanii Generalnej Gwatemali - hiszpańskiej kolonii.
W starej stolicy znajdowały się liczne barokowe kościoły, klasztory, pałace i kamienice
z arkadami. Uznawano ją za najpiękniejsze barokowe miasto świata. W XVII w. rywalizowała
z Meksykiem i Limą o miano największej i najbogatszej stolicy Nowego Świata. Mieszkało w niej ponad 60 tys. osób. Tragiczne trzęsienie ziemi w 1773 r. obróciło miasto w ruinę.

1. ludność: 55% - potomkowie Majów (20 języków); Metysi (30%), pochodzenia europejskiego - 15%; %. Bardzo wysoki przyrost naturalny - 32‰. Ponad 70% ludności nie ukończyło 30 lat. 55% analfabetów wśród osób > 15 roku życia. 42% ludności mieszka w miastach;

HONDURAS: na wschód od Gwatemali i na północ od Salwadoru; kraj górzysto - wyżynny; Powierzchnia - 112,1 tys. km2; Ludność - 7,5 mln (65 os./km2); Stolica - Tegucigalpa; Język urzędowy - hiszpański ludność: głównie metyska - 90%; Bardzo duży przyrost naturalny - 27,3‰ 45% ludności poniżej 15 roku życia; 30% ludności to analfabeci; Ponad 90% ludności to katolicy. Pozostali to anglikanie, baptyści i wyznawcy bahaizmu.

SALWADOR: przecinają go dwa łańcuchy górskie, jeden na wybrzeżu, drugi - na granicy
z Hondurasem; W Salwadorze znajduje się aż 61 wulkanów czynnych i wygasłych. Najwyższe z nich to Santa Ana (2386 m n.p.m.), San Vicente (2173 m) i San Miguel (2132 m). Salwadorski wulkan Izalco (1965 m należy do najbardziej aktywnych wulkanów świata). W latach 40. i 50. przez kilkanaście lat wyrzucał lawę i popioły.

1. ludność: na płaskowyżu zamieszkuje większa część ludności kraju; najgęściej zaludniony obszar Am.Centr.; Metysi - 70%, ludność tubylcza - ok. 20%; pozostali - potomkowie ludności białej; gęsto zaludniony;

NIKARAGUA: na wschód od Hondurasu, dwa łańcuchy górskie: pasmo wulkaniczne i pasma Kordylierów Am. Centr.; nad Morzem Karaibskim od północy, aż po granice z Hondurasem rozciąga się rozległa równina zwana Wybrzeżem Moskitów; Językiem urzędowym
w Nikaragui jest hiszpański, chociaż część ludności pochodzenia afrykańskiego, zamieszkująca głównie wybrzeże Morza Karaibskiego, posługuje się językiem angielskim;

1. Metysi - 70%, ludność biała - ok. 17%;

KOSTARYKA: ludność - potomkowi hiszpańskich osadników; niewielkie społeczności Murzynów oraz Indian; Powierzchnia ok. 51 tys. km²; Liczba mieszkańców - 4,5 mln; Gęstość zaludnienia - 85 os./km²; Stolica - San José; Około 87% ludności Kostaryki stanowi ludność biała. Pozostała część społeczeństwa to: Metysi (7%), Murzyni i Mulaci (3%) Azjaci 2% oraz Indianie (1%).; Kostaryka jest krajem o najwyższym poziomie życia w Ameryce Środkowej.
W 2005 r. PKB w przeliczeniu na 1 mieszkańca wyniósł ok. 9,5 tys. USD;

PANAMA: południowej część Am. Centr., w najwęższej części Międzymorza; Gęsta sieć rzek, uchodzących głównie do Oceanu Spokojnego. Na północy wilgotne lasy równikowe i (44% pow.); na południu lasy zrzucające okresowo liście oraz, na wybrzeżu Morza Karaibskiego, lasy namorzynowe. W kotlinach otrzymujących niższe opady - sawanny. Ponad połowę powierzchni kraju zajmują wyżyny i góry (Cordillera Central). Na zachodzie wznosi się Cordillera de Veraguas z licznymi wulkanami (Chiriqui - najwyższy szczyt kraju, 3478 m), na wschodzie — Serranía del Darién (wys. do ok. 1900 m), przechodząca na terytorium Kolumbii.
Na wybrzeżach - występują aluwialne niziny.

1. ludność: metyska (64%), Indianie (8%), Murzyni i Mulaci; Wysoki przyrost naturalny,
   ok. 21‰ 1/3 ludności w wieku do 14 lat. Średnia gęstość zaludnienia 33 os./km²;

BELIZE: Belize (do 1973 Honduras Brytyjski) - państwo w Ameryce Środkowej, na półwyspie Jukatan, nad Morzem Karaibskim. Graniczy z Meksykiem oraz Gwatemalą; południowo - wschodni kraniec półwyspu Jukatan; wschodnia część: wilgotne lasy, niskie wzniesienia, przechodzący w tereny równin nadbrzeżnych; ważny ośrodek handlu i turystyczny regionu karaibskiego; Gospodarka Belize opiera się na rolnictwie i leśnictwie. Uprawia się trzcinę cukrową (eksport cukru), cytrusy, banany, kukurydzę, fasolę, ryż, maniok i bataty. Lasy dostarczają wielu cennych gatunków drewna, m.in. mahoniu, palisandru, cedru, sosny. W lasach zbiera się sok z drzewa pigwicy właściwej służący do wyrobu gumy do żucia (chicle).
Na wybrzeżu praktykuje się rybołówstwo morskie (ryby, homary, krewetki i langusty). Przemysł Belize jest słabo rozwinięty (przemysł drzewny, spożywczy: cukier, przetwórstwo owoców. W Belize nie ma linii kolejowych, a sieć drogowa jest słabo rozwinięta. Główny port morski i lotniczy kraju znajduje się w starej stolicy - Belize.

KARAIBY

Region Karaibski został określony, wytyczony i wyróżniony przede wszystkim przez historię. od końca XV wieku był pierwszym obszarem penetracji hiszpańskiej w Nowym Świecie.
W XVII w. stał się areną europejskiej rywalizacji o wpływy w Ameryce. Europejczycy doprowadzili do wyniszczenia rdzennej ludności i zbudowali zręby współczesnych społeczeństw karaibskich, przywożących niewolników z Afryki.

Region obejmuje swoim zasięgiem jedynie obszary wyspiarskie: Wielkie i Małe Antyle oraz Bahamy. Nieco szersza definicja obejmuje również Gujany (Gujanę, Gujanę Francuską
i Surinam) oraz Belize, czyli terytoria lądowe, podobnie jak wyspy Małych Antyli, skolonizowane przez Anglików, Francuzów i Holendrów i zagospodarowane na potrzeby gospodarki plantacyjnej wykorzystującej niewolniczą siłę roboczą.

Krzysztof Kolumb nazwał odkryte przez siebie wysypy Indiami Zachodnimi. Określenie Karaiby wywodzi się od nazwy głównej grupy językowej tubylczej ludności regionu w okresie kontaktu z Europejczykami - Indian Karaibów.

KORONA HISZPAŃSKA: Kuba, wschodnia część wyspy Haiti (Republika Dominikany) oraz Puerto Rico - najdłużej;

ANGLICY: Jamajka (1660r.)

FRANCJA: Tobago (1792r.), Zachodnia część Haiti (1697r.)

HISTORIA NIEPODLEGŁOŚCIOWA:

• Haiti - 1804r.

• Dominikana - 1844r.

• Kuba - 1898r.

• Portoryko - ?jw.

• Jamajka, Trynidad Tobago, Barbados, Grenada, Dominika, St Lucia, St Vincent, Grenadyny, Antigua, Barbuda, St Kitts i St Nevis - od lat 60 XX wieku.

POSIADŁOŚCI AMERYKI: Wyspy Dziewicze St. Zjednoczonych, St Croix, St Thomas, St John;

POSIADŁOŚCI WIELKIEJ BRYTANII: Anguilla, Brytyjskie Wyspy Dziewicze - Tortola, Virgin Gorda, Anegada, Kajmany, Montserrat, Turks i Caicos;

POSIADŁOŚCI FRANCUSKIE: francuskie departamenty zamorskie, tj.: Martynika
i Gwadelupa;

KRAJOBRAZ REGIONU KARAIBSKIEGO:

• dominacja gór; niziny na Kubie i Bahamach;

• strefa klimatów równikowych, wpływ pasatów północno - wschodnich;

• silne zróżnicowanie opadów atmosferycznych; duża częstotliwość huraganów, cyklonów (sierpień - październik), wstrząsy sejsmiczne, czynne wulkany;

• szata roślinna bardzo przekształcona przez człowieka;

Bahamy są wynurzonymi fragmentami płyty trzeciorzędowych i czwartorzędowych wapieni.

Małe Antyle - młode wyspy wulkaniczne otoczone rafami koralowymi.

Wielkie Antyle - mezozoiczne i trzeciorzędowe skały metamorficzne, osadowe oraz magmowe.

GOSPODARKA PLANTACYJNA W AMERYCE CENTRALNEJ I NA KARAIBACH:

• ukształtowało się w czasach kolonialnych, nastawione na zaspokojenie potrzeb rynku zewnętrznego;

• zarządzane centralnie, zatrudnieni niewykwalifikowanej kadry i taniej siły roboczej, mało zmechanizowane;

• plantacje zajmują wielkie obszary pod wieloletnią uprawę danej rośliny;

• pierwsze plantacje trzciny cukrowej w Brazylii (Ameryka Południowa - 1530r.); Brazylia w tej części była mało zaludnionym terenem, a mieszkający tam Indianie nie byli odporni na choroby przywiezione przez białych osadników, stąd zaczęto przywozić niewolników z Afryki; Indianie praktycznie wyginęli z powodu chorób lub zostali wymordowani przez osadników;

• produkcja cukru: największymi są obecnie Kubańczycy i Meksykanie;

• KAWA: pierwsze plantacje na Martynice (ok.1730r.) oraz Jamajce; arabica - odmiana kawy o specyficznych wymaganiach klimatycznych, najlepiej rośnie na dużych wysokościach (1000 - 2000 m n.p.m.) i stałej temp. 15-25 stopni oraz dużych opadach (1000 - 2000 mm); największy producent - Gwatemala, Meksyk, Honduras oraz Korsyka i Salwador;

• BANANOWIEC: pierwsze banany przywieziono do USA w 1866r.; powstała spółka United Fruit Company (UFCo), która początkowo sprowadzała banany, potem zakupiła grunty i rozpoczęła plantacje; w 1955r. UFCo kontrolowała prawie wszystkie linie kolejowe w Ameryce Środkowej; obecnie spółka bardzo niezależna;

• wielkie nadzieje w turystyce;

• niektóre kraje rozwijają tzw. 'czwarty sektor' - sferę usług związanych
  z wykorzystaniem nowych technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych; oferują m.in. raje podatkowe, usługi bankowe i szeroką gamę rozrywek dostępnych
  za pośrednictwem internetu;

WSPÓŁCZESNE MIGRACJE KARAIBSKIE

Migracje miały i mają ogromny wpływ na kulturowe oblicze niepodległych państw karaibskich i kształtowanie się tożsamości karaibskiej. Główny kierunek wyjazdów stanowią Stany Zjednoczone.

Najważniejszymi krajami docelowymi migracji interkaraibskich były i są Wyspy Dziewicze Stanów Zjednoczonych. Po II wojnie światowej powstały tam amerykańskie bazy wojskowe. Typowym krajem emigracyjnym stała się po 1955r. brytyjska Montserrat - na skutek wybuchu wulkanu.

KUBA: największe i najważniejsze państwo karaibskie; jest jedynym państwem komunistycznym Ameryk, zewnętrzne naciski polityczne i izolacji gospodarczej; najważniejszym elementem jest embargo handlowe nałożone 40 lat temu przez USA. Była częścią hiszpańskiego imperium kolonialnego, opierała się na plantacji trzciny cukrowej, na których pracowali afrykańscy niewolnicy. Kuba jest znacznie mniej górzysta niż inne wyspy Wielkich Antyli, większość stanowią niziny (75%). Na najbardziej żyznych glebach uprawia się trzcinę cukrową, kawę, ryż, tytoń. Wykorzystuje się również drewno mahoniowe
i cedrowe. Duże złoża niklu (IV miejsce na świecie pod względem zasobności); zwiększa się popyt na turystykę.

Ludność: potomkowie hiszpańskich osadników i migrantów, Mulatów i Murzynów.

Na poważne problemy gospodarcze Kuby i jej wciąż zwiększający się deficyt budżetowy wpływa izolacja oraz czynniki tj.: słabe plony trzciny cukrowej, spadek cen cukru na rynkach światowych, wysokie ceny paliw, wahania ruchu turystycznego, zniszczenie powodowane przez cyklony.

HAITI: zajmuje zach. część wyspy Haiti, którą dzieli z Dominikaną. Było kolonią francuską,
w której gospodarka opierała się na plantacji trzciny cukrowej i czarnym niewolnictwie.
Było pierwszą czarną niepodległą republiką. Jest najbiedniejszym krajem regionu.

Ludność: głównie potomkowie niewolników (95% Murzyni), posługują się językiem kreolskim, a oficjalnym jest - język francuski.

• ok. 75% zajmują obszary górskie, całkowite wylesienie, przy dużej gęstości zaludnienia, przeciwdziała erozji gleb; duży poziom analfabetyzmu i ubóstwa;

• gospodarka oparta na rolnictwie samozaopatrzeniowym, z uprawami kasawy, kukurydzy, bananowców oraz uprawy trzciny cukrowej i kawowca;

• duże znaczenie mają sezonowe migracje zarobkowe do Dominikany i do USA;

DOMINIKANA: było kolonią hiszpańską; większość społeczeństwa to Mulaci (73%), potem Murzyni (16%) i ludność biała (15%). Stanowi bardziej zamożną gospodarczo jednostkę, wykształciła sektor wydobywczy (górnictwo rud niklu i złota), energetyki opartej na zasobach wody oraz turystyki (hotelarstwo). Rolnictwo samozaopatrzeniowe: uprawy ryżu, kukurydzy, eksportowe - kawowce, kakaowce, tytoń i owoce.

PORTORYKO: jest związane ze Stanami Zjednoczonymi (od 1898r.)= państwo stowarzyszone; Portorykańczycy, jako obywatele amerykańscy mogą się poruszać nieskrępowanie po ich kraju.

• zwolnienia podatkowe, tania siła robocza dały uprzemysłowienie wyspy, na której znajdują się nowoczesne zakłady petrochemiczne, farmaceutyczne i elektroniczne.

JAMAJKA: największy anglojęzyczny kraj regionu. Brytyjczycy objęli wyspę w 1655r. - ważny ośrodek handlu niewolnikami oraz niewolniczą gospodarkę plantacyjną.

Gospodarka oparta na wydobyciu i przetwórstwie boksytów oraz turystyce. III miejsce
na świecie w produkcji aluminium. Jest ojczyzną muzyki reggae.

Ludność: Murzyni - 76%, Mulaci - 15%, Europejczycy - 3%, Chińczycy i Hindusi.

TRYNIDAD I TOBAGO: jedyne państwo na Małych Antylach; największe i najzasobniejsze, dzięki złożom ropy naftowej i rafineriom; Trynidad był kolonią hiszpańską, która od 1797r. przeszła do Brytyjczyków (Tobago od 1802r.) Współczesny Trynidad jest najbardziej zróżnicowanym pod względem etnicznym i kulturowym krajem regionu: potomkowie czarnych niewolników - 43%, 40% - Hindusi.

AMERYKA POŁUDNIOWA

• leży całkowicie na półkuli zachodniej i w większości południowej (80%);

• w skład regionu wchodzi 12 państw i 2 terytoria zależne: Gujana Francuska (posiadłość Francuska) oraz Falklandy/ Maladiwy (terytorium sporne między Argentyną a Wielką Brytanią; aktualnie posiadłość brytyjska);

• pow. regionu: 17,8 mln km.^2; zamieszkiwana przez 371,3 mln osób (2005r.)

• teren na ogół nizinny (50%), wyżyny - 40%, a wysoki góry ( pow. 2000 m n.p.m.)
  ok 10%;

• najwyższy szczyt Ameryki Południowej jest Aconcagua (6959 m n.p.m.) w Andach; najniższy punkt w Patagonii - depresja Gran Bajo de San Julian (105 m p.p.m.);

ANDY: największy system górski Ameryki Południowej; utworzone przez kilka równoległych systemów górskich - kordylierów - poprzedzielanych podłużnymi dolinami i śródgórskimi wyżynami (najdłuższa to: Kordyliera Zachodnia ciągnąca się od wybrzeża M. Karaibskiego
po Przylądek Horn). Zróżnicowane krajobrazowo: szerokie zaokrąglone grzbiety (paramo), porośnięte bujną roślinnością zielną - głównie trawami, nad którymi górują okryte śniegiem
i lodowcami masywy górskie oraz wysokie stożki czynnych i wygasłych wulkanów.

Andy Środkowe to kraina śródgórskich płaskowyżów i rozległych kotlin (puna), pustynnych, ograniczonych kordylierami i poprzedzielanych pasmami wysokich gór wulkanicznych.

Andy Południowe - niższe, wielkie, tektoniczne doliny poprzeczne, silnie przekształcone przez lodowce i zajęte częściowo przez jeziora; południowa część to Andy Patagońskie - rzeźba alpejska i silnie zlodowacona.

Wielkie pole lodowcowe - Lądolód Patagoński - relikt zlodowacenia plejstoceńskiego.

Andy Wschodnie - wielkie aluwialne niziny: Orinoko, Amazonki i La Platy.

Osiami hydrograficznymi tych nizin są wielkie rzeki: Amazonka - jedna z najdłuższych
(ok. 7000 km) i najzasobniejszych w wodę rzek na Ziemi - Parana z Paragwajem: łącznie odwadniają one ok. 65% pow. całego regionu.

Na północy znajduje się Wyżyna Gujańska - wydźwignięty fragment platformy prekambryjskiej (tarcza gujańska)- z wysokimi płaskowyżami i ostańcowymi pasmami gór.

Poniżej znajduje się Wyżyna Brazylijska - rozległe wyniesienie platformy prekambryjskiej - jedna z największych wyżyn na Ziemi. Na południu: Sierry Pampy oraz Wyżyna Patagońska - suche obszary, wyniesienia zrębowe.

ZASOBY NATURALNE AMERYKI POŁUDNIOWEJ:

• duże zasoby ropy naftowej (Wenezuela, Nizina Orinoko, Brazylia, szelf w pobliżu Salwadoru, Ekwador, Kolumbia, Peru, Boliwia, Argentyna) i gazu ziemnego (Wenezuela, Kolumbia, środkowa Argentyna i w Boliwi Santa Cruz);

• zasoby rud metali: żelaza, manganu, miedzi i innych metali kolorowych i szlachetnych; złoża węgla kamiennego: niewielkie - Argentyna, Brazylia, Chile, Kolumbia
  i Wenezuela; rudy metali: żelazo - kwarcyty żelaziste - itabiryty - Wyżyna Brazylijska, Wyżyna Gujańska, Wenezuela, wschodnia Boliwia; ruda manganu - Brazylia; rudy niklu, chromu i kobaltu - Brazylia, Kolumbia i Argentyna; złoża molibdenu - Chile
  i Peru; miedź - północne Chile oraz Peru, Brazylia i Argentyna; rudy cyny, cynku
  i ołowiu - środkowe Andy, Wyżyna Brazylijska; boksyty - pozaandyjska część Ameryki Południowej tj. Brazylia, Gujana, Surinam i Gujana Francuska; srebro - Peru; złoto - Brazylia i Peru, Chile, Kolumbia (platyna) i Wenezuela; złoża soli kamiennej - Kolumbia, boraks (słone jeziora i salary) - środkowe Andy; kamienie szlachetne - Wyżyna Brazylijska, dorzecze Paragwaju, Araguaii oraz Wyżyna Gujańska; szmaragdy - kopalnie w Andach Kolumbijskich;

• ogromny potencjał hydroenergetyczny rzek: Amazonki i Parany;

• wielkie zasoby leśne, uprawne i łowieckie: lasy w Ameryce Południowej zajmują ponad 50% pow. regionu, a w niektórych krajach (Gujana, Gujana Franc., Surinam) ponad 80% terytorium; większość lasów znajduje się w dorzeczu Amazonki (Brazylia, Boliwia, Peru, Ekwador, Kolumbia), na Wyżynie Gujańskiej i Nizinie Gujańskiej (Wenezuela, Gujana, Gujana Franc., Surinam), na północnym zachodzie w dorzeczu Atrato i San Juan (Kolumbia) oraz na południowym wschodzie w dorzeczu Parany (Argentyna, Brazylia i Paragwaj); najcenniejsze gatunki amazońskie drzew to: mahoniowiec właściwy, kostrączyna czarna, drzewo polisandrowe, balsa; lasy dostarczają również innych produktów: włókna roślinne, najczęściej palmowe, lateks, orzechy, oleje i włókna roślinne, naturalne barwniki i garbniki oraz rozmaite żywice
  i in. substancje wykorzystywane w przemyśle farmaceutycznym i kosmetycznym; brak rozległych obszarów gleb żyznych i wysoko urodzajnych: gleby Niziny Amazonki, występujące pod wilgotnymi lasami równikowymi (żółtoziemy) są silnie kwaśne
  i ubogie w mineralne składniki pokarmowe - rolnictwo rozproszone (żarowy system uprawy i długi okres odłogowania); czerwonożółte gleby pod roślinnością sawanny
  na Nizinie Orinoko i Wyżynie Brazylijskiej; wschodnia część Wyżyny Brazylijskiej - czerwone gleby feralitowe; żyźniejsze gleby występują w południowej części Wyżyny Brazylijskiej oraz Niziny La Platy (gliniaste gleby ciemnopróchniczne tzw. wertisole oraz bruniziemy - obszar Pampy; wody przybrzeżne obfitują w ryby (4000 km rozciąga się strefa wynoszenia wód głębinowych związana z zimnym Prądem Peruwiańskim i jedno z najbardziej zasobnych łowisk Oceanu Spokojnego); bogate łowiska Morza Argentyńskiego oraz akwen Falklandów/ Malwiny, a także łowiectwo skorupiaków w strefie międzyzwrotnikowej i wzdłuż wybrzeży Kolumbii i Wenezueli;

LUDNOŚĆ

1. Człowiek w Ameryce Południowej pojawił się prawdopodobnie u schyłku plejstocenu, w kilku falach migracyjnych, między 46 000 a 16 000 lat temu. Plemiona te przywędrowały przez obszary podbiegunowe, zimne sprawił, że nie przyniosły ze sobą chorób, które dziesiątkowały wówczas Europejczyków i ludność Azji. Sprowadzenie tych chorób przez Hiszpanów okazało się dramatyczne w skutkach dla miejscowych. Cechą charakterystyczną w tamtym okresie było rozmieszczenie ludności na terenach górskich w strefie równikowej. W dolinach rzecznych dobrze rozwinięte było rolnictwo, na stokach budowano tarasy uprawne, tereny zamieszkane przez Indian przecinały kamienne drogi. Nie prowadzono handlu drogą morską, dlatego dostęp
   do morza nie był konieczny do rozwoju gospodarki. Na terenach Andów ludność mniej ucierpiała z powodu epidemii, niż na wybrzeżu Oceanu Spokojnego lub Morza Karaibskiego.

2. Trudności związane z życiem i gospodarowaniem w strefie klimatu gorącego ilustruje historia budowy Kanału Panamskiego. W latach 1881- 1889 kiedy budową kierowała firma francuska, na zimnicę (malarię) i żółtą febrę zmarło ponad 20 tys. robotników. Po przejęciu jej przez Amerykanów (1904-1905) została ona ukończona, dzięki walce z chorobami, głównie przez eliminowanie komarów w rejonach ich występowania, tzn. na terenach podmokłych.

3. Poziom rozwoju gospodarczego Ameryki Południowej, mierzony PKB
   na 1 mieszkańca jest bardzo zróżnicowany: najwyższy mają - Wenezuela, Argentyna, Chile, najniższy - Boliwia, Paragwaj, Gujana).

EKSPANSJA OSADNICTWA

1. Hiszpanie osiedlili się tam, gdzie były duże skupiska ludności - Indian - w dolinach
   i na płaskowyżach andyjskich; gospodarka portugalska od XVII w. oparta na uprawie trzciny cukrowej i bawełny, stworzyła odrębny model osadnictwa, w którym najważniejszą rolę odgrywała ludność afrykańska; plantacje znajdowały się więc
   w obrębie wybrzeża Oceanu Spokojnego (Atlantyckiego) - najgęściej zaludnione były północno - wschodnie wybrzeża Brazylii; stopniowo przesuwało się ku południowi,
   aż do ujścia La Platy.

2. Najsłabiej zaludnione były obszary wilgotnego lasu równikowego i samo południe kontynentu - Patagonia. Najgęściej zaludniony był pas wschodniego wybrzeża Ameryki Południowej - największe skupisko dużych miast. Drugi ciąg osadnictwa ciągnie się wzdłuż Andów i rozpoczyna się w Wenezueli.

3. Pierwsza fala osadnictwa europejskiego do Ameryki Południowej związana była z kolonizacją hiszpańską i portugalską. Miasta zakładane przez kolonizatorów pełniły funkcję administracyjną, stanowiąc symbol władzy kolonialnej na tym terenie. Dla Hiszpan była to perspektywa zdobycia bogactwa, a nie chęć uzyskania własnego pola pod uprawę. Najważniejsze miasta powstawały przy terenach bogatych w złoża srebra, złota i rud innych metali (wysokie partie Andów). Stolice jednostek administracyjnych władza kolonialna zakładała często w miejscu zniszczonego wcześniej ośrodka indiańskiego.

4. Portugalczycy, którzy dotarli do Brazylii przybyli tu jako żeglarze, kupcy i przedsiębiorcy (a nie zdobywcy), zakładali więc miasta nad morzem, w zatokach, nadających się do założenia portów.

5. W systemie osadniczym Ameryki Południowej miasto odgrywało znaczącą rolę: było nośnikiem kultury europejskiej w Nowym Świecie oraz politycznym i gospodarczym centrum rozległego podbijanego co chwilę - obszaru. Lokalizacja miast wybrana przez Hiszpanów okazała się najtrwalszą. od XIX wieku miasto stanowiło "magnes" przyciągający Europejczyków, ludność murzyńską oraz Indian.

6. W Ameryce Południowej większość ważnych miast leży w górach, ponad 1000 m n.p.m. (Peru, Kolumbii, Argentyny, Boliwii i Ekwadoru). Położenie większości miast nie zmieniło się na przestrzeni wieków, mimo wielu katastrof przyrodniczych (były one po latach odbudowywane). Czasami pierwsza lokalizacja miasta okazywała się niekorzystna - przenoszono więc je w inne miejsce, np. w poszukiwaniu Indian do pracy.

7. Miasta hiszpańskie budowano głównie na planie szachownicy - wokół centralnego placu (Plaza d Armas - plan broni) wznosiły się najważniejsze budowle- symbole władzy; siedziba wicekróla, gubernatora lub mniejszego urzędnika, w zależności od wagi ośrodka, kościół (katedra), koszary wojskowe i domy najznakomitszych obywateli. No ulicach sąsiadujących mieszkali konkwistadorzy, a potem Kreole. Na krańcach miasta mieszkali Indiani, przy domach których istniały uprawiane przez nich ogródki. Taki obraz przetrwał przez ponad 300 lat.

8. Tradycyjne miasto kolonialne zaczęło się przekształcać w enklawy interesów gospodarczych dawnych metropolii. Bogactwami Ameryki Południowej zaczęły się interesować inne kraj Europy. Kopalni, handel, transport morski i banki, a także ziemie rolne znalazły się w rękach kapitału zagranicznego, głównie brytyjskiego. Miasta, szczególnie portowe, rosły najszybciej. Istniał wówczas tzw. rozwój "na zewnątrz". Ważną rolę odegrały linie kolejowe, ale głównie w transporcie surowców z wnętrza kontynentu do portów. Ich stacje końcowe znajdowały się tam, gdzie były surowce naturalne, w tym również plantacje.

WZROST MIAST I EKSPANSJA GOSPODARKI

• wielkie wieżowce w centrach dużych miast - od lat 30 XX w.; umocnienie się klasy średniej - powstawały osiedla mieszkaniowe dla coraz liczniejszej warstwy społecznej; wiele domów jednorodzinnych o takiej samej architekturze;

• państwowe instytucje wspierały budowanie tego typu osiedli mieszkaniowych; coraz dalej od centrum, na obrzeżach miast, pochłaniały coraz większe połacie terenów użytkowych rolniczo lub terenów leśnych; konieczność użytkowania prywatnych środków transportu z racji słabo rozwiniętej infrastruktury transportowej = chaos, korki na drogach; proces segregacji mieszkańców w zależności od dochodów
  i możliwości mieszkaniowych;

• "rozwój do wewnątrz" spowodowany kryzysem lat 30 XXw.: szybki wzrost liczby ludności, wzrost miast i spadek importu; zaczęto więc inwestować w rozwój gospodarki poprzez wspieranie procesu uprzemysłowienia i dążeniu do produkowania na miejscu szczególnie tych towarów, które wcześniej importowano (industralizacja przez substytucję importu); ogromna rola państwa = inwestora = zwiększenie zatrudnienia w administracji i w spółkach państwowych (wzrost klasy średniej), ochrona przemysłu rodzimego przed konkurencją zewnętrzną;

• pierwsze lata substytucji importu dawały dobre rezultaty: wzrost PKB, produkcja przemysłowa, zatrudnienie w przemyśle; konsekwencje: migracje ludności ze wsi
  do miast w poszukiwaniu pracy; pozostał jednak na niskim poziomie eksport rodzimych produktów przemysłowych (stare technologie) oraz nastąpił spadek
  w sektorze rolnym - brak kapitału; zwiększenie roli małych gospodarstw (minifundiów);

• postępujący rozwój centrów w miastach spowodował odpływ ludności na peryferie miasta, doprowadzając do degradacji dawnego historycznego centrum; od lat 40 XX w. zapoczątkowano renowację niektórych części centrum, likwidując powstałe wcześniej slumsy wewnątrzmiejskie.

• niski poziom wykształcenia społeczeństw południowoamerykańskich, eksplozywny wzrost liczby ludności, przestarzałe stosunki agrarne wraz
  z niesprawiedliwą strukturą własności ziem na wsi, złe warunki mieszkaniowe
  w miastach- to przyczyny niedorozwoju tego regionu; doszły również takie problemy, jak: niestabilność polityczna (Kolumbia), handel narkotykami (mafie), przeludnienie agrarne na wsiach, brak infrastruktury drogowej na wsiach - brak dróg dojazdowych do lekarzy, szkół, miejsc rekreacyjnych, rozrywki;

• szybki proces urbanizacji Ameryki Południowej;

• różne rozumienie pojęcia "miasta": w Kolumbii, Boliwii i Wenezueli decyduje liczba ludności; w Brazylii, Ekwadorze i Paragwaju miastami są stolice jednostek administracyjnych; w Chile decydują nadane prawa miejskie; w Peru często duże osiedla (100 mieszkańców) są już zaliczane do miast, gdyż leżą na odludnych obszarach;

• ruralizacja przestrzeni miejskiej to zjawisko zachowania w długim okresie przez imigrantów z terenów wiejskich wiejskiego stylu życia w mieście (np. hodowanie zwierząt domowych, uprawa na działkach przydomowych niezbędnych roślin, przeniesienie na obszar miasta stosunków społecznych ze wsi);

• tradycyjny model rolnictwa subsystencyjnego zostaje stopniowo zastępowany przez nowe, komercyjne formy produkcji;

• plantacje kakao - druga połowa XIX w. i początek XX w. tzw. "złote ziarno"; głównym dostawcą początkowo był Ekwador; oprócz tego powstawały plantacje kawy, bawełny, bananów, kauczuku;

EMIGRACJA Z EKWADORU

Ekwador (nazwa kraju pochodzi od hiszpańskiego słowa oznaczającego równik, przecina Ekwador nieco na północ od Quito);

• W Ekwadorze wyróżnia się 4 krainy geograficzne: Galapagos - archipelag na Oceanie Spokojnym, ok. 1000 km od wybrzeży Ameryki Południowej, najbardziej odrębny
  i wyizolowany region Ekwadoru; Costa - pas wybrzeża ciągnący się wzdłuż Oceanu Spokojnego (W południowej części COSTA - czyli regionu wybrzeża - panuje suchy klimat równikowy uwarunkowany istnieniem zimnego Prądu Peruwiańskiego, a na pozostałym obszarze COSTA, gdzie zimny prąd nie dociera, panuje klimat równikowy wilgotny); Sierra - Andy Ekwadorskie Kordyliera Wschodnia i Kordyliera Zachodnia przedzielone Doliną Centralną (W regionie SIERRA, czyli w Andach Ekwadorskich, panuje klimat równikowy górski z wyraźnymi piętrami klimatyczno -roślinnymi); Oriente - wschodnia część Ekwadoru - Nizina Amazonki;

• Ekwador leży w strefie klimatów równikowych. Oznacza to, że pogoda przez cały rok zmienia się w niewielkim stopniu. Na wybrzeżu jest zawsze ciepło. Podobnie jest
  na wschodzie kraju. O Andach Ekwadoru mówi się, że przez cały rok panuje tam wiosna;

• Intratnym źródłem dochodów jest eksport kwiatów - orchidei i róż;

• ma dobrze rozwiniętą, gęstą sieć rzeczną, ale brak jest większych jezior;

• jest znany z pięknej przyrody m.in. Wysp Galapagos, pokrytych śniegiem aktywnych
  i wygasłych wulkanów Andów lub wilgotnego lasu równikowego. Znaczna część populacji ekwadorskiej mieszka poza granicami kraju (ok. 1,8 mln), a transfery pieniężne przesyłane zza granicy stanowiły drugi co do wielkości źródło dochodu Ekwadoru, po wpływach
  z eksportu ropy naftowej.

Do lat 60 XX. przeważały migracje wewnętrzne. Za "pionierów" masowej emigracji
z Ekwadoru uważa się mieszkańców dwóch górskich prowincji na południu kraju - Azuay
i Canar (obie słynęły z produkcji tzw. kapeluszy panamskich, plecionych z włókien palmowych). Głównym miastem emigracyjnym stał się Nowy Jork (od lal 60 XX w.)

W latach 90 XX w. sytuacja polityczna i ekonomiczna Ekwadoru stale się pogarszała. Stoczył on kilkuletnią wojnę graniczną z Peru, do tego doszła jeszcze klęska z El Nino, która zniszczyła znaczną część zbiorów. Dziesięciolecia wykształciły pomiędzy USA a Ekwadorem sieć powiązań rodzinnych.

REGIONY TRANSGRANICZNE

• położenie na obszarach peryferyjnych kraju, utrudniony dostęp, niedorozwój, wielokulturowość ludności, trudności w określeniu narodowości mieszkańców, często brak stabilności politycznej i zmilitaryzowanie;

• działalność na pograniczu prawa lub wręcz nielegalne (przemyt) przekraczanie granicy, przewóz narkotyków;

• działania mające na celu zacieśnianie więzi z sąsiadem za granicą mają charakter administracyjny i lokalny- historie rodzinne i sąsiedzkie kontakty transgraniczne, np. wspólne obchodzenie świąt religijnych;

• pozytywne przemiany: aktywizacja gospodarcza obszarów transgranicznych,
  np. wprowadzenie kolonizacji rolniczej na obszarze występowania żyznych gleb
  we wschodniej części Paragwaju - spowodowało rozwój gospodarczy tego regionu, dzięki oparciu produkcji na roślinach eksportowych, na powiększeniu gospodarstw
  i wyższym stopniu zmechanizowaniu; wzmożone zakupy różnych dóbr za granicą, powstawanie sklepów nastawionych na zakupy dokonywane przez sąsiadów
  z zagranicy, przedsiębiorstw turystycznych - strefa usługowa;

• negatywne przemiany to stan rdzennych Paragwajczyków, którzy czują się zdominowani przez sąsiadów;

TRADYCYJNE ROLNICTWO W ANDACH

• bardzo pracochłonne; prace polowe wykonywano przy pomocy zwierząt, przy użyciu prostych, drewnianych narzędzi; silna struktura społeczna zapewniała dobrą organizację prac polowych, a także decydowała o rozdziale ziemi pomiędzy poszczególne rodziny;

• wspólnota ustalała kalendarz upraw, cykl odłogowania, decydowała która roślina będzie na danym polu uprawiana (głównie były to: ziemniaki, kukurydza, fasola, miejscowe zboża odporne na niesprzyjające warunki klimatyczne);

• uprawa tarasowa - dzięki temu zwiększono obszar nadające się do uprawy; stabilizowały one powierzchnię gleby, a tym samym zapobiegały erozji gleby;

• waru- waru - systemy platform ziemnych poprzedzielanych kanałami, głównie wzdłuż brzegów jeziora Titicaca; gleby tu miały lepszą miąższość i lepsze właściwości; nawożone były osadem organicznym gromadzącym się w kanałach; tworzył się tu korzystny mikroklimat: obniżyły się dzienne amplitudy temp., ograniczone zostało występowanie przymrozków; powstały już ok. 1800 lat p.n.e.

• systemy qochas - powstały ok. 1800 a 900 r. p.n.e. składają się z niewielkich depresji położonych na różnych wysokościach, połączonych kanałami, zasilanych wodami opadowymi lub gruntowymi, jeżeli znajdują się blisko jeziora; były źródłem wody pitnej, tworzyły korzystny mikroklimat, gromadził się w nim osad organiczny i dzięki temu gleba stawała się żyźniejsza;podczas okrsu odłogowania zalewane były wodą, a ich obrzeża wykorzystywane były jako pastwiska dla lam i alpak;

• rolnictwo tradycyjne przekształciło środowisko przyrodnicze w Andach; lasy wykarczowano.

KRAJE ANDYJSKIE (Kraje, przez które przebiegają Andy)

Andy rozciągają się przez terytoria:

• Wenezueli,

• Kolumbii,

• Ekwadoru,

• Peru,

• Boliwii

• Chile

• Argentyny

Wenezuela jest jednym z trzech państw powstałych po rozpadzie w 1830 roku Wielkiej Kolumbii - marzenia Bolivara, które legło w gruzach (dwa pozostałe kraje to Kolumbia i Ekwador). Przez większą częścią pierwszej połowy XX wieku Wenezuela rządzona była przez wojskowych, którzy rozbudowali przemysł naftowy i wprowadzili reformy społeczne. Od 1959 roku władzę w kraju sprawują demokratycznie wybierane rządy.

• Długość wybrzeża Wenezueli (wybrzeże Morza Karaibskiego) wynosi ok. 2800 km; graniczy z: Kolumbią, Brazylią i Gujaną;

• Ukształtowanie powierzchni Wenezueli jest zróżnicowane: na północnym-zachodzie i północy rozciągają się Andy; Środkową część kraju zajmuje Nizina Orinoko, na południową i południowo-wschodnią - Wyżyna Gujańska; Andy są obszarem aktywnym sejsmicznie; Linia brzegowa jest dobrze rozwinięta;

• Stolicą Wenezueli jest Caracas (ok. 2,5 mln mieszkańców); 25 km od M. Karaibskiego, oddzielone od wybrzeża pasmem Kordyliery Nabrzeżnej;

• jak na region aktywnie sejsmiczny - centrum dużych miast zajmują wysokie budynki;

• gospodarka oparta na złożach ropy naftowej, gazu ziemnego oraz rud metali;

• Liczne porty morskie, m.in.: La Guaira, Maracaibo, Puerto Cabello;

• dochód narodowy 5 800 USD na 1 mieszkańca (2004); Zadłużenie zagraniczne: 33,29 mld USD (2004);

• Struktura zatrudnienia: usługi - 64%, przemysł - 23%, rolnictwo - 13%;

• Handel zagraniczny: eksportuje się głównie paliwa, aluminium, stal głównie do Stanów Zjednoczonych (58,7%), natomiast importuje się półprodukty, artykuły inwestycyjne, artykuły konsumpcyjne głównie z USA (33,2%), Kolumbii (5,7%) i Brazylii (5%). Obroty w handlu z zagranicą - eksport: 35,84 mld USD; import: 14,98 mld USD (2004).

Kolumbia (Colombia, Republika Kolumbii - República de Colombia) - państwo w północno-zachodniej części Ameryki Południowej, nad Morzem Karaibskim i Oceanem Spokojnym.

• terytorium Kolumbii rozciąga się od Morza Karaibskiego po Pacyfik. Zajmuje spory fragment Niziny Orinoko i część Niziny Amazonki;

• Osią kraju są Andy; Kolumbia jest jednym z dwóch państw Ameryki Południowej, które leżą nad dwoma oceanami: Atlantyckim (Morze Karaibskie) i Spokojnym;

• Ludność Kolumbii to Metysi (65%), Biali (20%), Murzyni i Mulaci (10,5%), Indianie (3,5%) + Azjaci.

• Stolicą Kolumbii jest Bogota; Bogota jest od lat centrum przemysłowym, handlowym, naukowo-kulturalnym kraju. Znajdują się tu siedziby międzynarodowych koncernów, korporacji i banków. W Bogocie znajduje się międzynarodowy port lotniczy El Dorado. Miasto jest ważnym węzłem drogowym, połączonym zarówno z wybrzeżem Atlantyku jak i Pacyfiku oraz z innymi większymi miastami Kolumbii. Przez Bogotę przebiega szosa panamerykańska (Carretera Panamericana). Ze względu na znaczenie naukowo-kulturalne stolicy Kolumbii, nazywa się ją Atenami Ameryki Południowej. Miasto ma kilkanaście uniwersytetów i innych szkół wyższych.

W Peru wyróżnia się 3 krainy geograficzne:

• Costa (wybrzeże): stanowi ok. 12% powierzchni kraju; Jest to obszar o klimacie suchym, miejscami o charakterze pustynnym i półpustynnym, o rocznej sumie opadów rzędu 20-50 mm. Średnia temperatura rzędu 17°- 21°C. Najwyższe temperatury przekraczają 30⁰ C. W pasie wybrzeża występują zimą charakterystyczne mgły zwane garua. Nizinę nadmorską przecina kilkadziesiąt rzek ale tylko kilka z nich wpada do morza. Pozostałe są rzekami okresowymi lub giną w piaskach pustyni; Działalność gospodarcza w regionie COSTA koncentruje się w dolinach rzek. W rolnictwie stosuje się sztuczne nawadnianie; W północnej części peruwiańskiego regionu COSTA eksploatuje się złoża ropy naftowej;

• Sierra (góry): region SIERRA (Andy Peruwiańskie ) składają się: Kordyliera Zachodnia, z pasmem Cordillera Blanca ze szczytami powyżej 6000 m oraz Kordyliera Wschodnia. Wyżynny region między oboma kordylierami to Puna - śródgórska wyżyna. Z Andów wypływają źródłowe dopływy Amazonki: Ukajali, Marañón; Klimat górski;

• Selva (Nizina Amazonki).

• leży głownie w strefie klimatów równikowych. W Amazonii (region SELVA) panuje klimat równikowy wybitnie wilgotny. W Andach (region SIERRA) dominują górskie odmiany klimatów równikowych. Na wybrzeżu (region COSTA) obmywanym przez zimny Prąd Peruwiańskie panuje klimat zwrotnikowy suchy. Zróżnicowanie klimatu przejawia się wielkością opadów atmosferycznych oraz średnich temperatur powietrza.

• stolicą Peru jest Lima (8 mln mieszkańców)

Boliwia, Republika Boliwii (hiszp. Bolivia, República de Bolivia) - państwo w Ameryce Południowej. Kraj Andyjski. Graniczy z Chile, Peru, Brazylią, Paragwajem i Argentyną. Boliwia nie ma dostępu do morza;

• Na nizinach Boliwii panuje klimat podrównikowy z roczną sumą opadów od 2000 do 3000 mm; w Andach klimat kontynentalny suchy, z opadami do 600 mm rocznie;

• Na Nizinie Boliwijskiej występują lasy równikowe i sawanny. Lasy porastają też wschodnie stoki Andów. W sumie lasy zajmują 51% powierzchni kraju).

• Na Altiplano znajdują się bezodpływowe jeziora (Titicaca i Poopó) oraz solniska (Salar Uyuni i inne);

• W górach dominują formacje pustynne (puna i jalca);

• Większość ludności Boliwii stanowią Indianie Quechua y Aymara (po około 30%). Metysi stanowią 25% ludności, a biali 15%.

CHILE

• Stolicą Chile jest Santiago de Chile;

• Do Chile należą liczne wyspy przybrzeżne i wyspy na otwartym oceanie (m.in. Juan Fernandez, Wyspa Wielkanocna, Sala y Gómez, San Ambrosio, San Felix, Chiloe, ampana, Santa Inez, Chono i 20 tysięcy innych;

• Chile rości pretensje do części Antarktydy - spór z Argentyną;

• Klimat Chile jest szalenie zróżnicowany. Na północy panuje klimat zwrotnikowy wybitnie suchy. Zaznacza się tu wyraźny wpływ zimnego Prądu Peruwiańskiego
  a Nadbrzeżne pustynie należą do najsuchszych na Ziemi. To tzw. pustynie mgliste;
  W środkowej części kraju panuje klimat podzwrotnikowy morski (śródziemnomorski). Na południe od 42°S panuje klimat umiarkowany morski z bardzo wysokimi sumami opadów (do 10000 mm rocznie), a dalej na południe klimat subpolarny.

ARGENTYNA

• należy do krajów o wysokim poziomie rozwoju;
  

7

---