WYKŁAD NR 2

2006.X.27

ARCHITEKTURA PRZDKLASYCZNA I POZAKLASYCZNA

I. ARCHITEKTUA PRZEDKLASYCZNA

a) FLORENCJA

We Florencji ok 1420 -25r. zaczął się wczesny renesans. Budowlą potwierdzającą ten etap jest:

* Ospedale degli Innocenti 1421 -45r, Filip Brunelleschi

Jest to sztuka budowania według antycznych reguł.

Średniowiecze nie stosuje pojęcia nowości we współczesnym rozumieniu.

Novitas, novum - nie było pojęciem pozytywnym. Liczyło się wówczas trwanie i stałość, a nie dokonywanie przewrotów. Nowość mogła zagrażać stałości.

W latach 1381 - 82 F. Villani pisze kronikę Florencji i zamieszcza tam żywoty artystów. Od tego czasu termin ODNOWY (nie nowości) czyli przywrócenie tego co było kiedyś, zaczyna być stosowane wobec sztuki.

Renesans nie oznacza wprowadzenia nowego, awangardowego stylu. Nie powinniśmy mówić o renesansie jako o wielkim przełomie, gdyż:

• nie był to przełom jednorazowy, w sztuce średniowiecza pojawiały się stale nawroty do starożytności (renesansowe średniowiecze)

• nie był to właściwie przełom, a proces

Formy tzw renesansowe rozwiną się w 2poł XVw

We Florencji w 1poł. XVw dominuje architektura gotycka. Miasto zbudowane jest bezstylowo, natomiast konkretne budowle użyteczności publicznej czy budowle sakralne budowane są w duchu średniowiecza.

Santa Croce, Santa Maria Novella,…. Te budowle stanowiły o krajobrazie Florencji

Odnowione formy, tzw wczesnego renesansu były w pewnym stopniu antykizujące ideowo (=>porządki, proporcje, cały repertuar antycznych form). Ale czy te budowle o formach antykizujących takie jak: Pałac Medici (od 1444r, Micellocco), fasada Snata Maria Novella (od1458r., Alberti) odwołują się do budowli starożytnych czy może raczej do romańskich takich jak: San Minato, baptysterium S.Giovani przy Maria del Fiore, katedra w Pizie, katedra w Lucce (=> ROMANIZM TOSKAŃSKI)…?

W tych przykładach widać, co stanowi podłoże dla wczesnorenesansowej architektury. Otóż odwołuje się ona do architektury romańskiej, traktuje ją jako kontynuacje tradycji antycznej =>

faza wczesnorenesansowa = postromańska

romanitas - pojęcie rzymskości we Włoszech staje się workiem pojęciowym, który ma wiele znaczeń:

- rzymskość

- cnota etyczna, etos rzymskiego państwa

- lud Italii uważa siebie za kontynuacje starożytnych Rzymian, kontynuację, która nigdy się nie przerwała a została jedynie przyćmiona w okresie średniowiecza.

Takie działa jak kopuła Brunelleschiego czy Szpital Niewiniątek to dzieła nawiązujące do tego pojęcia:

-formy rzymskie

-połączenie ciągłości ludu

-przywrócenie tradycji trwania Rzymian w postaci Włochów

Brunelleschi i Alberti sięgają do architektury romańskiej.

* fasada Santa Maria Novella, 1456 - 70r., Leon Baptysta Alberti

-wysmukla płyciny łukowe

-łączy ogrodzenie placu z taflą fasady

-parawanowa fasada przystawiona do gotyckiego wnętrza

-nawiązanie do romańskiej architektury toskańskiej

1414r odkryto na Monte Cassino traktat Witruwiusza o architekturze.

* kopuła nad katedrą Santa Maria del Fiore 1420 - 1436 (konsekrowana),

F. Brunelleschi (1446 - 47 - latarnia)

- kopuła nawiązuje do tradycji gotyckiej, stanowi kontynuację podobnych katedr włoskich (katedra w Sienie)

-Brunelleschi kontynuuje tradycje gotycką, a to jak oprawia i dzieli ścianę stanowi nawiązanie do architektury postromańskiej

- pojawiają się tu odnowione formuły romanizmu toskańskiego

- nie ma tu wielkiej zmiany

-gotycka część kościoła ma swoją kontynuację w swojej „renesansowej” części

Bardziej klasycyzujące podejście ma Brunelleschi w późniejszych realizacjach:

* Kaplica Pazzich przy kościele Santa Croce, 1430 - do lat 50-tych

-rytmizacja podziałów

-zastosowano motyw serliany

*Kościół s. Lorenzo 1419(21) - 1469r.

-dzieło uważane za triumf architektury

- dążenie do ujednolicenia wnętrza

-moduł - kwadrat przęsła nawy bocznej

*Kościół San Spirito

- występują wszystkie elementy architektury antycznej

- w silnym podkreśleniu starożytności przywołuje się model bazyliki wczesnochrześcijańskiej

- plan - wzbogacony model architektury wczesnochrześc. bazylik V, VIw

=> XVo wieczny klasycyzm wyłaniający się z tradycji romańskiej

b) WENECJA

* Santa Maria dei Miracoli 1485, Pietro Lombardo

- budowla salowa, forma powiększonego relikwiarzu

-zbudowana specjalnie dla cudownego obrazu Madonny

- wnętrze - marmur + alabaster

- nawiązanie do:

• architektury Florencji = duże półkoliste łuki, podział na płyciny arkadowe (=> romańska romanista)

• elewacji Bazyliki Św. Marka w Wenecji = kopuła, łuk, dekoracja (=> architektura bizantyjska)

W tej fazie architektury weneckiej (wczesny renesans wenecki) jest to dość typowe zjawisko.

* Scuola Grande di S. Marco - Piotr Lombardo, później wg innych projektów: Pizzo, Codussi

- charakterystyczna attyka wielokondygnacyjna

- nawiązanie do Bazyliki Św. Marka

MAURO CODUSSI - najwybitniejszy architekt wenecki w tym czasie

Jest autorem:

* S. Michale in Isola 1469 - 1477r.

- w fasadzie - struktura wynikajaca z tradycji romańskiej, zawiera antykizujące formy czyli tzw renesansowe

* S. Zaccaria w Wenecji, od 1483r

- bardziej klasyczny (bardziej witruwiański) ale przypomina też romańską architekturę toskańską (nie wiadomo czy te nawiązywania były świadome)

*Loredan Vendramin Calerghi = pałac w Loredan, ok. 1502r.

* Corner Spineli, ok. 1490r.

-odowłanie do weneckich pałaców gotyckich

* Nagrobek Pietro Moceniego w S. Giovanni e Paolo; Pietro Lombardo

- odwołanie do starej tradycji wielokondygnacyjnych nisz, z motywem łuku triumfalnego i z renesansową dekoracją

Do połowy XV w powstało tylko kilka budowli tzw renesansowych. W drugiej połowie XVw niewiele się zmienia. Powstaje głównie architektura gotycka. Niektóre obszary ten charakter zachowały aż do XVIw, czasem nawet do wieku XVIII =>np. w Anglii konstrukcja i dekoracja gotycka przetrwały przez cały okres i przekształciły się w neogotyk.

II. ARCHITEKTURA POZAKLASYCZNA

a) ANGLIA

XVw

* Katedra w Gloucester, XVw

-perpendicular style (styl pionowy) = późny okres gotyku angielskiego, stosuje się gęste pionowe podziały ścian, fasad, okien przy pomocy laskowania (=> kratownicowe podziały ścian), odróżnia architekturę od wcześniejszego decorated style.

Pojęcie to pojawiło się w 1817r i odnosiło się do projektów warsztatu budującego kaplicę św. Stefana. Niektórzy uważają, ze jest to typowy styl angielski i należy tego terminu używać tylko dla architektury…… i zamykać w dynastii Tudorów. Inni z kolei mówią o pewnej ciągłości i uważają, że jeszcze w czasach Tudorów powstają dzieła w tym stylu.

Gdyby nie perpendicular style nie byłoby architektury klasycznej.

2poł. XVw

- występują wielkie okna pomiędzy podporami, które wypełniają szkielet konstrukcji wnętrza

* Kaplica Eton College 1441r. - na zlecenie króla Henryka VI

=przykład architektury królewskiej

XVIw

*Cambridge King's College, John Walles, 1508 - 1515

- wnętrze - sklepinie palmowe

- całość - jednoprzestrzenna

* St. George's Chapel w Windsorze

* Kaplica Henryka VII przy kościele Westminister 1503 - 1509r.

-znów pojawia się zasada kratownicy

- zwisy pęków służek, plątanina ornamentalno - roslinna

*Hampton Cort, The Hall 1531 - 1536r.

-zwisające stalaktytowo sklepienia

* Middle Temple Hall 1562 - 1570r. , Londyn

W ciągu XVIw architektura monarsza przejęta głównie w okresie elżbietańskim przez możnowładców. Henryk VIII wymienił arystokrację na nowych ludzi - średnie ziemiaństwo. Jest to klasa bogata, która zaczyna budować sobie rezydencje.

*Nonsuch Palace, rozp. 1538r. (nie zachowany)

- nawiązuje do tradycji normandzkich

- odwołuje się do ideału rezydencji włoskiej

Stale w tych rezydencjach występują duże okna o kratownicowych podziałach:

* Hengrave Hall

* Lacock Abeby 1540 - 1549r. - perpendicular style, wykusz z XIXw

2poł XVIw

Pojawia się ciekawe zjawisko. Odrzucony zostaje ornament i detal gotycki, pojawia się natomiast detal klasyczny o proweniencji włosko - renesansowej. Plany są regularne, osiowe, z klatką schodową na osi, piano nobile na I piętrze. Jednak struktura ściany jest nadal późnogotycka => szkieletowość ściany, kratownica okien!!!

* Longleat, od 1553, rozbudowa - 1567 - 1575(80)

* Wollaton Hall, Robert Smythson

-struktura ściany gotycka, dekoracja klasyczna

-niderlandzkie szczyty

*Hardwich Hall

*Balbarough Hall

*Kirkby Hall 1570 - 1575r

-okna pozostają w tradycji gotyckiej - ściany pomiędzy pilastrami wypełnione kratownicą

-pojawiają się też formy późnego klasycyzmu, włoskie - galeria

* Montacute House, pocz. 1599r.

XVIIw

* Audley End 1606 - 1616r.

* Bramshill

* Charlton House, Greenwich, 1607r

* Hatfield House, 1611r

* Bolsover Castle, od 1612r

* East Riddlesolen Hall, ok 1640r.

* Christ Church College, Oxford 1681 - 1682r

- budowla całkowicie gotycka!!! A przecież wg podręczników gotyk juz dawno przeminął.

Czy jest to świadoma neogotyzacja czy po prostu trwanie gotyku w okresie klasycyzmu..?

XVIII

* Vanbrugh Castle, Greenwich, 1717r.

- malowniczość= pojecie protoromantyczne, wraz z tym pojęciem architekci budują dzieła świadomie nawiązujące do gotyku = NEOGOTYK

* Nicholas Hawksmore, Kolegium Wszystkich Świętych, uk. 1734r

b) WŁOCHY

*Katedra w Mediolanie, rozp. XIV, budowa trwa do 1858r.

- w formie jest późnogotycka, próba ujednolicenia przestrzeni

-fasada (praktycznie XIX -o wieczna) jest połączeniem motywów gotyckich I klasycznych (barokowych)

=> sygnał trwania gotyku w Europie

* Katedra w Rouen

- architektura płomienista - ten typ ornamentu występuje na bardzo ograniczonym terenie => Normandia i tereny sąsiednie (Np Paryż)

* Katedra św. Barbary w Kutnej Horze (Czechy)

- płynne łuki w maswerkach

-dekoracja od strony prezbiterium- warsztat parlerowski

- Matyjas Rajsz stosuje w planie schemat wielkokatedralny, beztranseptowy, opina to plątanina szkarp i wimperg. Jego następca - Benedykt Rejt wprowadza bogate formy sklepienne tworzące rysunek kwiatów => styl kwiecisty, in. florydalny, roślinny. Styl ten podbija architekturę, rzeźbę, grafikę w latach 30 -tych XVIw na terenie Niemiec, Czech i częściowo Niderlandów.

*Kościół Św. Anny, Annaberg 1499 - 1529r.

- sklepienia przypisywane Benedyktowi Rejtowi

- kwiatowy rysunek żeber

- portal całkowicie wypełnione formami roślinnymi

*Kościół w Most, uk 1517r

* sala dla Wł. Jagiellończyka na Hradczanach w Pradze 1486 - 1502, Benedyky Rejt

* Kościół Św. Anny w Wilnie

- wpływ górnej Saksonii a nie francuskiego stylu płomienistego

W Bawarii też pojawiają się podobne formy - żebra odrywają się od sklepienia i stają się dekoracyjną formą roślinną.

Formy te przenoszą się także do rzeźby:

* ambona w kościele w Fraibergu (Saksonia) Hansa Wittena 1507r

-wszystkie formy są tu ornamentalne

-ambona ma kształt tulipana

* Grupa św. Jerzego ze smokiem I księżniczką 1498r, Bern Notke (?)

-smok dominuje nad kompozycją

- analogia do roślinnej ornamentyki

* Ołtarz główny w kościele w Brajzach(?), mistrz HL

-cały pokryty organiczną ornamentyką

Dlaczego w tym rejonie (Czechy, Saksonia, Szwabia, Bawaria, Alzacja) tak rozkwitł kwiecisty, floralny styl? Dwie koncepcje:

- jest konsekwencją długiej tradycji gotyku

- należy wiązać rozkwit tego stylu z rozkwitem piśmiennictwa poświęconego korzeniom narodu niemieckiego. Od końca XV w rozwija się w Niemczech poszukiwanie antycznych korzeni. Literatura ta podkreśla idee urwal = prapuszcza germańska. Ale tylko nieliczni artyści mieli kontakt z tymi pisarzami, erudytami, więc tez ta wydaję się naciągana.

Wykład nr 3

2006 XI 17

c. d. architektura obok klasycyzmu.

Floralna formuła późnego gotyku na terenie Niemiec:

• jest to plątanina form ozdobnych, nie tylko czysto ornamentalnych, ale także ingerujących w przestrzeń, np. ornamentalnie ujęte żebra, które kształtują w zupełnie nowy sposób przestrzeń.

• elementy architektoniczne przestają być funkcjonalne

* Sala Władysławowska na Hradczanach w Pradze

*kościół św Anny w Wilnie - odprysk sztuki saskiej, warsztat pochodzący z okolic Annabergu, Kutnej Hory

* ambona z kościoła we Fraibergu

- ten typ ornamentyki funkcjonuje także w grafice

- jak wyjaśnić te przyrodnicze formy stylu floralnego? Pojawiło się kilka interpretacji:

• baldachim niebios realizowany w sklepieniach - jest to aluzja do kościoła jako rajskiego ogrodu, kościół jako mikrokosmos niebios, twórca tej teorii odwoływał się do pism ówczesnych humanistów. (1962r)

• las i dzika natura to natura typowo niemiecka, północna, natura dzika, pierwotnego stworzenia - ,,las germański'' (1992r).Jest ona przeciwstawna italskiej. Jednak ta interpretacja budzi wiele wątpliwości:

- te formy nie zawsze odnoszą się do lasu. Są one po prostu roślinne, albo swym duktem przywodzą na myśl pnącze.

- takie roślinne formy występowały nie tylko na terenie Niemiec (także we Francji, w Hiszpanii). Nie jest to, więc nic specyficznie niemieckiego.

• tego rodzaju ornamentyka i formy architektoniczne wyrastają nie tyle z czystego przywiązania do form gotyckich, lecz stanowiły odrębną, świadomie alternatywną propozycję artystyczną wobec tego, co wtedy, (czyli w latach ok. 1509 - 1530) staje się najbardziej modne w Niemczech, czyli ITALIANIZMU. W formach postgotyckich formuje się odrębny nurt stylowy, który jest różny, konkurencyjny wobec mody włoskiej.

• już w czasach średniowiecza znane było (a teraz jedynie odnowione) przekonanie, ze początki architektury jako sztuki biorą się z architektury drewnianej, stąd tez te motywy agrarne (ale przecież nie wszystko to pnie drzew..?!) Wytworzyła się świadomość w rzemieślnikach niemieckich, którzy wiedzieli, ze muszą stworzyć odrębne formy aby zmierzyć się z importem włoskim.

• najnowsza interpretacja: stanowią bezpośrednie rozwiniecie tego, co mogli niemieccy artyści przeczytać u Witruwiusza. Te formy floralne odpowiadają formom postulowanym przez Włochów. Struktura ornamentalna odchodząca od gotyckich form jest odbiciem myślenia o architekturze, który występuje powszechnie w Europie i jest zapisany w teorii włoskiej.

• Być może chodzi o inną treść symboliczną. Nie musi być to baldachim niebios. Może formy floralne ( dzikość natury) traktowane są jako element zła. Kościół jako makrokosmos zawierający w sobie elementy dobra i zła.

HISZPANIA (GOTYK IBERYJSKI)

Jest gotykiem strukturalnym.

* katedra w Salamance

- kościoły bazylikowe, transeptowe, z obejściem

- nowe są sklepienia idące w stronę dekoracyjności

STYL PLATERESCO - (od platero = złotnik) - styl w sztuce hiszpańskiej, rozwijający się od końca XV w. do połowy XVI w., będący odpowiednikiem wczesnego renesansu.

Plateresco przejawiał się najpełniej w architekturze. Cechowało go:

• silne zamiłowanie do obfitej dekoracji, zbliżonej swych charakterem do ornamentacji wyrobów złotniczych (stąd tez nazwa), w której łączy się pierwiastki mauretańskie (mudejar), późnogotyckie (tzw. stylu izabelińskiego) i renesansowe ( głównie lombardzkie i toskańskie)

• charakterystycznymi elementami zdobniczymi były: m.in. kandelabrowe kolumny, rzeźbione płyciny, motywy heraldyczne I ażurowe ornamenty zwijane.

W pierwszej fazie plateresco trwającej do Ok 1540r dekoracje fasad odznaczały się dużą dowolnością I barakiem jedności kompozycyjnej. Przedstawicielami tego okresu byli m.in.: P. Diez, J. de Alana, D. de Siloe, D. de Riano.

W późniejszej fazie (1540 - ok 1555) zaznaczyło się dążenie do większego zdyscyplinowanie ornamentu, jednolitości kompozycyjnej i poprawniejszego stosowania porządków architektonicznych, widoczne m.in. w dziełach A. de Covarrubias I R. Gil de Hontanon.

Jest nową postawą artystyczną, spojrzeniem na powierzchnię i przestrzeń. Po raz pierwszy w 1580r zastosowano te formy do dekoracji fryzów w domu przy katedrze w Sewilli.

Występuje rozróżnienie na

- plateresco gotico

- plateresco późniejsze

Uważa się, że plateresco późniejsze zachowuje gotyckie poczucie kompozycji na ścianie pełnej ornamentyki użytej w nowych renesansowych formach. Jednak dzielenie plateresco na etapy nie ma sensu, bo w tej architekturze miesza Sie wszystko ze wszystkim.

* San Pablo Valladolid, po 1486r

• występują elementy gotyckie ale pojawia się także forma tympanonu!

• W fasadch występują świadome nawiązania do stylu arabskiego

* Uniwersytet w Salamance 1510 - przez cały XVIw

- kolejny sztandarowy przykład plateresco

- wkracza ornamentyka, która juz zupełnie nie jest gotycka

* Casa da las Conchas, Salamanca

Ten typ ornamentyki charakterystyczny jest także dla oprawy rzeźb z tego okresu:

* Gil de Siloe - nagrobek infanta Don Alfonsa, klasztor Miraflores, Burgos, 1489 - 1493r

* Gil de Siloe - nagrobek Jana II I Izabelli Portugalskiej; klasztor Miraflores, Burgos,

1489 - 1493r

- ornament jest bardzo głęboki, oparty na zaasdzie światłocienia

- dzieła Gila to nie plateresco!

* Gil de Siloe - ołtarz w kosciele klasztoru Miraflores, Burgos

- recepcja stylu plateresco

- prostokątne kadry ściany wypełnione jednopłaszczyznowo ornamentyką

Diego de Siloe (syn Gila)

- kontynuuje prace ojca

- łączy tradycje gotyckie (ekspresja szat) z włoskimi

- pączkująca ornamentyka buduje całą formę = plateresco

PORTUGALIA

STYL MANUELIŃSKI (oryginalnie "Manuelino") to styl architektoniczny późnego gotyku. Rozwijał się w Portugalii za panowania króla Manuela I Szczęśliwego. Łączy gotyk z rzeźbami o morskich motywach i elementami orientalnymi. Przykładem może być Klasztor Hieronimitów z XVI wieku. Za pierwszą budowlę prezentującą ten bogaty w detale styl uważa się Igreja de Jesus w miejscowości Setúbal (1494 - 1498).

- prostokątne podziały ścian wypełnione plątaniną ornamentu

- typowe dzieła stylu Manuelińskiego:

* Kościół templariuszy w Tomar (rozbudowany 1510 - 1530r)

- ornamentyka obrasta płaska ścianę

- ornament łączy formy roślinne z formami związanymi z morską żeglugą, które dominują (np. zwinięte linie okrętowe). Bogactwo żeglarskiej tematyki odnosi się do ekspansji i wypraw zamorskich z XV w.

- *okno w tylnej części kościoła

Tego rodzaju bogactwo żeglarskiej ornamentyki musiało coś znaczyć. Jest to odwołanie do ekspansji portugalskiej, licznych wypraw zamorskich, które Portugalia wówczas prowadziła.

*Klasztor w Belem, koło Lizbony (1501 - 1570)

-ornamentyka renesansowa współgra z baldachimową jednoprzestrzennością sklepienia z rysunkiem żeber ???

FRANCJA

* Saint-Germain-en-Laye (zamek) 1539r

- wieże na narożach

- gotyckie opięcie ścian głębokimi szkarpami, na których wsparte są arkadowania w stylu renesansowym

Zamki nad Loarą:

*Chambord

- struktura gotycka, podziały antykizujące

- kominy zakończone są jak gotyckie sterczyny

- wszystko ozdobione w nowym włoskim guście renesansowym

* Azay-le-Rideau

* Chenonceaux

Pojawiają się świadome nawroty gotycyzmu = neogotyki przed właściwym neogotykiem. Formy gotyckie są na nowo zastosowane.

* St. Eustache w Paryżu

- z całą świadomością stosuje się tu elementy gotyckie, podczas gdy wszędzie triumfuje już architektura renesansowa

- struktura gotycka z systemem szkieletowo - filarowym zbudowana jest z antykizujących elementów (np. antykizujące rzygacze)

- wnętrze: gotycka przestrzeń, ale zbudowana z renesansowych elementów

NIEMCY

*Wolfenbuettel, kościół Mariacki (1608 - 1626; odnowiony 1643 - 1657(60))

- P. Franke

- postgotyckie formy, ale ukształtowane z renesansowych elementów

W epoce, gdy powinny dominować formy barokowe stosuje się formy gotyckie z renesansową dekoracją!!!

* Buckeburg, kościół parafialny

- budowla łączy elementy manierystyczne (hermowe pilastry, uskokowe nawarstwienia elementów, ornament okuciowy, dekoracje kartuszowe) ze strukturą i elementami gotyckimi (np. maswerki): we wnętrzu korynckie kolumny dźwigają sklepienie żebrowe.

* Nieuwe Kerk, Amsterdam (kościół św Katarzyny)

- znajduje się na Placu Dam

- wnętrze gotyckie, nowe formy pojawiają się tylko w wyposażeniu

- była świadomie historyzowana, aby podkreślić dawny charakter miasta

W 1645 r. zaczęto budowę nowego ratusza w Amsterdamie, jako symbolu potęgi gospodarczej tego miasta.

Johann Blasius Santini Aichel (1676 - 1723)

- architekt działający na terenie Czech i w Wiedniu

- jego budowle odpowiadają ogromnemu ruchowi budowniczemu, który przeszedł na Śląsk

- będąc we Włoszech zetknął się z twórczością Borrominiego i Guariniego => są to strukturaliści, najpierw myślą o wektorze sił, stabilności budowli a dopiero wtedy o elementach fantazyjnych. Budowle są to strukturalne szkielety. Aichel nawiązuje też do tej formuły.

- dzieła:

* Kościół klasztorny w Kladruby

- formy gotyckie są tak przekształcane by odwołać się do lokalnej tradycji (Kutna Hora)

*Kościół klasztorny cystersów w Sedlec

* Kościół w Zeliv (1712 - 1720)

* Kaplica św Jana Nepomucena w Zdarze (1720 - 1722)

- plan gwiazdy

-formy imitujące gotyk

FORMUŁY ARCHITEKTONICZNE W MALARSTWIE, RYSUNKU I GRAFICE

Nowe formuły architektoniczne propagowane były przez dzieła malarstwa ściennego, przez grafikę i rysunek.

Bardziej antykizującym, niż wczesne dzieła Brunelleschiego, dziełem architektonicznym jest architektura iluzyjna malowana przez Masaccia w kościele Santa Maria Novella:

* „Św Trójca” - Masaccio

To tu można było oglądać model i kanon architektury odrodzonego antyku.

Tego rodzaju dzieła propagujące nowy model architektury daje nam twórczość Mantegnii:

* zespół fresków w kościele degli Eremitami (?) w Padwie

* ołtarz główny w kościele San Zeno w Weronie 1457 - 1459

W tłach obrazów takich jak np.:

* Św Sebastian

* rodzina Gonzagów na tle bogatej architektury (rezydencja Gonzagów)

Pierro della Francesco (główne ośrodki działalności - Urbino, Arezzo)

- interesował się architekturą jako zagadnieniem perspektywicznym

- próbował tworzyć idealną architekturę =>

* Biczowanie 1463 - 1464

* Madonna Montefeltro in. Ołtarz z Brery 1472 - 1474

- pojawia się tu motyw jajka = mit narodzin; symbolizuje narodziny Chrystusa, początek, oś świata

-ma to być architektura idealna i symboliczna, obrazująca ład świata stworzonego przez Boga

Weduty powstałe w Urbino związane są ze środowiskiem P. della Francesco. Jest to środowisko nastawione na twórczość opartą na zasadach matematycznych i zasadach geometrii. Zagadnienia perspektywy są najistotniejsze. Pojawia się próba rekonstrukcji antyku. Być może ich dzieła stanowią rekonstrukcję opisywanych przez Witruwiusza prospektów teatralnych, które przeznaczane były dla dramatu satyrycznego, tragicznego, komediowego (dla poszczególnych dramatów projektowana była inna architektura).

Tego rodzaju obrazy propagowały wyidealizowaną wizję architektury antycznej.

Wzorniki, grafika i traktaty architektoniczne propagowały ten model architektury.

Sandro Botticelli

* Kalumnia 1495r

- jest rekonstrukcją dzieła antycznego, które zachowało się tylko w opisie

- pojawia się tu forma architektoniczna nieopisana w źródle

* Historia Mojżesza - Kaplica Sykstyńska, Watykan

Pietro Perugino

* Widzenie świętego Bernardyna 1490r

* Przekazanie kluczy św Piotrowi 1480r

PÓŁNOC:

Jan Gossaert zw Mabuse

* Danae

* Św Łukasz malujący Madonnę

* Św Łukasz malujący Marię z Dzieciątkiem

WZORNIKI i cykle graficzne:

-> Cornelius Floris , wzorniki 1544 - 1548

* Gdańsk, Arsenał 1609

* Kościół w Buckeburgu 1618 - 1515

* Antiquarium Monachium 1568 - 1571

-> F. de Vries - w 1555r wydał wzorniki ornamentyki i architektury

„Perspectivia” - kompleksowa nauka o perspektywie, propagowała nowe formy nowożytnej architektury

To głownie on ma zasługę w rozpropagowaniu architektury manierystycznej w Niderlandach

Gerard Houckgeest - najważniejszy malarz holenderski, zasłynął z obarzów przedstawiających architekturę antyczną

* Sklepienie w kaplicy Sykstyńskiej - Michał Anioł 1508 - 1512

- zaczątki quadratury - wstawienie obrazów w obramienie iluzyjnej architektury

* freski w kościele Il Gesu

Wizję architektury kreowały także kaprysy.

G. P. Pannini

- jego architektura malowana będzie inspirować Xviii wieczny protoromantyzm, sentymentalizm, modę na przedstawianie fantazyjnej architektury ruin

W XVIII wiedzę dotyczącą antycznych ruin propaguje na północy Europy:

- Bernardo Bellotto (zw Canaletto)

-Antonio Canale (zw Canaletto)

Sprzedają swoje weduty weneckie podróżnikom

Powstają liczne barokowe projekty scenograficzne o antycznych formach, które niewiadomo czy miały miejsce.

Wykład nr 4

2006 XII 01

Konkurencją wobec gotycyzmu staje się witruwianizm i wynikający z niego renesans.

Tekst Witruwiusza wpłyną na:

• typy pałaców miejskich

• willę włoską

• zamki niemieckie, francuskie, hiszpańskie

• rezydencje pozamiejskie: między dziedzińcem a ogrodem

• założenia ogrodowe i parkowe

• ratusze

• biblioteki

WITRUWIUSZ - Marcus Vitruvius Pollio

- rzymski architekt i inżynier wojenny żyjący w I w. p.n.e.

- był konstruktorem maszyn wojennych za panowania Juliusza Cezara i Oktawiana Augusta.

- twórca tzw. człowieka witruwiańskiego - wizerunku nagiego mężczyzny wpisanego w okrąg i kwadrat, symbolizujące ruch (wizerunek ten upowszechnił później Leonardo da Vinci).

Zasłynął jako autor traktatu "O architekturze ksiąg dziesięć”- „De architectura libri Decem”

- zaczął pisać przed 33r p.n.e. a skończył przed 22r p.n.e.

- był to traktat dydaktyczny przeznaczony dla architektów, ale zleceniodawca także był wliczony w grono czytelników

- podnosił rangę architekta

- podzielony jest na 10 ksiąg :

I księga to rozważania na temat edukacji architekta:

- rysunek to podstawowa umiejętność architekta

- architekt powinien dużo czytać, musi mieć wiedzę z różnych dziedzin (meteorologia, astronomia, hydrologia, filozofia, historia, medycyna, arytmetyka, optyka, geometria, prawo) i musi ją umieć odpowiednio spożytkować.

Cały traktat ma aspekt etyczny: architektura ma służyć uszlachetnieniu człowieka.

Wykształcenie architekta jest możliwe dzięki złożeniu trzech elementów:

• Naturalne zdolności architekta (talent)

• Wiedza i teoria, uzupełniona przez:

• Praktyka

Witruwiusz wykłada dalej 6 fundamentalnych pojęć wskazujących dobrą architekturę.

Dobry budynek powinien składać się z:

1. ordinatio - uporządkowanie

2. dispozytio - zaaranżowanie, układ elementów w dziele

3. symetria - idealna, matematyczna harmonia wynikająca z reguł

4. eurytmia - dobry rytm, efekt harmonii

5. discributio - budowla powinna przynieść zysk i pozwolic żyć gospodarnie i oszczędnie; jak najlepsze efekty przy jak najmniejszych kosztach

6. decor - odpowiedniość, przystosowanie do obyczajowości, zasad, tradycji lokalnych, warunków naturalnych, nakazów prawnych

Dalej opisuje jak należy szukać odpowiedniego miejsca pod budowę:

• Budynek musi odpowiadać tradycjom lokalnym.

• Należy rozważyć system dróg

Witruwiusz tworzy układ wg którego należy mieć w głowie system 4 żywiołów = wiedzę astronomiczna. Człowiek i budowle poddane są boskim zasadom.

II księga to rozważania na temat:

- materiałów i sposobów konstrukcji

- różnych sposobów budowy muru (wątki)

Tworzy tu wizję rozwoju cywilizacji ludzkiej (historia ludzka = historia operowania danym materiałem)

III księga:

- opisuje architekturę świątynną i podaje przykłady typów świątyń (np. peripteros, prostylos, amfiprostylos, dipteros)

- tworzy tu słynny schemat człowieka o idealnych proporcjach, który będąc miarą wszechrzeczy wpisuje się w kwadrat i koło => tzw ,,człowiek witruwiański''. Proporcje ciała ludzkiego odpowiadają zasadom, według których skonstruowany jest świat. Doskonała budowla oparta jest na module (np. głowa), który rządzi proporcjami człowieka. Każdy moduł ma swój odpowiednik w architekturze. W ten sposób architektura staje się antropomorficzna.

IV księga:

- opisuje tu konkretne porządki (dorycki, koryncki, etruski)

- podaje jak budowali Etruskowie

- wprowadza zasadę decorum = odpowiedniość (nie każdy porządek nadaje się do każdej budowli):

Porządek dorycki i toskański powinien być stosowany do architektury surowej, np. do świątyń Marsa. Jest symbolem dojrzałego mężczyzny.

Porządek joński natomiast to symbol kobiety, koryncki - dziewcząt.

V księga:

• opisuje tu typy budowli publicznych -> typy bazylik, teatrów i amfiteatrów

( W XVI w. panuje taka moda, że arystokracja buduje teatry wzorowane na antycznych.)

VI księga

- opisuje budownictwo prywatne -> typ rzymskiego domu mieszkalnego, typ willi - powiązany z folwarkiem i ogrodem.

Budowanie przez zamożnych luksusowych domów było niezgodne z surowym etosem obywatelstwa rzymskiego. Witruwiusz jednak twierdził, że prywatne domostwa osób znaczących mogą być bogate i okazałe, ale z zachowaniem umiaru.

VII księga:

-opisuje wewnętrzną dekorację domów -> mozaikowe posadzki, zdobione stiukami ściany, malarstwo antyczne, występuje przeciwko modzie na bezsensowną jego zdaniem groteskę (a mimo to odkryta w 1493r groteska w domu Nerona stanie się w okresie nowożytnym bardzo popularna).

VIII, IX, X księga:

- podejmuje tu kwestie hydrologiczne i inżynieryjne

- dotyczą budowy zegarów i zagadnień astrologicznych

- księgi te cieszyły się olbrzymim zainteresowaniem

To co spaja wszystkie księgi to trzy podstawowe zasady architektury Witruwiusza:

Budując zmierzamy do:

• Trwałości, stabilności

• Spełnienia kryterium przydatności i funkcjonalności

• Venusos - buduje się by żyć piękniej.

WITRUWIANIZM NOWOŻYTNY

1416r => słynne odkrycie Witruwiusza

Jednak nieprawdą jest, że Witruwiusz był zupełnie zapomniany w średniowieczu. Zachował się karoliński, średniowieczny odpis dzieła Witruwiusza z 800r. tzw. ,,Rękopis harleyowski''. Natomiast wzorcem dla niego mógł być tekst anglosaski z 700 r. Notujemy znaczną ilość takich odpisów, było ich co najmniej 80! Skoro było ich tak wiele to czy teoria Witruwiusza nie oddziałała na średniowieczną architekturę? Manuskrypty Witruwiusza dostały się na dwór karoliński prawdopodobni bezpośrednio z Włoch. Możemy się domyślać, że z tekstem zaznajomiony był budowniczy dworu karolińskiego. Śladem tego są powstałe w latach 831-840 kościoły, w których zastosowano wymiary rzymskie i konstrukcje muru jaką podaje Witruwiusz (?). Witruwiusz jednak nie podaje wzoru jak budować kościoły. Niektóre kościoły burgundzkie i anglosaskie także odpowiadają witruwiańskiemu opisowi świątyni. Dla średniowiecznych budowniczych tekst ten mógł być mało przydatny.

W XII w. pojawiają się silne wzmianki o tym, że Witruwiusz jest znany i zalecany, jest postrzegany jako autorytet, którego należy czytać.

XIII - zanik śladów znajomości Witruwiusza

W latach 1120 - 1140 powstaje wzornik ….., który prezentuje z ostentacją wyglądające fantastycznie mechanizmy, automaty, wodotryski umieszczone pomiędzy poradami dla architektów. Autor chciał być nowym Witruwiuszem, ale prawdopodobnie nie był nawet architektem.

Ok. 1350r istnieje jedna kopia Witruwiusza w opactwie na Monte Cassino. Fr. Petrarca przywiózł egzemplarz Witruwiusza z Francji i pokazał go Boccacciowi i innym poetom.

W 1416r Poggio Braccolini -w opactwie Saint Galle w Szwajcarii odkrył rękopis Witruwiusza.

Dzieło Witruwiusza wydane było najwcześniej w 1486r.

Właściwym twórcą witruwianizmu był bardziej niż sam Witruwiusz - Leone Battista Alberti, który pisze własny traktat oparty na teorii Witruwiusza - „De re aedificatoria”.

Wstępny pomysł pracy pojawił się w 1430r, dzieło ukończone zostało w 1452r, a ukazało się drukiem w 1485r.

Alberti narzucił interpretację tekstu Witruwiusza. Irytował się, że w teorii Witruwiusza jest tyle niejasności językowych, błędów że on sam sobie zaprzecza. Alberti przeciwstawił się greckości traktatu Witruwiusza, wytyka mu, że stosuje pojęcia greckie zamiast łacińskich. Pragnie stać się nowym Witruwiuszem.

Alberti przejmuje witruwiańskie pojęcie trwałości, użyteczności i piękna.

W pierwszej części traktatu pojawiają się rozważania na temat:

- wykształcenia architekta (rysunek to podstawa)

- materiałów, sposobów konstrukcji

- form budowli prywatnych i publicznych.

Zajmuje się problemem błędów w architekturze, próbą restauracji budynków, hydrologią.

Kładzie akcent na tym, że architektura jest odbiciem mikro i makro kosmosu. Operuje zasadą pięciu porządków, do starych porządków dodaje porządek italski -> kompozytowy. Gwarantem piękna w architekturze jest naśladowanie natury, praw nią rządzących.

Alberti jest arystotelikiem. Wg niego ważna jest jakość budowli, dzieło musi działać, coś przekazywać => celowość, nastawienie na odbiorcę. Silniej niż Witruwiusz akcentuje sens moralny architektury.

Budynek służąc dobremu celowi dobrze wpływa na ludzi. Nie jest możliwe, aby szlachetny architekt stworzył brzydkie, złe dzieło.

Alberti walczy ze średniowieczną koncepcją wysiłkowej pracy. Wynosi architektów poza rzemieślników. Celem nowego artysty jest sława i tworzenie ,,dobra'' a nie pieniądze. Nie są oni artystami ,,sztuk mechanicznych'' lecz ,,sztuk wyzwolonych''.

Budynek jest wytworem koncepcji. Na mozolny ton jego tekstu ma wpływ:

• zainteresowania Cyceronem

• ustrój miasta = republika (o ustroju republikańskim pisał Cycero w dziele ,,O urzędach''. Sława miasta jest rozpowszechniana przez wybitnych obywateli w tym artystów.)

Najważniejszy w dziele jest efekt harmonii. Budynek musi być zdrowy, trwały, solidny, piękny, wdzięczny, podobający się, ozdobny, cieszący oczy. To wszystko dają dobrze użyte ornamenty czyli kolumny i pilastry.

Alberti jest ojcem klasycyzmu europejskiego, ale nie tylko on zajmował się Witruwiuszem. Tłumaczy go także:

• Francesco di Gorgio Martini - l. 80-te XV w.

• Daniel Barbano - wyd. 1566 r. Jego pracę kontynuował Andrea Palladio.

Wydania po 1500 r. są już ilustrowane.

Kolejne wielkie traktaty o architekturze:

- 1537r - traktat Sebastiano Serlia (charakter wzornika)

- 1570 r. - traktat Andrea Palladio - „Quattro Libri dell'Architettura„- „Cztery Księgi o Architekturze” (architektura pałacowa, willowa, kościelna).

- Jacopo Barozzi da Vignola - „Regola delli cinque ordini dell' architettura " - „O pięciu porządkach w architekturze", wydany w 1562r., Rzym

- F. Blondel - „Cours d'architecture”- “Kurs architektury”

Wizja idealnego miasta

- Już Witruwiusz mówił o mieście idealnym. Także Platon w „Państwie” poruszał to zagadnienie.

- W 1516 r. powstaje ,,Utopia'' Morusa a w 1602 r. ,,Miasto Słońca''

Campanella

* przebudowa centrum Pienzy

- na wzgórzu - katedra, po bokach - pałac biskupi i pałac rodowy

- plac centralny z arkadową galerią

Twórcą idealnej koncepcji miasta był FILARETE.

Istotnym krokiem w kierunku powstania miasta idealnego w czasach renesansu było zaprojektowanie go od początku, na czystej kartce - "tabula rasa". Pierwszy taki projekt na zlecenie Sforzów z Mediolanu wykonał w połowie XV w. Florentyńczyk Filarete . Ok. 1465 r. napisał ,,Traktat o architekturze'' , który był powszechnie znany. Jest to pierwsza w literaturze teoretycznej próba skonkretyzowania marzeń o zespole miejskim, zorganizowanym na regularnym planie 8-o ramiennej gwiazdy wpisanej w okrąg z systemem przejść, ulic i kanałów które biegły do środka ku katedrze i pałacowi. Stworzył on koncepcję idealnego miasta o nazwie Sforzinda - niestety nie zostało nigdy zrealizowane.
Wenecjanie w końcu XVI w. wybudowali na takim planie miasto Palmanova, w prowincji Udine, ok. 30 km na płn.-wschód od Wenecji wg projektu Scamozziego. W centrum jest sześciokątny plac, z którego wychodzą gwieździście ulice. Całość jest perfekcyjna i wręcz przypomina płatek śniegu. Miasto otaczają obwałowania w kształcie gwiazdy.

Miasta idealne, które powstały:

- Palmanova pod Wenecją

- Sabbioneta, powstałe w latach 1554 - 1575 dla księcia Gonzagi, po środku znajduje się pałac, place otoczone galeriami, dla zbiorów antyków powstała specjalna galeria antyków, idealny antyczny teatr

- Freudenstadt - założone w 1599 r. na polecenie Fryderyka I Wittenberskiego, który kazał zbudować tu nową rezydencję. Chciał tu stworzyć idealną gminę protestancką. Mieli tu ściągać szukając azylu protestanci z całej europy. Miasto miało być idealną przestrzenią wspólnoty protestanckiej.

- Willemstad - miasto na pograniczu Holandii i Flandrii, plan gwiazdy. XVI/XVII w.

- Zamość - założony w 1580 r. przez Jana Zamoyskiego jako rezydencja, miasto prywatne, architekt - Morando.

Panuje w nim symetria, przejrzysty ład architektoniczny i styl najczystszego renesansu. Rynek jest kwadratem, w każdym z jego boków znajduje się osiem kamienic, ulice tworzą szachownicę. Miasto miało być organizmem żywym i doskonałym. Pierwotnie zaprojektowano je jako regularny sześciobok, jednak potem Zamoyski polecił włączyć w mury miasta swoją rezydencję. Poza tym jego kształt dostosowano do przepływających obok rzek, by wykorzystać je w charakterze obronnym. Tak powstał dzisiejszy nieregularny siedmiobok.
Plan narysowano w kształcie człowieka leżącego na wznak. Jego głowę stanowi pałac, płuca to Akademia Zamojska i kolegiata, serce - ratusz, a kręgosłup ulica Grodzka, która biegnie wzdłuż całego miasta od Bramy Lwowskiej aż do pałacu. Ręce i nogi (bastiony) bronią dostępu do miasta.

WYKŁAD NR 5

15 XII 2006

Przegląd nowych rozwiązań budowlanych poddanych regułom witruwiańskim.

PAŁAC MIEJSKI

Florencja

-powstaje szereg budowli, które tkwią jeszcze silnie w tradycji średniowiecznej

* Pałac Medicich (Palazzo Medici - Ricardi) 1444 - 1452 (60)r

- zbudowany został przez Michelozza na zlecenie Kosmy I - założyciela rodu

- usytuowany w samym centrum miasta, na skrzyżowaniu dwóch głównych ówcześnie ulic, w pobliżu dwóch kościołów objętych patronem rodziny Medicich - San Lorenzo i San Marco. Taka lokalizacja spowodowała, ze Medyceusz podjął się rozbudowy budowli, która miała w nowym stylu. Miała to być pewnego rodzaju demonstracja.

- plan prostokąta

- wyraźnie wyrastał ponad okoliczną architekturę (pierwotnie był wyższy o jedną kondygnację od pierwotnych budynków).

- do wykonania projektu miał być poproszony Brunelleschi

- Michelozzo stosuje tradycyjne rozwiązania - np. binarne, zdwojone okna, ale całość zaprojektowana została w nowym duchu.

- nie ma tu elewacji porządkowej, ale wyraziste jest stosowanie antycznych łuków

- łuki akcentują osie w dolnej elewacji

- wyraziście rozdzielone są trzy kondygnacje, które różnią się oblicowaniem:

1.dolna część elewacji pokryta jest surową rustyką => nawiązanie do obronności i do architektury rzymskiej

2.wyższą partie elewacji pokrywa płaskie boniowanie

3.partię najwyższą stanowi gładka ściana

WNĘTRZE

- wprowadzenie do wnętrza regularnego dziedzińca

- ten typ dziedzińca, o harmonijnym podziale, wokół którego w sposób regularny rozkładają się pomieszczenia mieszkalne, nawiązywał do dziedzińców pałaców średniowiecznych, monarszych, ale przede wszystkim (w swojej porządkowości) - do opisywanych przez Witruwiusza i interpretowanych przez Albertiego patio domu antycznego.

Zmianę w sposobie opracowania elewacji wprowadza twórczość Albertiego i jego dzieło:

* Palazzo Rucellai, 1446 - 1458.

- dla kupieckiej rodziny Rucellai

- L.B. Alberti wykonuje projekty, natomiast budowę nadzoruje jego uczeń - B. Rossellino

- podobnie jak w Palazzo Medici występują tu biforialne okna

- po raz pierwszy pojawia się porządkowa fasada => superpozycja porządków

- dolna kondygnacja - pilastry toskańskie, następnie - korynckie i kompozytowe

- nie ma tu jednej osi, liczy się bryła i przestrzeń a nie jednoosiowość

- występuje wewnętrzny dziedziniec oparty na tych samych zasadach jak w Pałacu Medicich

- elewacja stanie się wzorem dla wielu kolejnych budowli

(* Palazzo Piccolomini w Pienzie 1460 - 1465r, Bernardo Rossellino

- wzorowany na Pałacu Rucellai)

* Palazzo Strozzi 1489 - 1538r

- zbudowany według pomysłu Benedetta da Maiano, ale przypuszcza się ze autorem mógł być Giuliano da Sangallo

- świadomi rezygnuje się tu z porządkowej architektury, z dzielenia elewacji pilastrami na rzecz surowej rustyki => by nadać jej masywną bryłę (nawiązanie do architektury rzymskiej, do kamienia muru rzymskiego, ale także do obronnej architektury średniowiecznej)

- plan całkowicie regularny z wewnętrznym kwadratowym dziedzińcem otoczonym arkadami

*Palazzo Pitti 1458 -

- zbudowany na wzgórzu

- Vasari w swoich żywotach malarzy i architektów podaje, że twórcą rdzenia tego pałacu był F. Brunelleschi, ale informacja ta nie może być prawdziwa. Możliwe, ze twórcą był jego uczeń Luca Fancelli.

- początkowo stanowił tylko aktualną część centralną i zbudowany został przez potężną rodzinę Pittich, najpierw sprzymierzonej a następnie wrogiej rodzinie Medici. W 1549 roku, przeszedł pod własność rodziny Medici, która przekształciła go w prawdziwy pałac książęcy. Zlecono Vasariemu rozbudowę pałacu. Stworzył on dziedziniec z arkadowymi skrzydłami oraz osiowo powiązał pałac z miastem. W upływie wieków został powiększony wiele razy: w XVII wieku fasada została rozszerzona do wymiarów aktualnych i kolejno w XVIII wieku zostały dołączone skrzydła boczne.

-podobny jest do pałacu Strozzich => gruba, mocna rustyka; różni się tym, że wszystkie okna ujęte są dość głębokimi półkolistymi niszami. Wydaje się, że wzorem mógł być akwedukt rzymski.

Z tyłu Pałacu Pittich rozciąga się obszerny ogród w typie włoskim * Giardino dei Boboli, zrealizowany z woli Cosimo I dei Medici. Budowę rozpoczęto w 1549 roku, według pierwotnego projektu architekta i rzeźbiarza Niccolň Pericoli zwanego Il Tribolo, po którym objęli kierownictwo budowy Ammannati i Buontalenti. Prace nad dziedzińcem i ogrodem trwały w latach 1550 - 1570. W centrum parku wznosił się amfiteatr, gdzie dla gości realizowane były przedstawienia teatralne, uroczystości dworskie, opery, naumachy (bitwy morskie)

Ogród stanowić miał odpowiedni scenariusz dla przyjęć międzynarodowych i państwowych dworu rodziny Medici i ukonstytuowany został bogatym ogółem wegetacji i dzieł architektonicznych. Wejście do ogrodu znajduje się w głębi dziedzińca Pałacu Pittich, którym dojdziemy poprzez szerokie schody prowadzące do ogromnego placu z fontanną Fontana del Carciofo.

Pałac stał się protoplastą rezydencji między dziedzińcem a ogrodem.

Rzym

* Palazzo Venezia 1455r

- regularny podział okien

- dziedziniec w środku (jak we Florencji)

- wciąż jeszcze silna tradycja średniowieczna =>wieża z krenelażem

* Palazzo Della Cancelleria Apostolica, 1485 - 1513r

- do budowy użyto antycznych materiałów m. in. z Koloseum

- nawiązuje do albertiańskiej zasady Palazzo Rucellai, ale już bez systemu łuków pomiędzy pialstrami

- nie wiadomo kto był architektem, próbowano bezskutecznie przypisać pałac Bramantemu

-posiada wewnętrzne dziedzińce o formach klasycznych

-nawiązuje do architektury florenckiej

regularny plan budowli włączono w nieregularną siatkę ulic

* Palazzo Massimo, od 1532r., Baldassare Peruzzi

- wprowadza bardzo naturalne, zharmonizowane wygięcie elewacji

- rytmiczne pary pilastrów i pary kolumn

- delikatne boniowanie fasady

- charakterystyczne okna - o poziomym układzie, zamknięte prosto, o dekoracyjnym obramowaniu

- wyjście zaakcentował przez portyk z prostym belkowaniem

Najwybitniejszy pałac rzymski:

* Palazzo Farnese

- budowę prowadził A. Sangallo, w 1546 r. przejął ją Michał Anioł, który nadał kształt dziedzińców i wprowadził antykizujące belkowanie

- ostatnim architektem zajmującym się pałacem był Giacomo della Porta.

- dziedziniec - nawiązuje do dziedzińca Bramantego w Pałacu Papieskim, superpozycja porządków (toskański - joński - kompozytowy), kontrasty między trójkątnymi naczółkami a półkolistymi

- plan - symetryczny układ pomieszczeń

* Palazzo Bialoni Capinelli (?)

Pałace na Kapitolu - Michał Anioł. Od 1544r

* Palazzo dei Senatori

* Palazzo Nuovo

* Palazzo dei Conservatori

- Budowle zamykają trapezowy plac. Mają nowe antykizujące formy = pomysł Michała Anioła. To on stworzył pierwsze nowożytne uregulowane wnętrze urbanistyczne.

- Znak władzy miejskiej, przeciwnej do władzy papieskiej. Jest to miejsce senatu i ludu rzymskiego. Symboliczne miejsce antycznej Romy. Tu arystokracja rzymska miała swoja symboliczną siedzibę

Ferrara

* Palazzo Dei Diamenti (zw. Diamentowy)

- połączenie architektury porządkowej ograniczonej do naroży budynku z diamentową rustyką, -> zanika efekt obronności i surowości, a silnie jest podkreślona dekoracyjność

Bolonia

* Palazzo dei…..

Wenecja

- pałace nie mogły otwierać się na dziedzińce, otwierały się na kanały; wyjątek stanowiły pałace usytuowane w centrum miasta

- kanały => sieć komunikacji miejskiej, tu odbywało się także ceremonialne życie miasta

- powyższe tradycje należało przystosować do architektury witruwiańskiej, klasycznej, antycznej.

* Cadoro na kanale Grande

- rdzeń XIII, wnętrze XIV, całość XVw

- fasada - 1428 - ok. 1430r

- dolna kondygnacja - westybul otwarty ku wodzie

Architektem, który nadał Wenecji nowy, klasycyzujący, renesansowy wyraz był:

MAURO CODUSSI:

* Palazzo Loredan, rozpoczęty w 1502 - ukończony jeszcze zanim Wenecja przystąpiła do wojny w 1509r

- zbudowany dla Andrea de Nicollo Loredana - najmożniejszego patrycjusza

- zastosowanie w trzech środkowych przęsłach portyków

- całość elewacji jest objęta siatka podziałów porządkowych

- otwarte galerie inaczej niż tradycyjne nie są wydzielone z tafli ściany tylko w całości są powiązane z tą ścianą

- wyraźna symetryzacja fasady - zaakcentowanie trzech środkowych osi

- ścisłe wypełnienie pól detalem

- maswerk gotycki przekształcony na łukowate formy

- biforia + oculus

- wyraźny podział na trzy kondygnacje (wydzielone silnym belkowaniem)

- rozróżnienie porządkowe: 1. Płaskie pilastry, 2. Kanelowane półkolumny, 3. Półkolumny o płaskich trzonach

- wszędzie porządki kompozytowe, brak superpozycji

- pojawia się motyw, który później przekształci się w serlianę (rysunek)

SANMICHELI Michele, zw. San Micheli (ok. 1484-1559)

- pochodził z Werony

- uczył się w Rzymie u Bramantego

- pracował w Pałacu Watykańskim

- od 1528 był na słuzbie Republiki Weneckiej ->odpowiedzialny za rozbudowę fortyfikacji weneckiej

- otoczył całą Weronę -> bramy o antykizujących formach

- najwybitniejszy architekt fortyfikacji, ale budował także pałace

* Palazzo Grimani w Wenecji

- ostatnia kondygnacja powstał po śmierci architekta

- elewacja = sieć geometrycznych podziałów

- motyw Serlia (palladiański) => szeroki łuk po środku, wsparty na bocznych łukach

- jednolite belkowania

- ten schemat pałacu będzie kontynuowany przez pokolenia architektów aż po architekturę barokową: * Pałac Ca' Pesaro w Wenecji - Baldessarre Longhen

* Ca Redzonico

San Micheli działał także w Weronie, Stosował tu podobne rozwiązania:

* Palazzo Belivacena - przed 1534r

* Palazzo Pompei - ok. 1530r.

- w dolnych kondygnacjach silnie akcentuje rustykę, wyżej cała ściana wypełniona jest przez otwory - system okien z motywem serlialny

- dziedziniec krużgankowy wg wzorca florenckiego

Vicenza

ANDREA PALLADIO

- opracowuje wygląd domu miejskiego wedle wzorca antycznego (próbuje odtworzyć wizję Witruwiusza)

Cechy charakterystyczne:

- budowle strukturalnie zamknięte

- posiadają system porządków kolumnowych (superpozycja porządków lub wszystkie kondygnacje takie same)

- stosuje ciągłe gzymsy; nowość -> łamanie odcinkowe gzymsów nad kolumnami

- stosuje wypełnienie kwadratowymi oknami połaci między kolumnami

- przemienność naczółków (segmentowe, trójkątne)

- wysoki parter z rustykowaniem na którym wznosi się właściwa architektura

Pałace miejskie:

*Barbaran da Porto,

*Thiene,

*Valmarana

Budowla otwarta portykowo:

* Palazzo Chiericati

- tylko środkowa partia tworząca ryzalit wysunięty przed lico ściany jest zamknięta

- po bokach - galerie

Rodzaj architektury palladiańskiej stanie się popularny w Europie, w XVII w. Niemczech, w XVIII w. na Śląsku, w Austrii, Czechach i Anglii.

* Banqueting House, Londyn, 1619 - 22r., A. Johns

- dla Karola I Stuarta

W 1570r Palladio wydaje swój traktat o architekturze - Quattro Libri dell'Architettura - Cztery Księgi o Architekturze, który staje się architektonicznym wzorem. Wzory te silnie oddziałały na całą architekturę europejską.

Rzym - barokowe pałace miejskie

* Palazzo Barberini 1628 - 1638r., CARLO MADERNA, po jego śmierci (1629r.) - Bernini, współpracował też Borromini

- Maderna w planie tego pałacu wprowadził schemat pałacu, który nawiązuje do pałacu Pittich

- fasada ma charakter wysuniętego ryzalitu ujętego w boczne silniej wysunięte skrzydła ujmujące plac

- iluzja głębi w niszach okiennych

- od tyłu - dziedziniec z ogrodem

- wielka sień kolumnowa głęboko sięgająca do środka bryły

- wyskoki owalny salon

- na pierwszym piętrze ciąg pomieszczeń amfiladowo połączonych z wielką salą paradną na osi

G. L. BERNINI w swojej architekturze preferuje formy zdecydowanie klasyczne. Wykorzystuje wzorce palladiańskie I rozwija je, co będzie miało wpływ na architekturę francuską, gdyż w 1665 r. Bernini udaje się do Paryża w celu zaprojektowania rozbudowy pałacu królewskiego - Luwru.

* Luwr

- pierwsze założenie pałacu jest średniowieczne

- w 1528r król Franciszek I zdecydował się na przebudowę

- 1546r król Francji Franciszek I rozpoczyna przebudowę zamku w pałac, ze względu na rozbudowę miasta zamek stracił swoją funkcję obronną. Średniowieczne zachodnie skrzydło zostało wyburzone i zastąpione renesansowymi budynkami zaprojektowanymi przez Pierre Lescot i wykończonymi przez Jean Goujon (dekoracja rzeźbiarska). Przebudowa była kontynuowana również przez jego następcę Henryka II (panował w latach 1547 - 1559)

- 1566 - Karol IX buduje pierwszy poziom małej galerii (Petit Galerie)

- 1595 - Henryk IV rozpoczyna budowę wielkiej galerii (Grand Galerie). Budowa została zakończona w roku 1610.

- 1625 - Ludwik XIII podejmuje dalsza rozbudowę Luwru zgodnie z planami powstałymi za panowania Henryka IV.

- w 1667 zostaje ściągnięty z Rzymu Bernini by zaplanować wejściową, paradną elewację. Odmówiono współpracy z nim, jednak jego projekty funkcjonowały i były dyskutowane. Ostatecznie zwyciężył projekt C. Perraulta -> i zaprojektowaną przez niego fasadę oglądamy do dziś.

- 1672 - Ludwik XIV przenosi siedzibę królewska z Luwru do Wersalu

* Pałac Tuileries

- to jedyna pozostałość założenia pałacowego, które budowano na zachód od Luwru od początków XVI w.

- w 1564 r. Philibert Delorme rozpoczął budowę wielkiego pałacu dla regentki Katarzyny Medycejskiej, otoczonego pięknym ogrodem. Pałac Tuileries miał być niejako zamknięciem wzniesionego w kształcie podkowy Luwru. Po kilku latach budowa została przerwana i wznowiono ją dopiero z polecenia króla Henryka IV. Prace kontynuował od 1594 r. architekt Jacques Ducerceau, doprowadzając do połączenia istniejących już budynków pałacowych długą galerią z Luwrem, wybudował też Pawilon Flory.

Prace nad rozbudową ogrodów pałacowych kontynuował Claude Mollet, a następnie od 1664 r. słynny ogrodomistrz André Le Nôtre, który nadał im kształt istniejący do dziś.

- w latach 80-tych XIX spaił się i dziś praktycznie nie istnieje

- architektura porządkowa

- z wysokimi dacham

* Pałac Luksemburski - Salomon de Brosse, 1615 - 1626 (l. 30te)

- Pałac został zbudowany dla Marii Medycejskiej, matki króla Ludwika XIII, na miejscu dawnej rezydencji księcia Piney-Luxembourg

- nawiązuje do pałacu Pittich

- ryzalit wejściowy od strony ogrodu- nawiązał do lokalnej architektury => schemat zwieńczenia występujący w Luwrze

- silne rustykowanie

- porządkowość

WYKŁAD NR 6

29 XII 2006

WILLA

Willa w architekturze nowożytnej pełniła szczególną rolę:

• nawiązuje najsilniej do architektury antyku

• dzięki specyficznym funkcjom i formą pełniła rolę rezydencjonalną czyli organizowała życie społeczno - gospodarcze

• wille wiejskie: luksusowo - rekreacyjno - reprezentacyjne pełniły także funkcję rozrywkową - były ogniskiem kultury innej od miejskiej.

• Spełniały także funkcje estetyczną i naukową => gdyż willa była miejsce kolekcji rzeźb antycznych i sztuki współczesnej=>

• => funkcja ostentacji bogactwa i statusu właściciela

Początki:

- wille rzymskie powstawały od II w p.n.e.

- główny okres rozkwitu architektury willowej to III i IV w n.e. (czasy Cesarstwa Rzymskiego)

- willa była rezydencją będącą w opozycji do domu atrialnego czyli miejskiego

- willa = zażywanie przyjemności, rozkoszowanie się sztuką

- były ściśle połączone z naturą

- budowano je na wsiach - willa rustica i w miastach - willa urbana

- pełniły nie tylko funkcje estetyczne, ale także gospodarcze, były związane z systemem intensyfikacji życia gospodarczego; willa rustica -> rodzaj folwarku, stanowiącego połączenie rezydencji z samowystarczalnym gospodarstwem wiejskim, przedsiębiorstwo rolnicze

- szczególnie rozwinęła się w formie willi luksusowej:

* Willa Dioklecjana

* Willa Hadrina w Tivoli 117 - 138r

- wielkie terytorialnie założenie z basenami otoczonymi kolumnowymi portykami, z systemem tarasów i dziedzińców

- stał się źródłem inspiracji - tak powinna wyglądać luksusowa willa cesarska

Wille nowożytne:

- zaczęły powstawać od końca XV w., te wcześniejsze powstające od l. 20 - 30 do połowy XV w. stanowiły specyficzne rozwinięcie typu zamku włoskiego

- początkowo nie nawiązywano do willi Hadriana. Architekci nie mogli oprzeć się na dziele Witruwiusza, gdyż ten niewiele pisze o projektowaniu willi. Sięgano zatem do tekstów innych pisarzy - Pliniusza Młodszego, Katona, Wirgiliusza. To oni opisywali życie wiejskie, rodzinne, małżeńskie.

- pierwszy znany włoski pisarz zajmujący się projektowaniem willi to był L. B. Alberti. W swoim traktacie (księgi V i IX) opisuje wille miejski i podmiejskie:

• Powinny być usytuowane na wzgórzu, tak by dominowały w pejzażu, by pełniły funkcję propagandy władzy, był były znakiem dominacji władzy nad latyfundiami, by były widoczne dla przybyszów.

• Willa nie ma pełnić funkcji obronnej, ma zapraszać, a nie odgradzać

• Jej wygląd ma być bardziej ozdobny niż domu

• Po środku powinien znajdować się dziedziniec

• Pomieszczenia reprezentacyjne mogą być różnych rozmiarów, ale ich proporcje muszą być dostosowane do siebie, oparte na kanonie budowli antycznych

• Zaleca budowanie loggii ogrodowych wypełnionych wazonami oraz galerii ogrodowych.

• We wnętrzu mają pojawić się malowidła i rzeźby o tematyce mitologicznej, heroicznej, ale także sceny w pejzażu przedstawiające zajęcia wiejskie, sportowe - odwołanie się do funkcji rozrywkowej willi.

Pierwsza willa w typie antycznym - all' antica

* Willa Medyceuszów w Poggio a Caiano - wg projekt G. da Sangallo, 1465 - 1520 (z przerwą 1495 - 1513 gdy Medyceusze zostali wygnani z Florencji)

- dla Lorenzo de Medici

- symetryczne założenie otoczone ogrodem

- wewnętrzny dziedziniec

- proporcje oparte na symetrii, na dokładnych wyliczeniach

- wgłębiona portykowi loggia usytuowana w pierwszej kondygnacji nawiązuje do antycznej świątyni in antis => ten element stanie się częstym motywem nowożytnej architektury willowej

WILLE PALLADIA I KRĄG ARCHITEKTÓW Z NIM ZWIĄZANYCH:

Humaniści, uczeni, budowniczy:

-> Alvise Cornaro

* Villa dei Vescovi pod Padwą - lata 30-te XViw

-> Gian Georgio Trissino - to renesansowy uczony, poeta i budowniczy w jednej osobie, ogromnie rozmiłowany w starożytności. To właśnie ów mistrz nauczył młodego Palladia sztuki architektury, a także w 1540 roku zmienił mu nazwisko, którego odtąd Andrea używał już zawsze;

* Villa Trissino w Cricot - l. 30-te XVIw

W 1541r wysłał Palladia do Rzymu by prowadził badania archeologiczne nad architekturą rzymską => silnie to niego wpłynęło:

* Villa Godi

* Trissino a Cornedo

* Villa Pojana w Lugo Vicentio

- stosował proste formy z nieuporządkowaną elewacją nawiązując do will podweneckich

- charakterystyczne loggie na dole

- charakterystyczny rozkład okien

- okna boczne blisko narożnika => rozwiązanie weneckie

Nowy typ willi Palladia:

- silnie scentralizowane

- łączy główny budynek mieszkalny z gospodarczym skrzydłami

- wprowadza reprezentacyjne, arkadowe portyki

- akcentuje porządkową architekturę

W latach pięćdziesiątych Palladio wypracował formułę idealnej willi: centralną bryłę o ściśle symetrycznym planie zdobił kolumnowy portyk, z boków przylegały wydłużone skrzydła zabudowań gospodarczych, rozciągnięte horyzontalnie lub wygięte do przodu ćwierćkolistym łukiem, jak w La Badoera (ok. 1550-60), wiążącym budynek z otaczającym krajobrazem. Ten główny temat Palladio rozwinął w wiele wariantów, od złożonej kompozycji La Rotonda (zaczęta ok. 1550) z heksastylosowym portykiem umieszczonym w każdej z czterech elewacji, do prostoty La Malcontenta (1560) i Fanzolo (ok. 1560-65), gdzie okna nie mają obramień, a dekoracja ogranicza się do portyku w głównej fasadzie, aż po surową siłę w Poiana, gdzie kolumny zostały zastąpione nie dekorowanymi słupami. Wykorzystanie portyków (wzorowanych na fasadach świątyń) w budynkach mieszkalnych było nowością (Palladio błędnie przypuszczał, że były one używane w domach rzymskich). Portyki te są niekiedy wolno stojące, ale częściej wiążą się z płaszczyzną muru. W Quinto (ok. 1550) i Maser (lata sześćdziesiąte) potraktował cały blok centralny jako fasadę świątyni. Stosunek portyku do reszty budynku oraz rozmiary wnętrz Palladio określał stosując zasadę harmonicznych proporcji.

* Villa Barbaro w Maser 1547 - 1558

- willa powiązana z drogą, położona pośród łąk, z tyłu - las funkcjonujący jako park

- boczne skrzydła ujmują dziedziniec

- scentralizowana bryła

- dekorowana m.in. przez Veronesa

- krzyżowy układ główny salonu uzupełniony jest przez pomieszczenia boczne

* Villa Cornaro w Piombino Dese 1551 - 1554

- westybul (rozbudowany portyk)

* Villa Chiericati, Vancimuglio, Ok. 1555r

- znów pojawia się charakterystyczny portyk, który obejmuje całą wysokość elewacji (wielki porządek)

* Villa Badoer we Fratta, 1556 - 1565r.

Palladio z jednej strony dąży do form prostych, zimnych klasycznie, a jednocześnie do okazałości, ostentacji bogactwa. Akcentuje to poprzez wysokie podpiwniczenie i wprowadzenie schodów do przedsionka.

* Villa Foscari w Gombarare di Mira 1559 - 60

- salon - układ krzyżowy, wokół znajdują się inne pomieszczenia

- portyk kolumnowy na wysokim piętrze podpiwniczenia

* Villa Emo w Fauzolo

* Villa Trissino w Sarego, ok. 1562 - 1568, 69

- rustykalny portyk, kolumny o rustykowanych trzonach

* Villa Rotunda w Vicenzy 1565(6) - kończony po śmierci Palladia przez V. Scamottiego

- stał się wzorcowy dla całej architektury nowożytnej

- idealne założenie centralne

- okrągła sala główna, wokół pozostałe pomieszczenia

- cztery portyki z każdej strony

* Villa Piovene w Loneolo, 1539 - 40, rozbudowany przez Palladia po 1570r do 1579r

- portyk osadzony na wysokim cokole, do którego prowadzą schody

Wszystkie palladiańskie wille i inne wille z terenu Wenecji tworzyły oprawę dla charakterystycznego stylu życia - villegiatura:

- oderwanie się od polityki, handlu, bankierstwa prowadzonego przez Wenecję (lub inne miasto)

- poświęcenie się kulturze miłości platońskiej

- wytworny flirt

Wille zapełniane były licznymi obrazami, które dziś znajdują się w muzeach

* „Wenus” - Tycjan (Giorgione)

Dominowała ikonografia mitologiczna z akcentem na nagość. Podejmowano tematy związane z miłością, nagością i cielesnością. Popularnym tematem był także koncert wiejski (muzykowanie w połączeniu z nagością):

* „ Koncert wiejski” - Tycjan

Powstawały tzw „poezije” (?), które nie miały rozpoznawalnego na pierwszy rzut oka tematu. Temat był znany tylko dla wtajemniczonych, tzw obraz - rebus, np.:

* „Burza” - Giorgione

* „Trzej filozofowie” - Giorgione

Dekoracje willowe najlepiej zachowały się w:

* Villa Barbaro

-Veronese wykonał dekoracje ok. 1560 r., tematy:

• Alegorie różnych typów muzyki

• gloryfikacja piękna przyrody przez bardzo bogate przedstawienia przyrody w sposób iluzyjny

• motywy rodzajowe odnoszące się do życia towarzyskiego

Dekoracja realizuje postulaty Albertiego i Palladia.

* Villa Della Gallino, Arcetri

- A. Pollaiuolo, watek muzyki, tańca i miłości

W willach toskańskich, (np. Villa Medyceuszy - J. Pontormo, późne lata 30-te XVIw) rozwinięty został motyw prac wiejskich, wegetacji, kwitnienia, często alegoryzowany wątek czterech pór roku, żywiołów, powiązanych z symbolami zmysłów. Wiąże się to z symboliką przemian przyrody. Te przedstawienia spaja idea, że życie powinno być poddane rytmowi przyrody.

* Villa Farnezina w Rzymie; 1505 - 1510r; budowniczy - B. Peruzzi (także malarz)

- dekoracje - Rafael z współpracownikami

Rafael był głównym projektantem i wykonawcą najważniejszych części. Projektuje dekoracje dwóch loggii otwierających się na ogród:

• Amor i Psyche

• Historia Galatei - 1510 - 11

* m. in. Triumf Galatei - dawała możliwość namalowania piękna cielesnego

Były to popisy iluzyjne, które miały cieszyć oko koneserów sztuki, np. iluzyjnie malowane festony pełne kwiatów i owoców, łączące się z groteską.

We wnętrzu obu loggi -> pejzaże iluzyjne otwierające przestrzeń tych loggi na zewnątrz.

Iluzyjnie malowana architektura (tzw. Sala Perspektyw) = Peruzzi

* Villa Madama - Rafael - architekt i projektant dekoracji

- próba odtworzenia dekoracji groteskowej antycznego domu willowego

* Palazzo Del Te w Mantui

- dekoracja wykonana przez ucznia Rafaela

- połączenie programu mitologicznego z gigantomachią

- architektura iluzyjna przytłacza odbiorcę, poraża widza siłą przedstawienia -> efekt manierystyczny - gdyż to wszystko to tylko malowana fikcja, zabawa, gra.

* Villa we Frascoti 1601-

- Freski wykonane przez Domenico Zampieri (1581-1641), zw. Domenichino - najważniejszy malarz wczesnego baroku.

- tematy mitologiczne łączą się z bogatym pejzażem

- historia Apollo i Dafne, Marsjasza i Apolla - wszystko o związku poezji i miłości

- maja pouczać o przemijalności wszystkiego, co ziemskie

Ren rodzaj działania niedostosowany do pałacu, znalazł zastosowanie w willach.

* Villa Ludovisi, Rzym, 1621 - 23

- Giovanni Francesco Barbieri - popis iluzji, otwarcie architektury na zewnątrz

* ,,Bogini Aurora'' - symbol budzącej się przyrody

WILLE XVII - XVIII

W XVII w. nadal stosuje się model palladiański, ale także powstaje nowy, którego przykładem jest:

* Villa we Froscati, 1601

- J. Della Porte, potem - C. Maderno, który powiązał oś budowli z wielką kaskadą biegnącą ze wzgórza ku pałacowi, stanowiąca oś całego założenia

- casinio willowe (casino = domostwo)

- prostokątny plan z centralną salą wyraźnie zaznaczoną w bryle

- po bokach (w skrzydłach) - mieszkalne apartamenty właścicieli i znaczniejszych gości

- ten model będzie kontynuowany:

* Villa Garsoni, Collodi (niedaleko Lukki)

- barokowy charakter podkreślony poprzez ogrody z tarasami…

* Villa Patagonia, Bagheria, Sycylia, 1705r

- wygięty kształt

- otoczona budynkami gospodarczymi

* Villa Valguarnera, Bagheria, Sycylia, 1709 - 35

* Villa Stupinigi pod Turynem, od 1729r - Filippo Juvarra

- myśliwskie dom rodziny królewskiej

- na pierwszy rzut oka to pałac, ale jednak jest to willa, gdyż piano nobile znajduje się w dolnej kondygnacji!!!

- wielka sala wypełnia centralna rotundę

- ostentacja splendoru

PALLADIANIZM - typ weneckiej willi palladiańskiej kontynuowany był po wiek XIX

* Villa Rocca Pisana, Luonigo 1574 - Vincenzo Scamozzi

* Villa Cordellina, 1735 - 60; - Giorgio Massari

Ten wenecki palladianizm jest modelowy dla północno europejskich architektów. Najbardziej wyraziście wpływ palladianizmu widoczny jest w architekturze angielskiej, szkockiej, irlandzkiej, amerykańskiej a także polskiej, rosyjskiej i na terenie Niemiec.

Kraje anglojęzyczne:

* Queen's House, Greenwich Villa, 1615 - 1638r, Inigo Jones

- idealny plan palladiański

- palladiański (kolumnowy) portyk

- system proporcji także zaczerpnięty od Palladia

- nawiązanie do willi Medyceuszów w Poggio a Caiano

* Gunmesbury Mouse, John Webb

- willa tą znamy wyłącznie z rycin

* Chiswick Mouse, Richard Boyle

- nawiązanie do Villa Rotunda i Villa Rocca Pisana

W naturalny sposób ta architektura staje się popularna w innych krajach anglojęzycznych:

* Charlottesville, Virginia, Thomas Jefferson Monticello

- dzieło palladianizmu amerykańskiego

Holandia

Architektura willowa rozwija się tu pomimo, że nie ma tu wielkiej arystokracji. Wille buduje sobie ród królewski.

* Mauritshuis, Haga, 1633, Pieter Post, Jacob von Campana

HAGA - jest miastem rezydencji i ogrodu. Budowano tu wiec wille ogrodowe, w których próbowano rozwijać wenecki model villegatura.

* Huis ten Bosch (Dom w lesie) pod Hagą, 1648, Pieter Post, Jacob von Campana

Polska także sięga do tradycji palladiańskiej.

* Wilanów

- dla Jana III Sobieskiego

- Pierwotnie składał się tylko ze środkowej części

- boczne ryzality, nazywane w polskiej architekturze alkierzami

* Willa w Czemiernikach, 1615 -22r, Fr. Firlej

- rezydencja Henryka Firleja

* Pałac w Kielcach 1638 - 42

- willa biskupa Jana Zadzika przy kolegiacie biskupiej

Palladianizm odradza się w Polsce w XVIII, głównie na obszarze Małopolski i Mazowsza.

* Królikarnia

* Willa na wodzie w Łazienkach

* Pałac w Lubostroniu 1795 - 1800, St. Zawadzki

* Pałac w Pawłowsku (niedaleko Petersburga)

WYKŁAD NR 7

12 I 2007

C. d. architektura willowa

Willa - ściśle połączona z przyrodą.

• willa imperialis - luksusowa

• willa rustica - wiejska

Wille nowożytne były ściśle oparte na wyobrażeniach o antyczne wille luksusowe, opisanych przez m. in. Pliniusza Młodszego.

Architektura willowa zyskała zaplecze literackie:

Pierwszym włoskim pisarzem zajmującym się projektowaniem willi był L.B. Alberti w swoim traktacie w księdze V i IX opisuje wille miejskie i podmiejskie. Wg niego powinny one:

- być lokowane na wzgórzu by były dobrze widoczne dla przybyłych

- posiadać dziedziniec

Pierwszym traktatem, który dostarczył konkretnych wzorów will to traktat S. Serlia - „Architektura” - 1584r. W księdze trzeciej publikuje znane, istniejące wille.

Andrea Palladio - “Quattro libri dell'architrttura” 1570 r.

• podkreśla rolę bieżącej wody w rozplanowaniu folwarku

• lokowanie nad rzeką lub na wzgórzu

• wille powinny być powiązane z magazynami gospodarczymi

• willa rustica ma mieć formy proste, ale godne

• budowla centralna z kolumnowym portykiem

Idee Palladia spopularyzował VINCENZO SCAMOZZI - „Idea dell' architektura uniwersale” - 1615r

Zanim powstały antykizujące wille w XV w. występował na terenie Toskani typ domu zameczku z wieżą lub z machikułami, które podkreślały władzę rezydenta.

Wczesne wille Medyceuszy autorstwa Michelozza:

* Villa Wawrzyńca I Medyceusza w ??? - z machikułami

* Villa w Cafaggiolo, 1436 - 1454

* Villa Il Trebbio, l. 20te XV w.

=> podkreślają paraobronność

Do wczesnych will można zaliczyć niektóre wille z okolic Wenecji:

* Villa Giustinian w Roncade

- krenelaż

- paradna brama z dwiema wizami

* Cascina Sforzesca

* Palzazzo Rossi, Pontecchio

- zastosowanie dekoracyjnego krenelaża obronnego z motywem cięcia w jaskółczy ogon.

Obok tej paraobronnej architektury willowej pojawia się prosty typ casino - domu miejskiego, podmiejskiego , z loggią:

* Villa Medici w Fiesole, Michelozzo, ok. 1460r

* Villa Porto Colleoni, Thiene, 1441-53r.

- prosty blok wzbogacony motywem toskańskiej loggi

- zachowane “akcesoria” zameczku obronnego

Pierwsza willa all' antica:

* Villa Medici w Poggio a Caiano - Giuliano da Sangallo

- symetryczność założenia

- loggia kolumnowa

Wille włoskie, które potem powstają można podzielić na różne typy:

• pojedynczy blok prostopadłościenny - * Poggio Reale, Rufina pod Neapolem

• blok ze skrzydłami lub pawilonami bocznymi połączonymi z domem mieszkalnym

• z wewnętrznym dziedzińcem

* Villa Farnesina w Rzymie, 1505 - 1510r, Baldassare Peruzzi

=> typ willi ze skrzydłami

- symetryczny układ z westybulem, który prowadzi do klatki schodowej

- od strony ogrodu - poprzeczna loggia

- dwa skrzydła ujmujące całość z pomieszczeniami reprezentacyjnymi

- opięcie elewacji pilastrowaniem

- stanie się wzorcem dla XVIo wiecznej architektury

* Cortile di Belvedere i Cortile Dell Pigna, Watykan, D. Bramante (przebudowa - Irro Ligorio)

- system tarasowy z arkadami - nawiązanie do willi antycznej opisywanej przez Pliniusza

- przeznaczona do słynnej papieskie kolekcji rzeźb antycznych, np. Grupa Laokoona, Apollo Belwederski

- w eksedrze symboliczna szyszka - podnosi rozmach założenia Bramantego

- dodano trzecią kondygnację w dziedzińcu

- za Sykstusa V przedzielono to założenie poprzecznym traktem (budynkiem biblioteki) => podział ostateczny na dwa dziedzińce, które pierwotnie tworzyły całość

* Villa Madama, Rzym, Rafael (od 1518 -….)

- nigdy nie ukończona

- projekty Rafaela, ale ostateczną formę nadał Sangallo

- w dekoracji wnętrz współpracował Peruzzi, G. Romano

- centrum miał stanowić wielki okrągły budynek

- nowość - sklepiona loggia ogrodowa z groteską (zachowała się)

- nawiązywała do opisów willi Pliniusza Młodszego

Ten typ jaki miał być wprowadzony w Villi Madama zastosowano w:

* Villa Imperiale - kulminacja tego typu założeń

* Palazzo del Te w Mantui, 1525-1535r., Giulio Romano

- dla Federico II Gonzagi

- nawiązuje do luksusowych, antycznych willi rzymskich

- rustykowanie, podkreślenie wiejskości

- skontrastowanie porządkowej architektury portykowej z motywem palladiańskiej serialny

- surowość zewnętrznej elewacji, jej rustykalność i wiejskość przechodzi do masywności porządku doryckiego, następnie przechodzi przez paradność elewacji głównej i burzona zostaje w iluzyjności malowideł we wnętrzach

- piano nobile w dolnej kondygnacji = willa

* Villa Giulia dla Juliusza II, 1551 - 1553(55)r., Jacopo Vignola

- usytuowana na wzgórzu

- ujęta tarasowo, rozciągnięta w przestrzeni

- podział na kolejne dziedzińce zgodnie z wyobrażeniem willi antycznej

- wejście znajduje się od fasady ulicznej

- architektem ogrodu był B. Ammanati => specjalista od manierystycznej architektury ogrodowej

- operowanie kontrastem

* Villa Medici w Rzymie, przebudowana 1578-86r., B. Ammanati

Wille XVII i XVIII we Włoszech środkowych to przede wszystkim wspaniałe, wielkie założenia ogrodowe:

* Villa d'Este w Tivoli, 1560-1572 (od 1605 przebudowa), Pirro Ligorio

- w ogrodzie system tarasowy z ciągiem fontann na osi

- woda spływa kaskadowo w dół

- liczy się pomysł, inwencja

* Park Bomarzo, od 1552r, Pirro Ligorio

- dla księcia P. F. Orsiniego

- tzw „park potworów”

- liczne elementy egzotyczne => idea kaprysu manierystycznego

- *smok, *Herkules => motywy kojarzone z dzikością, walką, żywiołem

- program parku oparty na idei neoplatońskiej

- wszystko zmierza ku grze, zabawie - ma zaskakiwać, przestraszać, rozbawiać <rysunek>

- zasda architektonicznego kaprysu

* Villa Lante, Baganaia, J. Vignola

- esencją założenia są tarasy ogrodowe połączone systemem rozbudowanych schodów i basenów wodnych

* Villa Aldobrandini we Frascati, Giacome Della Porta, Carlo Maderna

- - z wielką kaskadą wodną

- z boku - “sekretny ogród”

Poza Rzymem ten ty willi nie występuje zbyt często. W dość wczesnym okresie pojawia się w typie Farnezine -> bogate pilastrowanie, wprowadzenie w zwarty blok loggi

* Villa Giustiniani Cambiaso, Genua; Galeazzo Alessi

- zwarty blok, wcięcie w postaci loggi

- silnie opięta strukturą pilastrową

- wokół ogrody

PALAZZO IN FORTEZZA

Palazzo in fortezza - specyficzny rodzaj pałacu, posiadający cechy obronne. Zazwyczaj był to budynek pałacowy otoczony umocnieniami typu bastejowego, bastionowego, a w oszczędniejszych realizacjach parkanem i fosą.

Wywodzi się z witruwiańskiej idealnej architektury.

* Palazzo Farneze w Caprarola, 1557 - 83r. - J. Vignola na fundamentach wcześniejszej budowli, położony na wzgórzu

- piano nobile w dolnej kondygnacji właściwego budynku

- plan regularnego 5-o boku <rysunek>

- Salon Herkulesa - wielki salon główny

- wieża zbudowana na bastionie

- portyk w fasadzie wejściowej

- okrągły dziedziniec arkadowy

- system bastionowy otaczający budowlę

- połączenie osiowości

- dekoracje wykonali mlarze florenccy

- pełnił funkcje willową, rozrywkową, rekreacyjną => siła rodu Farneze

- obronność, męstwo

* Krzyżtopór 1627 - 1644, Wawrzyniec Senes

- dla Krzysztofa Ossolińskiego - ważnego kolekcjonera malarstwa

- osiowość wpisana w centralny plan 8-o boku

- dziedziniec na planie elipsy

- główna oś przebiega od wjazdu na dziedziniec gospodarczy -> przez uliczkę pomiędzy skrzydłami pałacu głównego -> dziedziniec główny -> główny salon umieszczony w wieży.

- skrzydła zewnętrzne 5o boku akcentowane wieżami w narożach

- trzy punkty osiowo ujęte: brama, dziedziniec środkowy, salon poprzedzający główny salon w wieży

- brama z krzyżem i toporem => manierystyczna gra słów, nawiązuje do imienia Krzysztofa

* Łańcut 1629 - 42r.

- dla wojewody Stanisława Lubomirskiego

- w swoim pierwotnym kształcie był to palazzo in fortezza

ZAMKI MIEJSKIE

Podejmowane są liczne przebudowy, które ujednolicały kształt założenia czyniąc je regularnym.

* Wawel

- przebudowa połączyła stojące budynki wokół dziedzińca

Renesans dociera do nas z Węgier - z Budy. Dużą rolę miał w tym król Aleksander, a nie królowa Bona.

Warszaty: Berecciego, Benedykta Sandomierzanina. Przebudowują kolejne skrzydła wokół dziedzińca, który nawiązuje do dziedzińca toskańskiego.

Inne przedsięwzięcie, by stworzyć budowlę idealną z innego istniejącego budynku:

* Castello Sforzesco

- cylindryczne wieże

- nawiązanie do włoskich pałaców miejskich

* Castelnuovo, Neapol

- powstaje także na fundamentach dawnego zamku

- usytuowany blisko miasta i wybrzeża morskiego

- bastejowe wieże ustawione na kolistych bastinach

- wielki salon na planie kwadratuz oculusem po środku => świadome nawiązanie do rzymskich kopuł

- * wielki, paradny, triumfalny łuk wejściowy Alfonsa dla uczczenia triumfalnego wjazdu króla:

>pracował nad nim cały zespół rzeźbiarzy

>postacie gryfów z herbami królewskimi,

>postać Wiktorii

>cztery cnoty kardynalne

>Michał Archanioł nad całością

* Kreml

- główna brama wjazdowa podobna jak w Neapolu

- cały jest włoski!!!

- * Katedra Zaśnięcia - przebudowana przez architekta pochodzącego z Bolonii, włoska struktura

- * Katedra Archanioła Michała 1505 - 1508r. - przebudowa, przypomina wczesny renesans wenecki

- * Katedra Zwiastowania - pracują tu kamieniarze z Pskowa kształceni, w którymś z warsztatów włoskich, włoskie motywy, na tradycyjną cerkiew nałożona zostaje struktura włoskiego renesansu

- * Płac diamentowy 1487 - 1491r.

WYKŁAD NR 8

16 I 2007

Zamki budowane na ,,nowym korzeniu'':

* Chambord

* Urbino- zamek połączony z miastem

URBINO

Jedno z największych miast włoskich w połowie XVw i w XVIw, położone na wzgórzu. Jego władcą był Federico Da Montefeltro, który w 1474r zostaje księciem, słynie jako mecenas sztuki.

* portret Federico Da Montefeltro - Pierro Della Francesco

* Portret Federico Da Montefeltro czytający księgę, w zbroi i mitrze (oznacza książęcy tytuł)

* Katedra - rozpoczęta w 1480r

- wznosi się przy zamku

- główna fasada nie została ukończona

Urbino było ważnym ośrodkiem kultury i nauki.

Artyści tworzący w Urbino:

Luciano Laurano

Pacio Pantelli

D. Bramante

Rafael

Przebywali także: Alberti, Ucello, P. Della Francesco i.in.

Z Niderlandów przybywa w 1473r - J. Vassenhove - był odpowiedzialny za wyposażenie pałacu w obrazy z malarstwem hiszpańskim.

* Pałac książęcy w Urbino, od 1466 - do l.80-tych

- w 1466r Laurano przysłał model pałacu

- w 1474r prace nie były jeszcze zakończone (1482r - śmierć F. da Montefeltro)

- ARCHITEKCI:

• Luciano Laurana 1466 - 1472

• Francesco di Georgio Martini 1476 - 1485

• Baccio Fontelli - od 1479r

• Donato Bramante - także prowadził jakieś drobne prace

- wznosi się ponad Pizza Maggiore

- Federico od początku zabiegał, by pałac łączył się z miastem i panował nad miejską przestrzenią

- fasada z wieżyczkami

- założony wokół dwóch dziedzińców, jeden z nich jest krużgankowo - arkadowy

- w narożu pd-wsch reprezentacyjna klatka schodowa

- od północy - Sala Grande - wielka sala reprezentacyjna

- dalej ku zachodowi - dwie sale reprezentacyjne

- za nimi - apartament książęcy z małym studiolo=> gabinet studiów księcia

- * reprezentacyjna fasada - dzieło Francesco di Georgio Martini

- * dziedziniec - 1467 - 1472r, zaprojektowany przez L. Laurana, nawiązuje do atrialnego krużgankowego dziedzińca toskańskiego

- wielki rozmach połączony ze szlachetnością detalu

- umiejętność zagospodarowania przestrzeni tak by z tej nieregularnej bryły stworzyć wrażenie regularności i centralności

- * Duża Sala

- * Studiolo - ukończone 1476r, nie wiemy kiedy rozpoczęte

Intarsje z iluzjonistycznymi przedstawieniami - można tam zobaczyć, jakby rzeczywiście zawieszone na ścianach, półki pełne przyrządów geometrycznych, otwierające się drzwiczki szafki ukazujące rzędy książek, list, który leży w półotwartej szufladzie i inne eksponaty, które kryły się w szufladach za drewnianymi ścianami. Jeszcze bardziej fascynujące są, utrzymane w delikatnej tonacji, widoki Urbino.

Dekorowane w górnej strefie obrazami przedstawiającymi sławnych mężów - filozofów starożytnych, poetów średniowiecznych, humanistów. Łącznie 28 wizerunków (część z nich znajduje się w Luwrze) łączy się w bogaty program humanistyczny.

Projekt przypisywany jest: da Maiamo, ale także F. Martiniemu i Fontelliemu

Inne studiole księcia:

* w zamku w Gubbio - 1475 - 76r.

studiola włoskie -> powstawały od poł. XV po wiek XVI

- były zawsze prywatnymi pomieszczeniami do kontemplacji i studiowania

- były też miejscem przechowywania różnorodnych zbiorów właścicieli

- cechą charakterystyczną było zabudowanie szafek i zdobienie ich intarsjami

- zawiera szereg ważnych przedmiotów związanych ze studiami i pobożnością

- czyniły z księcia uczonego i kolekcjonera

Obrazy św. Hieronima lub Augustyna w pracowniach

Temat św Hieronima pogrążonego w studiach stał się bardzo popularny jako przedstawienie świętego patronującego humanistom. Rozpowszechnił się we Włoszech pod wpływem Niderlandów

* Św. Hieronim - 1442r - rozpoczęty być może przez Jana van Eycka lub wykonany w jego warsztacie

Najwcześniejsze studiolo:

* w Palazzo Belfiore pod Ferrarą, ok. 1450r - nie zachowało się

- dla Lorenze de' Este

-dekorowane cyklem obrazów ukazujących antyczne muzy

- autorzy: Cosma Tura i Angelo de S…

Najsłynniejszym jednak studiolem było te z Urbino -> jedyne zachowane studiolo XVo wieczne.

* cykl obrazów - siedem sztuk wyzwolonych, z wizerunkami księcia lub jego rodziny (*Retoryka, *Muzyka), autor - Chrystus z Gandawy

Słynnym studiolo z przełomu XV i XVIw było:

* Studiolo Izabelli d'Este w Mantui (maniakalna kolekcjonerka dzieł sztuki)

- * rysunek L. da Vinci

- * rekonstrukcja studiola

- malowidła ze studiola:

* „ Parnas” - Andrea Mantegna (triumf piękna i mądrości)

* „Minerva” - A. Mantegna

* „Triumf czystości” - Pietro Perugio

Brat Izabelli - Alfonso I d'Este, książę Ferrary wybudował sobie także studiolo i tam zbierał obrazy najsłynniejszych współczesnych malarzy.

Po studiolo urbinackim najsłynniejszym stało się:

* Studiolo Francesco I Medyceusza w Palazzo Vecchio (Pałac Stary) we Florencji

- manierystyczne

- małe, ciemne, bez okien lecz z dwojgiem drzwi. Jedne prowadzą do sypialni, a drugie na kręcone schody, którymi można niepostrzeżenie wyjść z pałacu. Sklepienie kolebkowe pokryte freskami, ściany pokryte dwoma rzędami paneli malowanych przez dwudziestu malarzy włoskich i flamandzkich. Malowidła te ilustrują cztery żywioły natury: ziemię, wodę, powietrze i ogień. W szafach ukrytych za obrazami książę przechowywał swoje skarby : kwarce, skały, produkty alchemików, trucizny, osobliwości zwierzęce etc.

- bark okien podkreślało skupienie i hermetyczność

- wykoncypowane w ramach programu autorstwa Vincencie Borgini, który ów program napisał w 1507r. i następnie zlecono G. Vasariemu opracowanie dekoracji wedle tego programu

- Borgini pisząc program wskazał, ze Am to być pomieszczenie małe dla rzeczy rzadkich

- mieścić się tu miały medale, zabawki, wyszlifowane kryształy, wazy i różne inne wytwory kapryśnych pomysłów

- zasadnicze prace trwały od 1572r

- portret Eleonory Toledańskiej i Zosima Medyceusza - ?

- dekoracja brązowa - Giambologna, B. Ammanati

- panele na których umieszczone są obrazy są ruchome, za nimi znajduja się drzwi do szaf z różnościami

- program miał mówić, ze skupia się tu cały makrokosmos

- była to forma świeckiego relikwiarza, gdzie można przechowywać różne drogocenności

Studiole były punktem wyjścia dla późniejszych kunstkamer = gabinety osobliwości.

- mieszają się w nich naturalia i artificiale, które pokazywały to co sztuczne.

ZAŁOŻENIA PAŁACOWO PARKOWE

-> typ rezydencji pozamiejskiej, letniej, która z czasem stał się stałą rezydencją króla

-> ten rodzaj architektury będzie się wiązał z narastaniem centralizmu w monarchii francuskiej.

FONTAINBLEAU

- na południe od Paryża

- od średniowiecza teren słynący z polowań

* Zamek Fontainbleau

- Gil de Breton rozpoczyna przebudowę i rozbudowę tego co było tu wcześniej dla FranciszkaI

- nawarstwienie kolejnych pawilonów (=>założenie pawilonowe)

- próby uregulowania planu

- 1549 - 59r. - F. de Lorne, elewację kończył - Francesco …..

- WNĘTRZE: włoscy artyści : G.A. Rosso zw. Florentino (przenosi wzorce rzymskie) i F. Primaticcio (wzorce mantuańskie)

- * Galeria Franciszka I 1533-40 - stiuk i fresk, uzupełnione boazeriami

- pracował tu także Cellini, który przysyłał swoje rzeźby, wykonał m.in.: * Solniczkę Franciszka I

- Fointebleau w miał stać się drugim Rzymem -> centrum sztuki i nauki

- pierwotnie znajdował Sie tu pomnik Marka Aureliusza

- we wnętrzach znalazły się dzieł wykonane dla Franciszka I I Henryka II, które propagowały idee powrotu do antyku, odnosiły się do idei miłości cielesnej, neoplatońskiej, z odsłonięciem nagości, która jest podstawą funkcjonowania dworu. Erotyczna symbolika, gdzie życie dworskie łączy się z naturą staje się specjalnością szkoły Fointebleau.

Za czasów Ludwika XIV główną rezydencją królewską stał się nowy pałac w Wersalu. Fontainebleau odwiedzano jedynie w okresie jesiennych polowań. W czasie Rewolucji Francuskiej zamek został pozbawiony prawie całkowicie wyposażenia wnętrz. Napoleon I, który wybrał ten pałac na swoją pierwszą cesarską rezydencję, polecił go na nowo umeblować. W okresie późniejszym szczególne starania o odnowienie zamku podejmował Ludwik Filip.

* Fragment zamku w Blois; skrzydło orleańskie (Gaston d' Orlean)

FRANCOIS MANSART;

- dobudowano nowe skrzydło, które miało zmienić zamek w pałac

- wysunięty płaski ryzalit

- blok ujęty w krótkie skrzydło => sugestia istnienia przed fasadą dziedzińca

- kolumnada zaokrągla naroża

- Mansart zastosował tu ciągły, łamany dach ze stromą częścią dolną i niską, bardziej spłaszczoną częścią górną, nazwany jego imieniem - mansarda.

* Maison Laffitte - F. Mansart, 1642 - 1650r.

- bryła pałacu głównego z korpusem łączy się dość integralnie z bocznym, poprzecznymi skrzydłami

- pierwsze w architekturze francuskiej założenie pałacowo parkowe - „pomiędzy dziedzińcem a ogrodem” - ENTRE COUR ET JARDIN

- westybul przechodzący od elewacji do elewacji

- rytm sal reprezentacyjnych na piętrze

- klatka schodowa na westybulu

- owalne salonowe pomieszczenie na zakończeniu ryzalitów bocznych

- rzut podkowy wzorowany może na Palazzo Barberini

- wnętrza o surowych, klasycznych formach

- opięcie całej elewacji systemem pilastrów i półkolumn

- spiętrzenie porządków, zwłaszcza w ryzalicie głównym

- wertykalność bryły

- usytuowanie pałacu na wysokim tarasie

* Vaux-le-Vicomte, Louis Le Vau

- zespół parkowo - pałacowy położony na południe od Paryża

- właściciel - Nicole Fouqet

- architekt Louis Le Vau w 1656r przedstawia projekty, rok później rozpoczynają się prace, w ciągu roku powstaje pałac, który zostaje uroczyście otwarty w 1661r. Tej uroczystości towarzyszył wielki festyn, który przyczynił się do obalenia władzy właściciela rezydencji. Król bowiem pozazdrościł mu tego wspaniałego założenia i tuż po uroczystościach przedstawiono Fouqetowi zarzuty o defraudacje pieniędzy!

- plan podkowiasty

- reprezentacyjny dziedziniec na tarasie otoczonym wodą

- część ryzalitowa z portykiem

- podwodne schody

- opiecie całej elewacji pilastrami z wielkim porządku

- wielki, owalny salon -> rozwiązany w nowy sposób = jego przestrzeń obejmuje wszystkie kondygnacje!

- klatki schodowe symetryczne, po obu stronach westybulu; w układzie amfiladowym

- gabinet, ante-chambre, chambre - w układzie amfiladowym <rysunek>

- dekorację wnętrz powierzono Charlesowi Le Brun

- dekoracja plafonowa, tapiserie, obrazy

- autorzy tworzyli także rezydencje wersalską

* PARK

- projektantem parku był Andre le Notce

- system krzyżujących się prostopadłych osi - osie poprzeczne przecinają oś główną

- geometryczny, regularny

* WERSAL - VERSAILLES

- został wzniesiony na polecenie Ludwika XIII w małej wiosce na południowy zachód od Paryża (Wersal).

- początkowo miał on pełnić rolę pałacu myśliwskiego.

- za panowania Ludwika XIV zaczęła się jego rozbudowa, która zakończyła się w 1710 (11), kilka lat przed śmiercia króla. Prace nadzorowali Louis Le Vau, Jules Hardouin-Mansart i André Le Nôtre, który zaprojektował wspaniałe ogrody.

- w 1671 L.le Vau rozpoczyna budowę rezydencji

- w 1678r Le Vau zostaje zastąpiony przez J.H. Mansarda

- w 1682r Wersal staje się oficjalnie rezydencją króla i siedzibą rządu, dodano także wtedy nowe slaony

- Manasrt wprowadza półkoliste wykroje okien (Le Vau zakładał zamknięcia proste)

- Przed pałacem znajduje się obszerny, półkolisty plac (Place d`Armes). Ponadto budowla ta posiada trzy dziedzińce: Cour des Ministres (Dziedziniec Ministrów) z konnym posągiem Ludwika XIV, Cour Royale (Dziedziniec Królewski) i Cour de Marbre (Dziedziniec Marmurowy) z częścią zabudowań stanowiących zaczątek Pałacyku Ludwika XIII z białego kamienia, przeplatanego czerwoną cegłą.

- Najsłynniejsza i najpiękniejsza wśród pałacowych fasad ma 560 m długości i wychodzi na przepięknie rozplanowany ogród. Wysunięta część środkowa pałacu jest dziełem Le Vau`a, natomiast dwa cofnięte skrzydła powstały według Hardouin-Mansarta.

- Pałac składa się z dwóch kondygnacji, dolnej zakończonej łukami i górnej z pasem filarów, pilastrów i wysokich okien. Całość wieńczy balustradowa attyka, w której znajdowały się mieszkania członków ogromnego dworu królewskiego. Król i książęta zamieszkiwali część środkową i skrzydła pałacu.

- Z Cour Royale poprzez Skrzydło Ludwika XIV, dochodzi się do wnętrza pałacu, gdzie mieści się Muzeum Historyczne, którego jedenaście komnat prezentuje epokę Ludwika XIII i Ludwika XIV. Z Muzeum można przejść do Opery zaprojektowanej przez Gabriela w 1770 r. z okazji zaślubin Ludwika XVI z Marią Antoniną. Sala jest udekorowana rzeźbionymi w drzewie i pozłacanymi ornamentami na błękitnym tle.

* Galeria Zwierciadlana - po 1682r. H. Mansart

- najważniejsze miejsce w Wersalu

- tu król komunikował się ze światem zewnętrznym

- na zakończeniu dwa salony -> Wojny i Pokoju

- 17wielkich luster, które powtarzają rytm okien

- jej sklepienie zdobią malowidła Le Bruna, przedstawiające wielkie francuskie zwycięstwa.

* Kaplica, 1699 - 1710(poświęcona), H. Mansard, ukończył - Robert de Cotte

- nawiązanie do Saint Chapelle

* OGRODY

- system osi głównej przcietej poprzecznymi osiami wyznaczonymi przez poprzeczne kanały

- stopniowo schodzące kanały

- wzdłuż głównej osi idziemy w kierunku wielkiego kanału, schodząc tarasowo mijamy kolejno basen Latony (watek Apolliński), basen Apollona z rydwanem, który wyłania się z wody, wielki kanał - ciągnący się przez 1,5km, ukończony w 1690r

- program ideowy:

->ogrodu wiąże się z kultem solarnym,

->król jako nowy Apollon i władca świata;

->pojawiają się personifikacje czterech rzek francuskich => odniesienie do panowania Ludwika nad całym obszarem francuskim;

->cztery żywioły, cztery strony świata=> pokazanie uniwersalności władzy króla.

Osobnym założeniem było:

* Grand Trianon, 1687-91, J.H. Mansart

- zbudowany za panowania Ludwika XIV

- gigantyczny pawilon ogrodowy

- umieszczony na osi poprzecznej wielkiego kanału

- prywatna, pawilonowo-willowa, jednopiętrowa rezydencja wypoczynkowa króla

- dwuskrzydłowa, na planie litery L

- między skrzydłami znajduje się kolumnada - w różowym marmurze i żółtym piaskowcu

* Petit Trianon, 1761-68, A.J. Gabriel

- zbudowanego przez Ludwika XV dla Markizy de Pompadour

- willa nawiązująca do willi palladiańskiej

- pawilon zupełnej prywatności

- ogród botaniczny

W Petit Trianon przebywała również chętnie małżonka Ludwika XVI Maria Antonina, której meble do dziś możemy tu oglądać. Romantyczna królowa kazała urządzić nieopodal niewielką Świątynię Miłości oraz hameau - sztuczną wioskę, ze sztucznym młynem i mleczarnią, gdzie przebrana za wiejską szlachciankę lubiła się przechadzać i gawędzić ze sztucznymi włościanami.

WYKŁAD NR 9

16 II 2007

REZYDENCJE - „MIĘDZY DZIEDZIŃCEM A OGRODEM”

Rezydencje „między dziedzińcem a ogrodem” stały się obowiązujące niemal w całej Europie. Obok Wersalu, także inne francuskie rozwiązania miały swoją wzorcową rolę:

* Rezydencja w Marly, J. Mansart, ogród - A. le Notre

- obecnie nie istnieje, a ogród został w XIX w. kompletnie przekształcony

- Mansart zbudował tu nie pałac, a jeden pawilon wypoczynkowo - rezydencjonalny

- dojazdowa aleja leśna prowadziła po osi do pawilonu

- ogród, obok ogrodu wersalskiego, staje się wzorcem dla ogrodów europejskich

->z kaskada opadajacą z tarasu na taras

->wielkie płaszczyzny basenów

-> oparcie całego założenia na wodzie=> stanie się to modelowe dla architektury późnego baroku w Europie

-> nawiązanie do rozwiązań włoskich - * Villa Aldobrandini

Wzorzec wersalski był bardzo silny. Zastosowany został także na terenie Europy północnej - w Anglii, Holandii, Skandynawii.

* Hampton Court, 1514 - ok.1540

- wersalskie założenie z wielosiowym ogrodem z wyodrębnioną osią główną

- w latach 1689 - 1717 dobudowano klasycystyczne skrzydła na planie litery ,,L''- Christopher Wren (angielski architekt palladiański)

* Drottningholm, Nicolas Tessin Starszy, potem jego syn

HOLANDIA

* Het Loo, Daniel Marrat - projektant założenia

DANIEL MARRAT - przenosi wzorce klasyczne Ludwika XVI na teren Holandii

- salę wielka zbudował - architekt rodzimy Jacob Roman w latach 1684-86

- „corps de logis” - korpus główny, rozbudowano o boczne pawilony w latach 1691 - 94

- przypomina formy architektury willowej

- pomieszczenia piano nobile znajduje się na parterze I na pierwszym piętrze

- przekładając wzorce Ludwika XVI nawiązuje do architektury wcześniejszej (do Pałac Johana Mauricia- ?)

- typowe dla architektury holenderskiej:

• powściągliwość,

• unikanie porządkowości (z wyjątkiem portalu), ornamentu, dekroacji

• operowanie oknem i płaską ścianą =>znamienne dla arch. holend. II połowy XVIIw.

ANGLIA

- pod względem architektury bliska Holandii ( związek rodziny Stevensów z Orańczykami) - architekci angielscy jeżdżą do Holandii, holenderscy do Anglii, wzajemnie inspirują się palladianizmem

- powstają rezydencje wyraźnie nawiązujące do schematu wersalskiego i takie, które próbują z nim grać, np:

* Marlborough Castle, Blenheim, John Vanbrugh, 1705-16

- jest to prezent dla Johna Churchilla za jego dokonania militarne

- występują elementy typowe dla will Palladia:

- schemat portyku z tympanonem po środku willi (pałacu)

- boczne galeryjne, portykowe skrzydła

- całe założenie ma charakter nawiązujący do rozwiązania „między dziedzińcem a ogrodem”

- mnożenie brył - daje to efekt pewnej malowniczości i monumentalizmu

Kolejną budowlą J. Vanbrugha jest:

* Castle Howard, 1701 - 24

- zbudowany dla hrabiego Ch. Howarda, następnie dla Thomasa Howarda

- elementy architektoniczne mają podkreślać rolę rodu (była to „ świątynia rodu”)

HISZPANIA

* La Granja 1720-24

- pałac Filipa V Portugalskiego

- z kaskadową linią basenu

- fasada - od 1734r - budowana przez architekta włoskiego pochodzenia -

Filippo Juvarra

* Caserta, Sycylia - 1752 -1774, Luigi Vanvitelli

- przerasta wielkością Wersal!

- zbudowany dla Karola III Burbona - króla Neapolu i Hiszpanii

- pałac -> suche, zimne formy klasyczne => klasycyzm XVIII-o wieczny

- eliptyczny dziedziniec

- ogród: oś główna podkreślona gigantyczną kaskadą, która przechodzi w kanał - co razem tworzy aleję wodną ciągnącą się przez 3km

- potężny blok pałacu ma plan prostokąta, posiada cztery wewnętrzne dziedzińce

NIEMCY

Założenie wersalskie ma także swoje kontynuacje i oryginalne przekształcenia na terenie Niemiec w rozwiązaniach miast. Rezydencja wiąże założenie z miastem:

* Karlsruhe, 1715r

- miasto rezydencjonalne z pałacem po środku i ogromnym parkiem z promienistym systemem alei, które przechodzą w ulice miejskie

- * zamek - 1715-19, rozbudowany w 1742 - 81 wg Baltazara Neumanna; wielka wieża=> wyniesienie dla celów ostentacji władzy.

* Mannheim - główna ulica przekształca się w oś rezydencji

Nawiązania do systemu wersalskiego w pojedynczych budowlach:

* Pommersfelden, Weissenstein, 1711-18,

- na granicy Frankonii i Saksonii

- wg projektów najważniejszego austriackiego (wiedeńskiego) architekta - J. L. von Hildebrandta, następnie - B. Neumann

- dziedziniec zamknięty półkolista galerią

- założenie na osi ogrodu

- częścią najbardziej efektowną jest: * wielka klatka schodowa => specyficzna cecha architektury austriacko - czesko - śląskiej końca XVII i XVIII; najważniejsze reprezentacyjne pomieszczenie w pałacu

- * Sala Marmurowa - sala reprezentacyjna

- * Sale wychodzące na ogród

Podobne założenia:

* Pałac książęcy biskupów w Wurzburgu, od 1720r, B. Neumann

- wejście przez sień od dziedzińca przez gigantyczną klatkę schodową

- położony osiowo

* Eisenstadt, Pałac Esterhazych - WĘGRY

* Schonbrunn pod Wiedniem 1688-90

- zaprojektowany w l. 1688 - 90 przez Johana Fischera von Erlacha

- myśliwska rezydencja arcyksięcia Józefa -> późniejszego cesarza Józefa I

- położona między dwoma dziedzińcami a ogrodem

- miał to być nowy wersal Habsburski, który miał przewyższyć swym rozmachem Wersal

- obecny wygląd - kompletna przebudowa w latach 1744-49 dla Marii Teresy

ROSJA

* Puszkin/ Carskie Sioło, 1752-56

* Petrhof/ Pietrodworiec, 1714-16, uk. ok. 1719

- kaskadowy system ogrodowy

* Strzelna/ Strelna

POLSKA

* Pałac Branickich w Białymstoku

* Radzyń Podlaski, 1750 - 95

XVIII w. we Francji przynosi jeszcze jedna formułę architektoniczną:

HOTEL

- typ specyficznego pałacu miejskiego

- jest uzupełnieniem pałacu ale nie powiązanym osiowo

- jest to małe, zamknięte od ulicy założenie wokół dziedzińca

- występuje element ogrodu

Zasadę tę wprowadza późnorenesansowe domostwa:

* Hotel de Lioncourt, Jacques Lemercier, 1623r.

* Hotel de Sully, J.A. Ducerceau Młodszy, 1624-30

* Hotel de Vrilliere, Francois Mansart, 1635-38

* Hotel de Jars, F. Mansart, 1648-50

- F. Mansart wprowadza długą reprezentacyjną galerię - towarzyskie miejsce w pałacu

- charakterystyczny system pomieszczeń, wejście przez westybul, poprzecznie ustawiona klatka schodowa, salon i dołączony do niego system apartamentów

* Hotel Lambert, Louis Le Vau, 1640-44, wnętrza 1644-57

- założony na 4-o boku

- zaokrąglenie naroży dziedzińca => pomysł wykorzystany w innych paryskich Hotel

- długa, zamknięta półkoliście galeria, wychodząca oknami na ogród

- pałac był bogato dekorowany

* Hotel de Lauzun, Louis Le Vau

* Hotel de Beauvais, Antoine Le Pautre, 1652-56

* Hotel d' Evreux, Pierre Bullet, 1707

- zaokrąglony dziedziniec

* Hotel de Crozat, Pierre Bullet, 1702

* Hotel Rohan, Pierre alexis Delamaire, 1705

- punkt wyjścia dla rokokowego, lekkiego wnętrza hotel i zimnego klasycznego zewnętrza

* Hotel Soubise, P.A. Delamaire, 1705-09

- dekoracja wnętrz- Germain Boffrand i J.B. Lemoyne, 1735-38

- wnętrza stanowią perłę rokoka francuskiego

- przejście od surowej klasycznej architektury do form bardziej lekkich

- przejście od stylu Ludwika… do Ludwika ….

- wejście z bramą zaakcentowaną parami kolumn

- dziedziniec o zaokrąglonych narożach, otoczony loggiami

- w dolnej kondygnacji głównego budynku rytm par kolumn

- płaska ściana, w niej okna i ewentualnie delikatne boniowania

- WNĘTRZE: ornamentyka rokajowa, ale jeszcze w symetrycznym układzie, ornament regencyjny, optyczne zlikwidowanie ścian - ściana staje się altaną wypełnioną lustrem i obrazem

- * salon owalny

Rokoko - to nie styl, tylko sposób dekoracji wnętrz; bardzo rzadko występuje w dekoracji elewacji; jest głównie zjawiskiem francuskim.

KLASZTORY

Klasztory odchodzą od tradycyjnego średniowiecznego systemu. Nowy typ klasztoru jest rezydencją, która zawiera kościół, pałac opacki, budynki kolegium, bibliotekę. Pełni przy tym wielorakie funkcje:

• Rezydencjonalno - paradna

• Religijna

• Edukacyjno - dydaktyczna

• Związana z życiem zakonnym

• Naukowa

HISZPANIA

* Escorial 1563 - 1591

- Escorial jest klasztorem zbudowanym przez Filipa II Habsburga na część świętego Wawrzyńca, a także z woli swojego ojca Karola V, który w testamencie zażądał by ufundować instytucje religijną, w której zostanie pochowany on i jego żona Izabela Portugalska.

- Został on zbudowany na wzgórzu zwanym El Escorial (Wzgórze Węża), które ma 1055 m n.p.m wysokości i jest oddalone 45 kilometrów na północny zachód od Madrytu.

- Oficjalne otwarcie budowli odbyło się w 1584r, ale budowa trwała znacznie dłużej. Konsekrowany w 1586r.

- Architekci:

• Juan Bautista de Toledo

• Francesco Paciotto

• Juan de Herrera

• Jacopo Vignola

- pierwotny plan był autorstwa J.B Toledo ale był on wielokrotnie modyfikowany, m.in przez Paciotta

- w 1567r umiera Toledo, prace przejmuje J, de Herrrera

- projekty zostały wysłane do Akademii we Florencji do oceny. Zawarto wtedy tez kontrakt z włoskimi artystami na drobne projekty

- Vignole przerobił wstępne projekty, jego projekt ostateczny został zaprezentowany papieżowi i pobłogosławiony przez niego => prestiż rezydencji!

- 1567 - 74 powstają fundamenty

- od 1573 trwają prace nad elewacją północną

- od 1581 - dziedziniec

- od 1574 - fasada i zachodnia elewacja

- 1586-91 - zbudowano na dziedzińcu tempietto

PLAN

- składa się z trzech sekcji nanizanych na oś zachód - wschód

- bazylika na planie krzyża wpisanego w kwadrat, do którego dołączony jest prostokąt nawy, z kopułą na skrzyżowaniu naw. Jest to uproszczony schemat Bazyliki na Watykanie wg projektu M. Anioła

WNĘTRZE

- nawiązuje do tradycji rzymskiej, do architektury Albertiego, a w szczegółach - do Vignoli

- stosowane są rzymskie, surowe formy akademickie

Escorial na wyrażać powrót do pierwocin kościoła, do św. Augustyna i jego idei kościoła jako państwa Bożego.

Model Escorialu trwał w wyobraźni i został powtórzony po wiekach w Portugalii jako kontynuujący Escorial:

* Mafra 1717 - 1730(konsekrowany), budowa trwa do 1755r.

- dla króla Jana V Portugalskiego

WYKŁAD NR 10

2007.III.02

Monarchia Habsburgów austriackich

Habsburgowie panowali w Austrii, Czechach, na Węgrzech, w poł. Niderlandach i półn. Włoszech. Państwa te połączone były unią personalną. Karol VI nie miał męskiego potomka i w 1713r. ogłosił sankcję pragmatyczną, która dotyczyła przejęcia władzy przez jego córkę. W przyszłości chciał połączyć państwa wchodzące w skład imperium Habsburgów unią realną.
Po śmierci Karola VI nie uznano przejęcia tronu przez Marię Teresę. Rozpoczęła się wojna o sukcesję austriacką (1740 - 1748).

Od 1656r panują:

Leopold I

Józef I

Karol VI

Od połowy XVII do 1740r Cesarstwo Habsburgów przeżywa renesans potęgi władzy

Triumf akcji rekatolizacji - trwa od I poł. XVIIw - do koń. XVII

Austria pod koniec wieku była sprotestantyzowana prawie całkowicie. Celem rekatolizacji były nie tylko przesłanki religijne, ale także polityczne.

Rozwinięto ideologię renowacji Imperium Romanum

Powstaje nowy typ klasztoru zwany haise (?) stift

* Klasztor w Melk 1702-1739 (1738 - pożar, 1746 - ostateczna konsekracja)

- wzniesiony na miejscu średniowiecznego opactwa

- architekci: Jakob Prandtauer, Antonio Beducci (architekt teatralny w Wiedniu i dekorator wnętrz)

- klasztor wznosi się na wysokiej skale nad Dunajem

- reprezentacyjna fasada kościoła

- taras widokowy - podkreśla reprezentacyjność, paradność założenia

- dojście do kościoła - przez paradny dziedziniec

- zespół posiada cztery główne elementy:

Kościół klasztorny - służy nie tylko dla zakonników, ale jest otwarty dla miasta i dla dworu, który mógłby przybyć do klasztoru. Kościoły takie były budowane często z fundacji cesarskich i budowano je z myślą o ewentualnej wizycie monarchy

Skrzydło klasztoru

Reprezentacyjne skrzydło pałacu - tu znajdują się reprezentacyjna sala, zw. cesarską

Biblioteka = ostentacja wiedzy i działalności intelektualnej

Do części reprezentacyjnej prowadzi reprezentacyjna klatka schodowa bez względu na to z jakim zakonem mamy do czynienia (czy są to benedyktyni czy tez cystersi)

*brama

*paradny dziedziniec

*wnętrze sali marmurowej

*reprezentacyjna sala biblioteczna

Inne klasztory o podobnej ideologii:

* Klosterneuburg 1706

- J. Prandtauer, współpracował J. E. Fischer von Erlach

- założenie klasztoru Augustianów

- nawiązuje do Escorialu

- wydzielona na zewnątrz wielka sala cesarska w formie ryzalitu

- Sala Terrena - często pojawia się w takich założeniach klasztornych => znak dążenia do reprezentacyjności i pałacowości

* Gottweig - do 1756

- J.L. von Hildebrandt

- założenie klasztoru Benedyktynów

- na wzór Escorialu

- reprezentacyjna klatka schodowa - fresk gloryfikujący Karola V jako Apollona, jako boga słońca

* Sankt Florian 1686 - 1744

- K. A. Carlone, potem - J. Prandtauer

- klasztor Augustianów

- wzorem był Escorial

- reprezentacyjna sala cesarska w bocznym skrzydle

- elewacja z głównym wejściem - rytm piastrów w wielkimporządku

- apartamenty monarsze, Sala Marmurowa

- biblioteka - demonstracja potęgi zakonu

- gabinet naukowy

* fasada

ŚLĄSK

- był terenem całym protestanckim. Działania rekatolicyzacji podejmują po 1648r Cystersi i Benedyktyni. Przebudowuje się stare klasztory, tak by stały się ośrodkami gospodarczymi.

Pierwsze klasztory, które zostają przekształcone:

* klasztor w Henrykowie

* Kamieniec Ząbkowicki zakony Cystersów

* Trzebnica

=> architektura ze szkoły w Weesobrunn, wprowadzają formy wczesnego baroku, formy stiuku

Trzebnica -> dążność do zaakcentowania w elewacjo porządkowości

Klasztory, które w pełni realizowały program haise stift:

* Lubiąż 1681-1720

- założenie cysterskie

- architekt wykształcony w północnych Włoszech

- sala reprezentacyjna - 1734-37

- kościół gotycki, zbarokizowany w latach 1672-81

- biblioteka nie zachował się do dziś

* Krzeszów

- na planie litery L

- * kościół - K.J. Wincenhofer<?>- ścienno - filarowy, emporowy

- * Kaplica Piastów Śląskich - za prezbiterium, na planie dwóch połączonych ze sobą elips

Pracowali to wybitni rzeźbiarze prascy: F. Brochoch, A. Doralil <?>

Freski - ……

Klasztory poza obszarem państwa habsburskiego (na terenie Niemiec i Szwajcarii=> tereny silnie sprotestantyzowane)

* Einsiedeln, od 1704r

- klasztor Benedyktynów

- *kościół 1719-77

* Ottobeure

- klasztor Benedyktynów

- architekci - Cramer, Fischer

* Weingarten 1740-92, obszar Wittenbergii

* Wibilingen 1714-30 (1750 - rozbudowa), Nadrenia

- Ch. Bideman, rozbudowa - Michael Fischer

- biblioteka, 1744r - jedna z najbardziej okazałych

ARCHITEKTURA KOŚCIELNA

W sztuce nowożytnej istnieją trzy tendencje w ujmowaniu przestrzeni religijnej:

1. Architektura centralna z motywem kopuły

Budowla podąża ku górze, ku Bogu. Dyspozycją planu i przestrzeni ma wiązać wiernego z Bogiem. Kościół ma zrzeszać wiernych by kierować ich poprzez liturgię ku Bogu.

2. Kościół na planie podłużnym

Jest to architektura, która prowadzi wiernego od wejścia ku ołtarzowi. Akcent położony jest na liturgii związanej z ołtarzem. Oś prowadzi od zewnętrza (sfera profanum) przez nawy ku ołtarzowi, gdzie kapłan dokonuje przeistoczenia (sfera sacrum).

3. Budowle na planie podłużnym z elementami centralizującymi

W architekturze protestanckiej pojawia się próba połączenia obu tych konstrukcji przestrzennych - planu centralnego i podłużnego. Dążność do wielokierunkowości. Liturgia nie jest tu ważna. Celem jest stworzenie praktycznego miejsca, który gromadzi zbór. Nastawienie na głoszenie słowa, najważniejsza jest ambona.

ARCHITEKTURA CENTRALNA

W okresie wczesnego renesansu architektura kościelna XVw we Włoszech jest płaszczyzną, w której podejmuje się próbę stworzenia idealnej budowli. Pojawia się dążenie do centralizacji formy z akcentowaniem kopuły jako symbolu nieboskłonu. Ta idea ma korzenie w architekturze bizantyjskiej i romańskiej. Związana jest też z myślą neoplatońską => skojarzona z potrzebą rekonstrukcji antyku, stworzenie antycznego templum.

Taką próbą jest już * wschodnia część katedry florenckiej Santa Maria del Fiore - F. Brunelleschi (dołączona do gotyckiej budowli)

Ta myśl pojawia się u Albertiego. Zajmuje się antyczną templum, która wg niego powinna być na planie centralnym. W czasie pobyt w Mantui i w trakcie pracy dla Gonzagi Alberti miał okazję zbudowania świątyni od początku, na surowym korzeniu.

Gonzaga miał wizję przekształcenia Mantui w idealne miasto i poprosił Albertiego o wykonanie kilku projektów:

* San Sebastiano, projekt 1459-60, rozpoczęcie budowy od 1460

- krzyż grecki włączony w centralny kwadrat

- połączenie dwóch figur idealnych (dwóch kwadratów i koła) w złotym podziale

=> idealna symetria, uporządkowanie tego, co tworzy kosmos => boski ład

- *fasada - projekt także Albertiego, realizacja ktoś inny

Począwszy od lat 60-tych inni architekci w swoich działaniach próbują stworzyć kościół na centralnym planie, który będzie przypominał starożytne budowle rzymskie centralne, nawiązujące np. do Panteonu.

* rysunki Leonarda da Vinci - od l.90-tych do pocz. XVIw

- wykonuje liczne studia koncepcyjne idealnych budowli centralnych

Obrazy z kregu Francesco di Giorgio Martini są przykładami koncepcji architektury centralnej, rekonstrukcjami antycznej świątyni, które mogą być świątyniami chrześcijańskimi.

F.di Georgio Martini projektuje także budowle centralne i opisuje je w swoim traktacie.

W malarstwie kościół centralny pojawia się stale w tle:

* Botticelli - fresk „Przekazanie kluczy św. Piotrowi”

* Perugio - „Zaślubiny Marii z Józefem”

* Rafael - „Zaślubiny Marii z Józefem”, 1504r

Ten model, który pojawia się w malarstwie doczekuje się realizacji: Tempietto - D. Bramante.

Bramante działa na dworze Sforzów w Mediolanie. W 1499r pojawia się w Rzymie.

W Mediolanie najpierw wykonuje:

* zakrystia kościoła San Satillo - próba połączenia krzyża greckiego z kwadratem

* Santa Maria Della Grazie 1492-98

- do gotyckiej bazyliki Bramante dodał budowle o silnie scentralizowanym planie

* Tempietto 1502r

- popisowe dzieło centralnej architektury renesansowej

- manifest architektonicznych zainteresowań Bramantego

- zbudowany dla pary królewskiej Hiszpanii - Ferdynanad i Izabeli Katolickiej

- był to monument panowanie hiszpańskiego i sygnał katolickiej monarchii aragońsko-kastylijskiej

- średnica 4,5m

- kształt monopterosu z zewnętrzną kolumnadą w porządku toskańskim

- ideowa synteza świątyni chrześcijańskiej z antycznym templum

- model ideowych propozycji nowej świątyni chrześcijańskiej na planie centralnym

*Santa Maria Della ….., w Prato

- na planie krzyża greckiego, wpisane koło kopuły

* Santa Maria di ….., w Montepulciano 1518-45

- A. Sangallo Mł.

- plan krzyża greckiego z dwoma wieżami krzyża pomiędzy ramionami krzyża (zrealizowano tylko jedną)

Plany najbardziej idealne z idealnych:

* Santa Maria delle Consolatione w Todi, 1508-1607

- nie wiemy kto zaprojektował

- plan czteroliścia z kwadratem pośrodku, w który wpisana jest podstawa kopuły

Wzorcem ideowym był rzymski Panteon. Staje się on modelem dla wielu budowli. Np. u Palladia:

* Tempio w Mazer

Ten wzorzec stanie się ważny dla innych budowli rzymskich.

* BAZYLIKA ŚWIĘTGO PIOTRA W RZYMIE

- Bazylika została zbudowana przez Konstantyna Wielkiego ok. 324 r. jako świątynia memorialna nad grobem świętego Piotra. Była to duża, pięcionawowa bazylika zakończona poprzeczną nawą - transeptem z przylegającą do niej absydą w osi nawy głównej. Od wschodu poprzedzało ją duże atrium z fontanną umieszczoną w jego części centralnej.

- W 1450r w rok jubileuszowy papież Mikołaj V postanawia całkowicie przebudować bazylikę, powierza to L.B. Albertiemu. Budowę rozpoczęto w 1452 pod kierunkiem B. Rosselina.

- Jednak dopiero gdy Juliusz II obejmuje pontyfikat (pocz. XVIw) nadaje on całej idei cielesny byt. Powołuje on D. Bramantego na czołowego architekta, współpracują z nim A. Sangallo i Fra Giocondo. Kamień węgielny zostaje położony 18.IV. 1505r.

Projekt Bramantego:

- świątynia na planie centralnym krzyża greckiego

- wielka kopuła na skrzyżowaniu naw, nawiązująca do Panteonu

- flankowane czterema wieżami

- cztery kopułki

- pod kopułą miał znaleźć się nagrobek Juliusza II, projektowany przez ….. (jednak nie doszło do jego realizacji)

- Po śmierci Bramantego kierownictwo budowy przejmuje Rafael i prowadzi budowę aż do swojej śmierci w 1520r, współpracują z nim Sangallo i Giocondo.

Projekt Rafaela:

- zaproponował zmienę planu centralnego na podłużny

=> nie została ta koncepcja zrealizowana, gdyż Sangallo, który obejmuje prace po Rafaelu, współpracując z Peruzzim powrócił do koncepcji centralnej, choć zachował elementy wydłużenia pod namową Peruzziego.

- Po śmierci Sangallo w 1546 kierownictwo budowy obejmuje Michał Anioł, który stał się zasadniczym twórcą kształtu dzisiejszego.

Projekt Michała Anioła:

- powrócił do planu centralnego

- dodał wielki portyk, dzięki któremu kościół uzyskał wyrazistą fasadę

- monumentalne, nakładane na siebie pilastry w wielkim porządku

- wydatne belkowanie, nad nim półpiętro

- bardzo plastyczne, choć klasyczne podziały

-projekt kopuły

- Dzieło Bramantego, Rafaela i Michała Anioła było kontynuowane przez architektów Pierro Ligorio, Vignolę, Giacomo della Porta, Domenico Fontana, Giovanni Fontanna i Carlo Maderno.

- KOPUŁA 1588-1593

Kopułę wzniesiono po śmierci Michała Anioła przez jego następców - J. Vignola, J. della Porta. G. della Porta wzniósł małe kopułki, a kopule głównej nadał strzelistość, podwyższył ją o 8 metrów. Współpracował tez D. Fontana.

- C. Maderna z współpracą G. Della Porta dobudowuje trzy przęsła poprzedzone westybulem przed fasadą.

- FASADA 1607-1612, C. Maderno

- kombinacja między fasadą kościelną a pałacową

- pseudoportyk zwieńczony tympanonem

- fasada parawanowa

- C. Maderno na polecenie papieża Pawła V zmienił plan kościoła na krzyż łaciński dobudowując podłużną nawę od wschodu.

- Bernini - buduje dwuskrzydłową kolumnadę

WYKŁAD NR 11

2007.III.16

Wpływ Bazyliki św. Piotra na inne architektoniczne realizacje europejskie

Pojawiają się nawiązania do planu i do wielkiej kopuły. Naśladowane są koncepcje Bramantego i Michała Anioła.

Włochy

Wczesny przykład inspirowania się koncepcją Bramantego:

* Santa Maria di Carignano, 1549r - Galeazzo Alessi (1536-42 wykształcony w Rzymie, od 1548 czynny w Genui, która staje się głównym obszarem jego działalności)

- nawiązania do koncepcji Bramantego - w planie i kształcie kopuły

Hiszpania

Nawiązanie do rozwiązań Michała Anioła:

* Escorial, kościół san Lorenzo 1574-86

- pod kierunkiem de Toledo i …., udział także miał J. Vignola

* zestawienie planu M. Anioła i Escorialu

- kościół na planie kwadratu, kopuła na potężnych filarach z systemami obejścia w przestrzeni podkopułowej.

Francja

Zespół inwalidów:

* Hotel des Invalides

* St. Louis des Invalides (kościół)

* Liberal Bruant

- inspiracja planem Escorialu

- nawiązanie do Bazyliki św. Piotra pojawia się przede wszystkim w

*Dome des Invalides, Paryż - 1679-1706, J. H. Mansart

- monumentalny paryski kościół wzniesiony na polecenie króla Słońce, Ludwika XIV

- pierwotnym celem budowli, przeznaczonej do wyłącznego użytku króla, miało być miejsce spoczynku rodziny królewskiej. Tak się jednak nie stało, gdyż zrezygnowano z tych planów po śmierci Ludwika XIV

- monarsza świątynia królewska miała przygasić świątynię papieską - Bazylikę św. Piotra

-wielka, na wysokim bębnie kopuła

- pierwotnie planowano dołączenie wielkich skrzydeł ćwierć kolistych - nawiązanie do placu św. Piotra i :

* College des Quatre-Nations, Louis Le Vau, 1661/1662-88 (Kolegium czterech narodów)

- pomiedzy skrzydłami półkoliscie wygietymi króluje eliptyczna przestrzeń zwieńczona kopułą z bębnem

Kolejny przykład nawiązania majestatem do Bazyliki św. Piotra:

* Santa Maria Della Salute, Wenecja - 1631-81 (konsekracja - 1687), Baldassare Longhena

- wyraźnie góruje nad wylotem wielkiego kanału

- ideowo miał być odpowiednikiem Bazyliki św. Piotra

- w swoich formach, pomimo wielości dekoracji nawiązuje do architektury Palladia

- łuk triumfalny, kopuła na bębnie

- jest budowlą klasyczną na którą nałożono wiele elementów dekoracyjnych

- na planie 8-o boku

- klarowne podziały kolumnowe we wnętrzu => nawiązanie do arch. Palladia

- chór na planie przypominającym elipsę

Późny przykład nawiązania do Bazyliki św. Piotra:

* Basilica di Superega - 1716-31, Filippo Juvarra

- pod Turynem

- kopuła z wysokim bębnem ewidentnie nawiązuje do kopuły Bazyliki św. Piotra

- plan koła z wpisanym krzyżem greckim

* St. Paul's Cathedral, Londyn, Christopher Wren

I projekt - 1668/69

II projekt - 1670-72: plan krzyża greckiego opisanego na 8-o boku, kopuła, aneks wejsciowy z wielkim portykiem => powiązanie idei Panteonu z Bazylika św. Piotra. Projekt ten nie został przyjęty, gdyż nachalnie kojarzył się z budowlami rzymskimi, był nazbyt rzymski.

III projekt - 1675-1708: wydłużony plan osiowy, z przecięciem w środku przez poprzeczne ramie krzyża, nad, którym znajduje się kopuła. Kopuła nawiązuje i kłóci się z rzymska konstrukcją Michała Anioła.

Ma być odmienna od Bazyliki św. Piotra, dlatego wprowadzono w kopule kolumnadę.

Nie tylko Bazylika św. Piotra była wzorcową budowlą centralną. Także inne kościoły powstałe w latach 30-tych i ok. połowy XVIIw pokazują różne, rozbudowane plany centralne:

* SS. Luca e Martina - 1634-64, Pietro da Cortona

- plan krzyża greckiego z zaokrąglonymi końcówkami ramion

- kopuła nawiązuje do kopuły Michała Anioła z Bazyliki św. Piotra

- parawanowa fasada przysłaniająca strukturę wnętrza

* Sant' Agnese 1652-72,

- architekt: Girlomo ……, nastepnie: Francesco Borromini (1653-57), Carlo Rainaldi (1657-72)

- plan krzyża greckiego

- boczne ramiona krzyża maja formę eliptyczną

* St' Anna dei Palafrenieri - 1572-75, J. Vignola

- najwcześniejszy przykład budowli gdzie pojawił się plan eliptyczny

* Sant Andrea al. Quirinale - 1658-70, G.L. Bernini

- kosciół jezuicki

- tu znajduje się nagrobek Stanisława Kostki

- prosta fasada z wysuniętym portykiem kolumnowym opartym na łuku (=> półkolisty portyk)

- plan elipsy!!!

- transpozycja rzymskiego Panteonu

- całość obiegają kaplice

- główna oś (na której znajduję się wejście <----> ołtarz) biegnie „w poprzek” elipsy

- kopuła z kasetonami => nawiązanie do kasetonów z Panteonu.

* San Carlo alle Quattro Fontane - 1638-41, Francesco Borromini

- fasada: falista, dolna partia - klasyczne, w górnej pojawiają się w tympanonie medaliony

- wnętrze: płynność ściany, załamanie belkowania

- plan: plan wydłużonego 8-o boku z elipsą kopuły, formy „półelips” pojawiają się po bokach tworząc plan „pseudokrzyża”

* Sant' Ivo Della Sapienza w Rzymie 1642-60, F. Borromini

- powstały z fundacji Urbana VIII, kontynuują jego następcy: Innocenty X, Aleksander VII

- plan: dwa przecinające się trójkąty (heksagram), ma wyraźne trzy osie symetrii, przypomina pszczołę

- program wiąże się z symbolika mądrości bożej, symbol kosmosu bożego

- zwieńczenie latarni kopuły spiralą=> ścieżka do nieba, płomień wiary. Spirala bywa interpretowana jako muszla, co przez nazwę odnosi się do symboliki papieskiej (mitra)

Po Borrominim takie myślenie o planach występuje u Guarino Guariniego -> wybitnie wykształcony architekt, postać międzynarodowa, w 1667 osiadł w Turynie

* San Lorenzo, Turyn - 1668-87, G. Guarini

- budowla centralna, w planie widoczne nałożenie kilku figur - kwadrat, oktogon, trójkąty, koło (kopuła)

- stosowanie wygięć ścian, ale nie chodzi tu o uzyskanie efektu przepychu, a o stworzenie bardzo przemyślanego szkieletu, w którym wszystkie linie są rozwiązane w sposób idealny

- podkreśla się konstrukcję

- architekt mógł znać architekturę sycylijską, arabską z podobnymi rozwiązaniami

* San Sindone - 1667-90, G. Guarini

- kaplica świętego całunu Chrystusowego

- kopuła przypomina tunel, rurę -> jest to efekt wydłużenie wnętrza uzyskany środkami konstruktywistycznymi

Plany centralne zrobią także karierę na obszarze niemieckim:

* Waldassen, 1685-89, Georg Dientzenhofer

* Kościół Mariacki w Dreźnie, 1726-45, Georg Bahr

- kościoł protestancki

- kilka kondygnacji empor

- ujednolicenie wnętrza

* Peterskirche w Wiedniu, 1703-33, Johann Lucas von Hildebrandt

- eliptyczna kopuła

* Karlskirche, 1716-22, 1737, Johann Bernhard Fischer von Erlach

- łączy centralną przestrzeń kopułową z motywem portyku kolumnowego z Panteonu, z symboliką nawiązania do Rzymu

- kolumny kopiują kolumne Trajana -> nawiązanie do świątyni Salomonowej, odwołują się też do słupów Herkulesa

Podobne formy założonej osiowo elipsy występuja w:

* Kościół Residenz Wurzburg, Balthazar Neumann

* Kirche, Monachium, Balthazar Neumann, Johannes Nepomuk

* Legnickie Pole, 1732-31, Kilian Ignaz Dientzenhofer

* Kościół w Wies, 1744-57, Johann Baptist i Dominicus Zimmermann

- obszerna elipsa i wydłużona część prezbiterialna > przydatne dla kosciołów pielgrzymkowych, w elipsie mieścił się tłum

KOŚCIOŁY PODŁUŻNE

Plany podłużne to wielka tradycja budowli średniowiecznych.

Ten schemat podejmuje F. Brunelleschi starając się stworzyć idealny kościół na planie podłużnym:

• San Lorenzo we Florencji

• San Spirito we Florencji

Brunelleschi poprzez ciąg kolumnady tworzy wrażenie braku ściany. Ujednolica wnętrze poprzez jedną długa przestrzeń ukierunkowaną wyraźnie ku ołtarzowi.

Typem wnętrza, które odrywa się od tradycji bazylikowej i który potem przeżywa karierę był kościół zaprojektowany przez Albertiego w czasie pobytu w Mantui:

* L. B. Alberti - San't Andrea, Mantua, projekt - 1470, budowany od 1471

- centralizacja części wschodniej

- połączenie struktury centralnej z podłużną

- do nawy głównej otwierają się boczne kaplice => daje to efekt centralizowania wydłużonej przestrzeni

- ten typ wnętrza służy katolickiej tradycji, gdzie obok Najświętszego Sakramentu mieszczą się ołtarze różnych kultów

- to założenie zostanie zrealizowane w kościołach związanych z kontrreformacją

Andrea Palladio

* San Giorgie Maggiore - projekt - 1566-80, realizacja po śmierci Palladia

- część środkowa scentralizowana

- fasada: połączenie dwóch tympanonów

Ten typ fasady pojawią się też:

* Il Redentore, projekt - 1576, realziacja - 1577

- otwarte kaplice do dłuższej przestrzeni głównej, połączone przejściami

- centralizacja części wschodniej, z apsydami i eksedrą

* Il Gesu, 1568/71- 1584, Jacopo Vignola, Giacomo Della Porta 1571-84

- pierwsza macierzysta świątyni jezuitów w Rzymie

- kopuła na skrzyżowaniu naw

- krótki transept

- apsyda zamyka prezbiterium

- centralna część wschodnia => nawiązanie do Bazyliki św. Piotra Michała Anioła

- szeroka przestrzenna nawa, do której otwierają się kaplice

- Della Porta wprowadza woluty w fasadzie

- podobny sposób myślenia w fasadzie jak u Palladia

Ten typ fasady stanie się modelowym dla kościołów jezuickich i zakonów potrydenckich

* Santa Maria in Vaillicella, Chiesa Nova, 1586-1617

- Matteo Castello 1575-77

Martino Longhi St. 1586

G. della Porta - projekt 1585

- Realizacja - 1594-1617

- fasada 1594-1605, Fausto Rughesi i Carlo Maderna

* Santa Susanna, 1603, C. Maderna

* Santi Andrea della Valle

- G. della Porta I Pier Paolo Olivieri 1590

C. Maderna 1608-22

uk. Franciszek Grimaldi 1650

- fasada 1655-63, Carlo Rainaldi

- fasada silnie oddziałała na inne kościoły (m.in. w Krakowie)

- zaakcentowanie jednolitości nawy

- nie ma szerokiego otwarcia kaplic ostatniego przęsła -> tworza przestrzeń wokółkopułową

*Santi Vincenzo ad Anastasio, 1646-50, C. Rainaldi

* Kościół jezuitów w Krakowie

- projekt: Giovanni de' Rosis - 1596

-Giuseppe Brizio i G. b. Bernardoni

- 1605-19 - Giovanni Trevano lub Matteo Castelli (trwają spory)

Kościoły jezuickie inspirowały kościoły francuskie, np.:

* Kościół w Sorbonie, 1635-42, Jacques Lemercier

- plan odchodzi od planu jezuickiego

Typ fasady Il Gesu zastosowany został w:

* Val de Grace, 1645-67, Francois Mansard, J. Lemercier

- w elewacji i planie nawiązanie do San Andrea della Vale

- otwarcie bocznych kaplic do wnętrza

- silnie wyodrębniona część centralna - pod i wokółkopułowa => powrót do rozwiązań Michała Anioła

- kopuła na wysokim bebnie

- fasada - wysunięcie kolumnowego portyku - nawiązanie do innych prac Mansarda (skrzydło orleańskie)

Kościoły podłużne łączące się z centralnymi:

- występują głównie w architekturze rzymskiej połowy XVII wieku

* Santa Maria Della Pace, 1656-67, Pietro da Cortona

- oktagon z kopułą + prostokątne wnętrze

- wielołukowa fasada

* Santa Maria in Campitelli, 1659-67, Carlo Rainaldi

- “nanizanie” na oś centralną

- układ podłużny, ale w każdym z segmentów jest scentralizowany

- rytm kulis kolumnowych, które prowadzą do ołtarza

* Karlskirche, Wiedeń,J. B. Fischer von Erlach, 1716-37

- “nanizanie” na os podłużną elementów centralnych => częsty motyw w architekturze niemieckiej

* Kościół w Banz, J. Dientzenhofer, 1707/09 - …

- kolejne elipsy wzajemnie się przenikają, nanizane są jedną oś

* S. Mikulas na Małej Stranie, Praga, Christopher i Kilian Ignaz dientzenhofer, 1703-1751/55

-borrominowska fasada

* Vierzehnheiligen, B. Neumann, 1743-72

- połączenie elips poprzecznie się przecinających

* Hofkirche, Drezno, Gaetano Chiaveri

- dla Augusta III

- bazylika emporowa

WYKŁAD NR 12

2007.III.30

MALARSTWO

I. Obrazy pełniące funkcję obrazów liturgicznych, ołtarzowych; ilustrujące liturgię; mające uświadamiać odbiorcę, w jakiej liturgii uczestniczy; „obraz - wykład”.

* Ołtarz Gandawski, uk. 1432 (WM nr 51)

- obraz rozpoczął starszy z braci - Hubert van Eyck, a po jego śmierci w roku 1426 zajął się ołtarzem jego młodszy brat - Jan van Eyck.

- znajduje się w Kosciele św Bawona

- kaplica i ołtarz miału służyć odprawianiu mszy Bogu, Matce Najświętszej i Wszystkim świętym

Ołtarz zamknięty (w dni robocze)

-> w górnej części - „Zwiastowanie” -> wątek wcielenia Chrystusa

- pojawia się tu motyw misy do obmywania, związany z wątkiem odpuszczenia grzechów, odpowiada mu studnia wody żywej z otwartego ołtarza

- na scenę składają się cztery tablice zwieńczone u góry niszami, w których artysta umieścił cztery postacie: po lewej proroka Zachariasza i sybillę Erytrejską, po prawej sybille Kumańską i proroka micheasza

-> poniżej zwiastowania, w dolnej części, w bocznych niszach umieszczone zostało przedstawienie małżonków Jose Vydta i Izabelli Borluut - fundatorów ołtarza, w środkowych niszach - figury św. Jana Chrzciciela (poprzedniego patrona katedry) i św. Jana Ewangelisty. Obecność tych świętych akcentuje wątek Wszystkich Świętych.

Ołtarz częściowo otwarty (zwykłe niedziele)

-> w górnej części:

-Chrystus tronujący, jako Pan zastępów, w tiarze papieskiej (symbolizującej trzy urzędy - nauczyciel, władca niebios, …..)

- po Jego bokach - Maria i św Jan z księgą Izajasza

- „Śpiewające anioły”

- bo bokach - postaci Adama i Ewy

-> dolna część tak jak w ołtarzu zamkniętym

=> zapowiedź wątku eucharystycznego, rozwiniętego w ołtarzu otwartym

- wątek odkupienia, Adam i Ewa przypominają przyczyny odkupienia

- Chrystus jest nowym Adamem, Maria nową Ewą

- wątek pośrednictwa i orędownictwa świętych

Ołtarz otwarty (główne święta liturgiczne)

-> część górna - j.w.

-> część dolna - „Adoracja Baranka Mistycznego”

- dzieło przedstawia scenę komunii wszystkich świętych, przybyłych pokłonić się Barankowi Bożemu; jest ilustracją fragmentu Apokalipsy św. Jana

- w centrum znajduje się otoczony aniołami ołtarz (przedstawiony jako sarkofag) z Barankiem, nad którym unosi się Duch Święty, tuż przed ołtarzem - studnia życia, wokół -cztery procesje błogosławionych.

- w tle miasto, z realnymi budowlami

- jest to ołtarz wszystkich świętych, wszystkich zbawionych, tych, którzy poprzez eucharystię doznają łaski odkupienia

- jest to totalna wizja wszystkich zbawionych, znajdująca się po prawej stronie roślinność śródziemnomorska może sugerować, ludy niechrześcijańskie, które także mogą być zbawione

- Procesje zdążające ku ołtarzowi:

Sprawiedliwi sędziowie - można rozpoznać wśród nich konkretne postaci ówczesnych władców

Miles christi - rycerze chrystusowi, wśród których odczytać można, m.in.: św. Marcin, Jerzy, Sebastian, Wiktor

Antyczni bohaterowie - Wergiliusz w wieńcu laurowym

Pokutnicy i męczennicy

Ołtarz silnie akcentuje ideę jedności kościoła, która ma zapanować nad sporami toczącymi się wokół kościoła. Jest to idea całościowej struktury, idea jedności.

Ołtarz jest głosem skierowanym przeciwko herezjom antyeucharystycznym

Uwagę zwraca przywołanie chwały miasta, poprzez nawiązanie do architektury miast niderlandzkich …….????

Przedstawienia sądu ostatecznego

* Tryptyk z Gdańska - Hans Memling, 1467-1473 (WM nr 52)

Obraz centralny - Sąd ostateczny

Skrzydło prawe - Piekło

Skrzydło lewe - Brama Raju

- zamówiony przez Angelo Taniego, pełnomocnika banku Medyceuszy

- Przeznaczony dla kościoła Badia Fiesolanawe Florencji, 
nigdy nie dotarł do celu. W czasie trwającej wówczas wojny angielsko hanzeatyckiej 
został wyekspediowany z Brugii wraz z towarami kupieckimi na burgunckim galeonie  
„Św. Mateusz” wydzierżawionym przez Portinariego. Po drodze do Italii miał zawinąć 
do jednego z angielskich portów. 27 kwietnia 1473 roku biorący udział w blokadzie 
wybrzeży Anglii gdański kapitan Paweł Beneke, który dowodził karawelą „Piotr
z Gdańska” zdobył galeon z cennym ładunkiem. Przywiezione do macierzystego portu
łupy podzielił  między załogę i współwłaścicieli karaweli: Jana Sidinghusena, 
Tiedemanna Valandta i Henryka Niderhoffa. Znaleziony pod pokładem tryptyk
ze sceną Sądu Ostatecznego przekazany został do kościoła Najświętszej Marii
Panny. Umieszczono go na filarze obok kaplicy św. Jerzego.

- obecnie znajduje się w Muzeum narodowym w Gdańsku

- w środku głównego obrazu przedstawiony został na tęczy Chrystus otoczony przez dwunastu apostołów, Marię i św. Jana Chrzciciele. Postać Syna Bożego wyznacza niejako granicę pomiędzy dwoma świtami: zbawionych i potępionych, których symbolami są odpowiednio lilia Miłosierdzia i gorejący miecz Sprawiedliwości. Poniżej św. Michał, odziany w złocistą zbroję dokonuje ważenia dusz. Jego waga przechyla się na stronę dobrą.

- jest to przedstawienie, które ma ukazać moment powtórnego przyjścia Chrystusa i zarazem jako „obraz - wykład” ma instruować o podstawach zbawienia, które dokonuje się na podstawie dobrych i złych uczynków. Ważenia dusz dokonuje Archanioł Michał. Zbawieni dzięki wstawiennictwu Marii, Jana Chrzciciela i kościoła (apostołowie) podążą ku strefie zbawienia, pozostali zostaną strąceni do otchłani piekielnej.

- w przed ołtarzem w jego rodowej kaplicy miały być odprawiane nabożeństwa za fundatorów - by ich dusze zostały zbawione, by przyspieszyć wyjście ich dusz z czyśćca. Przyspieszenia tego można dokonać poprzez msze intencyjne i modlitwę. Powstawało wiele dzieł o takiej funkcji.

* Zdjęcie z krzyża - Rogier van der Weyden, ok.1435-55 (WM nr 57)

- jest to część środkowa ołtarza, którego skrzydła boczne zaginęły

- przeznaczony do cechów kuszników

- miał służyć współprzeżywaniu cierpienia Chrystusa, miał wykładać, że życie każdego człowieka winno być oparte na naśladownictwu Chrystusa

- Maria imituje swoim ułożeniem ciała pozę Chrystusa, jest ona reprezentantką idealnej imitacji Chrystusa, a poprzez nią każdy wierny, który się z nią identyfikuje.

- imitację podkreśla też ilustracyjność obrazu

- obraz imituje też szafę ołtarzową z iluzyjnymi maswerkami, ze złotym tłem

- gra iluzji wzmacnia ideę imitacji

* Ołtarz Najświetszego Sakramentu - Dirk Bouts, 1464-67

- jest to czysty wykład teologiczny prawd wiary, wytłumaczenie sensu Eucharystii

- wykonany dla Bractwa Najświętszego Sakramentu przy kościele św. Piotra w Lowanium (Belgia)

- przedstawia Ostatnią Wieczerzę, czyli sam akt ustanowienia sakramentu Eucharystii oraz sceny ze Starego Testamentu: spotkanie Abrahama z Melchizedekiem i Paschę żydowską (z lewej strony) oraz zbieranie manny i Eliasza z aniołem (z prawej)

- jest to jeden z pierwszych przykładów zastosowania perspektywy linearnej w sztuce północnej

- najwcześniejsze przedstawienie ostatniej wieczerzy w malarstwie niderlandzkim

- centralna idea liturgii chrześcijańskiej zapowiedziana została w Starym Testamencie zgodnie z ideą kontynuacji ……

* Wniebowzięcie Marii - Tycjan, 1516-18

- prezbiterium kościoła Santa Maria Gloriosa dei Frari, Wenecja

- przedstawia moment wniebowzięcia Marii - nie zawarty w dziejach apostolskich, od późnego średniowiecza pojawiają się spory - czy wniebowzięcie miało w ogóle miejsce?

- oddziaływało silnie na ikonografię trydencką i potrydencką, gdyż sformułowało typ reprezentacyjny kultu Marii

- bierze udział w polemice teologicznej kościoła, reaguje na rodzącą się reformację na północy

- umieszczony w kościele franciszkańskim, którzy propagowali kult maryjny

- ukazuje Marię tronującą w Jeruzalem Niebiańskim, w otoczeniu adorujących ją świętych. Chodzi tu o ideę wyniesienia Marii pośród świętych i ustanowienie jej symboliczną królową niebios. Maria jest Tronem Mądrości Bożej. To ona została wybrana na naczynie logosu - z jej ciała narodził się Chrystus. Otoczona jest świętymi, którzy ilustrują dogmat świętych obcowanie

Kult Marii a reformacja

Protestanci uznając dziewicze poczęcie Jezusa, nie przypisują jednak Marii szczególnej roli w dziele zbawienia ani w Kościele. Uznają ją za osobą godną naśladowania i szacunku, lecz nie otaczają jej kultem religijnym, powołując się na brak jakichkolwiek zaleceń lub wzmianek o takowym w Piśmie Św., które wszelki kult religijny rezerwuje dla samego Boga. Nie nazywają jej też ani Orędowniczką, ani Pośredniczką, wskazując na to, że jeden jest tylko "Pośrednik między Bogiem z ludźmi, człowiek Jezus Chrystus", który na mocy swojej doskonałej ofiary sam wstawia się teraz przed Bogiem za swoim ludem jako doskonały i wiecznie żyjący arcykapłan

Sobór Trydencki - 1545r - był odpowiedzią na narastającą potrzebę reform w Kościele katolickim, wywołaną przez reformację. Jest uznawany za początek okresu kontrreformacji. Odbył się w mieście Trydent (północne Włochy).

Postulując kult Wniebowzięcia Marii wzmocnił wybór Marii jako najświętszej ze świętych.

SACRA CONVERSAZIONE

- z wł. Święta rozmowa, termin funkcjonujący również w formie łacińskiej jako Sacra Conversatione.

- jest to w nauce o ikonografii chrześcijańskiej wtórnie powstała nazwa tematu obrazów przedstawiających stojącą lub tronującą Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu postaci świetych.

- pojawiło się w sztuce włoskiej XIV wieku jako hierarchiczna kompozycja reprezentacyjna, w której Matka Boża zajmuje centralne miejsce, a po jej bokach stoją symetrycznie ustawieni święci. Przedstawienie doczekało się licznych wariantów w okresie wczesnego i rozwiniętego renesansu, rozpowszechniło się także w całej Europie jako popularne przedstawienie główne nastaw ołtarzowych. W późniejszym okresie hierarchiczność przedstawienia może być przełamana przez wprowadzenie elementu narracyjnego, kontaktu i rozmowy pomiędzy przedstawionymi postaciami — co jest objawem ewoluowania tej sceny od przedstawienia typu reprezentacyjnego w stronę przedstawienia typu dewocyjnego.

- nazwa Sacra Conversazione może się wywodzić od określenia takich obrazów ze sceną faktycznej rozmowy, może jednak też być nawiązaniem do niebiańskiego obcowania świętych.

* Sacra Conversazione - Fra Angelico, 1450, Florencja

* Sacra Conversazione - Giovanni Bellini

* Tryptyk w kościele Santa Maria Gloriosa dei Frari, Wenecja - G. Bellini

* Madonna di San Zaccaria - G. Bellini

* Święto różańcowe - A. Durer, 1505 - zamówiony, ukończony - 1506 (WM nr46)

- nawiązuje do wcześniejszych rozwiązań sacra conversazione

- po raz pierwszy zastosowano tu formy trójkąta, piramidy, ujednolicając całą przestrzeń (wcześniej dzieła były dzielona na segmenty)

- Durer chciał udowodnić, że jest w stanie wykonać idealny obraz wenecki. Postanowił że wprowadzi tłum I jednocześnie wprowadzi jedność przestrzenną I pejzaż w tle

- jest to manifest kunsztu I pozycji malarza chcącego dorównać malarstwu włoskiemu

- wykłada treść teologiczną, Maria z Dzieciątkiem rozdają wieńce różane, pomagają im św. Dominik i aniołki=> propagują ideę różańca

- po raz pierwszy formułuje taki typ przedstawienia, scena realna, w której Maria i Dzieciątko rozdają wiernym różańce i instruują o istocie modlitwy różańcowej=> kult typowo północny

- w obrazie Durer umieścił także siebie samego, pokazuje siebie jako idealnego artystę weneckiego, jako człowieka pobożnego=> częsty motyw w jego twórczości

* Adoracja Trójcy Świętej - A. Durer, 1511 (WM nr 46)

- fundator obrazu - Matthaus Landauer, obraz wykonany został do jego kaplicy domowej, obecnie w Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

- rama obrazu projektowana także przez Durera

- mimo, ze obraz był przeznaczony do prywatnej dewocji, jest wykładem teologicznym

- w centrum przedstawiony został Bóg Ojciec w cesarskiej koronie podtyrzymujacy ukrzyżowanego Chrystusa. Ten tron chwały i miłosierdzia adorują w niebiosach liczni zbawieni, oddają cześć ciału Chrystusa

- w strefie ziemskiej znajduje się tylko jedna postać - sam Durer

- obraz pełnił praktyczna funkcję - służył sprawowaniu prywatnych nabożeństw za dusze fundatora I jego rodziny, by szybciej opuścili czyściec i byli zbawieni.

Dzieła po Soborze Trydenckim:

-> obrazy Caravaggia:

* Złożenie do grobu, 1603-04

- do kościoła Pieza Nuovo, obecnie w Pinakotece Watykańskiej

- trydencka obrona transsubstancjacji

- obraz umieszczony był tak, że ciało Chrystusa było składane nam do stóp w momencie komunii

- hostia utożsamiał się z ciałem Chrystusa

- obraz instruował i uprzytamniał co dzieje się w liturgii

- kapłan unosił hostię na wysokość ciała Chrystusa (hostia jest tożsama z ciałem Chrystusa)

Elementy dekoracji Bazyliki św. Piotra w Rzymie - G. L. Bernini

* Konfesja św. Piotra 1624-33

- znajduje się pod kopułą, nad grobem świętego Piotra

- wcześniejszym wykonawcą dzieła był C. Maderna, ale ostatecznie prace wykonał Bernini

- jest to juz trzecia konfesja

- dzieło nawiązywało do cyborium papieża Sylwestra I

- jest świadomą archaizacją

- baldachim miała wieńczyć postać zmartwychwstałego Chrystusa, zwieńczony jest krzyżem na kuli

- anioły trzymają arma Christi I atrybuty św. Piotra I Pawła

- kształt wolut podtrzymujących krzyż nawiązuje do podstaw średniowiecznych krucyfiksów

- spiralny kształt kolumn odwołuje się do pierwszej bazyliki na tym miejscu

- Triumf krzyża - krzyż łączy się ideowo z dekoracją filarów podkopułowych, w których umieszczone zostały relikwie, w tym relikwie św. Krzyża

Inne relikwie związane z krzyżem:

- relikwie św. Longina, który przebił bok Chrystusa, którego krew wyleczyła jego ślepotę

- chusta św. Weroniki

- relikwie św Andrzeja, który tak jak Chrystus był umęczony na krzyżu

Poprzez krzyż i kult relikwii związanych z krzyżem budowany jest ten kościół

1628-41:

* Św. Weronika - warsztat Berniniego

* Św. Helena - A. Boggi (?)

* Św. Andrzej

* Św. Longin - Bernini, 1634-38

=> silnie akcentowana kompozycja krzyżowa => imitacja krzyża

* Nagrobek Urbana VIII

- nawiązuje do znajdującego się obok wcześniejszego nagrobka papieża Pawła III

- postać tronującego papieża z gestem wyciągniętej, błogosławiącej ręki

- pod nim - postument sugerujący sarkofag, niżej - kaplica nagrobna, gdzie znajduje się trumna ze zwłokami, u podstawy - dwie personifikacje cnót (Caritas i Justitia)

- taki schemat zapoczątkował Michał Anioł i stąd wzięła się idea kompozycyjna tych nagrobków

- imperatorski gest papieża oznacza, że papież to nie tylko następca św. Piotra, ale też cesarza rzymskiego -> zarysowano wątek władzy państwowej, cesarskiej

* Ołtarz Tronu św. Piotra - G. Bernini, 1657-66

- zawiera relikwie tronu św. Piotra, oznacza tron apostolski

- symbolizuje władzę papieży nad całym światem, jest to władza duchowna I świecka, spełnia się ona przez Ducha Świętego. Kościół działa pod stałym natchnieniem Ducha Św.

- ta władza jest niesiona przez symboliczne filary gmachu kościoła = czterech ojców kościoła. Zestawienie dwóch ojców kościoła łacińskiego (Augustyn i Ambroży) I dwóch wschodniego (Atanazego i Jana Chryzostoma)

- władza papieska ma panować nad całym światem, bez względu na schizmę I podział na prawosławie

=> panowanie kościoła nad całym światem

WYKŁAD NR 13

2007.V.11

Obrazy religijno - retoryczne, których celem jest poruszenie odbiorcy.

Sztukę północy traktowano dawniej jako kulminację średniowiecza. Jednak należy traktować ją łącznie z tym co dzieje się we Włoszech => renesans.

Na północy, w epoce van Eyckowskiej (ok1430-94) nie pozostaje bez znajomości retoryka obrazów, choć nie posługiwano się tam stylistyką antykizującą.

Wygasa malarstwo dewocyjne. Obrazy dewocyjne mają pobudzać pobożność odbiorcy. Obrazy retoryczne wczesnego renesansu włoskiego wg przepisu Albertiego (Traktat o malarstwie - L.B. Alberti, uk. 1435r) także mają pobudzać odbiorcę np. do cnoty antycznie pojętej. Emocjonalne działanie i perswazja retoryczna są więc wspólne.

Obrazy włoskie także sięgają do tradycji średniowiecznych przedstawień dewocyjnych.

I na północy i na południu korzenie są te same. Ale na południu obrazy dewocyjne ubrane są w kategorie antycznego retoryzmu.

Obrazy retoryczno - dewocyjne:

Należą do nich wszystkie obrazy Jana van Eycka, np.:

• Jan van Eyck - Madonna kanonika van der Paele, 1436r

• był obrazem epitafijnym, który miał upamiętniać fundatora

• jedno z większych formatowo dzieł van Eycka

• nie było to retabulum ponieważ patroni kościoła - św. Donat i św. Jerzy byliby umieszczeni w skrzydłach bocznych

• sposób ukazania przedstawienia jest retoryczny

->obraz sugeruje, że znajdujemy się we wnętrzu budowli sakralnej, ale przecież tu święci obcują z Marią i Chrystusem - musi więc to być sfera niebieska

->fundator ściągnął z nosa okulary (przedmiot luksusowy, nowy wynalazek), które sugerują przynależność do elity => chodzi tu o widzenie duchowe, widzenie duszą

-> mamy tu do czynienia z wizją, mamy modlić się do Madonny, która przedstwawiona w sposób liryczny ma pobudzać nasze uczucia

-> papuga, która bawi się Chrystus ma znaczenie symboliczne:

1. pycha

2. naśladowanie (imitacja) - sygnał skierowany do fundatora i do nas, że powinniśmy podążać drogą naśladownictwa

• Jan van Eyck - Tryptyk Drezdeński, 1437r

• przeznaczony do prywatnej dewocji

• otwarcie do widza - ma sens retoryczny, sens przyciągania uwagi

• akcent kładziony na widzenie: wciąga nasz wzrok do środka (perspektywa!); mistyczna wizja. Kunszt malarstwa jest pośrednikiem wizji.

• Andrea Mantegna - Ofiarowanie w świątyni, ok. 1460r

• jest to obraz:

1. dewocyjny - Maria przynosi do świątyni Dzieciątko, przytula je

2. retoryczny - opowieść, historia z jednaj strony jest to obraz dewocyjny, z drugiej retoryczny - wciąga widza

• obraz ma pobudzić nasze uczucia - strachu, czułości; pobudza współprzeżywanie tej historii

• część narracji wykracza poza ramę (traktowaną iluzyjnie) i wkracza w nasza przestrzeń (jest to częsty zabieg u Mantegny)

• Andrea Mantegna - Martwy Chrystus, od 1459 do 1480

• niektórzy twierdzą, że Mantegna przeznaczył go do swego nagrobka w San Andrea w Mantuii

• w porażający sposób działa emocjami

• jest popisem kunsztu malarstwa - efektowny skrót perspektywiczny, Chrystus wygląda jakby wystawał przed ramę obrazu. Jego stopy wystają zza kantu płyty na który leży

• retoryka polega na działaniu emocjami religijnymi i artystycznymi.

Środowisko weneckie

Mantegna wykształcony na wzorcach malarstwa florenckiego silnie oddziałuje na malarstwo weneckie.

Antonello da Massina - drugi wzorzec, przybywa do Wenecji w latach 60-tych i staje się głównym przed Bellinim mistrzem weneckim. Wprowadza elementy niderlandzkie, stosuje technikę zdecydowanie olejną. Jest mistrzem dewocyjnych obrazów, będących jednocześnie retorycznymi. Nie ma w jego obrazach silnego przesłania "to jest obraz". Perswazyjność działania i włączanie ich do kategorii obrazów dewocyjno - retorycznych polega na efekcie czysto malarskim, w tym sensi są to też obrazy retoryczno - artystyczne.

• Giovanni Bellini - Pieta, 1465r

• obraz jest skrótem sytuacji jaka w XVw ma miejsce w malarstwie włoskim: przedstawienie Chrystusa nosi cechy wyraźnego nawiązania do ikony bizantyńskiej z ok. 1360r przechowywanej w kościele Santa Croce in Jerozolima w Rzymie. Legenda mówi, że Chrystus tam przedstawiony jest wizerunkiem powstałym w wyniku cudu - legenda o św. Grzegorzu (Grzegorz pomodlił się by Chrystus przekonał niedowiarka, że w hostii rzeczywiście jest Chrystus, wówczas Jezus zszedł na ołtarz. Grzegorz nakazał namalowanie Chrystusa i ta ikona miałaby być właśnie tym wizerunkiem). Do tej ikony nawiązywał cały szereg dzieł.

• Maria zrywa z "ikonicznością ikony", podtrzymuje rękę Chrystusa => pojawia się tu ruch którego nie ma w ikonie. Od ikony przechodzimy do historii.

• dzieło jest obrazem artystycznym samym w sobie

• tekst u dołu obrazu wzięty od pisarza antycznego

• emocje wywołuje obraz, a nie Chrystus = kunszt obrazu!!

• Giovanni Bellini - Opłakiwanie ze św. Magdaleną

• scena namaszczania Chrystusa

• G. Bellini - Pieta anielska

• Caravaggio - Św. Mateusz z aniołem - dwie wersje

• w swej pierwszej funkcji był to obraz retoryczno - dewocyjny, miał pokazywać typ prostej, zwykłej religijności, Apostoł - człowiek ubogi ma nawoływać do modlitwy, kontemplacji. Miał apelować do najprostszej religijności

• w pierwszej wersji anioł prowadzi rękę niepiśmiennego => było to zbyt dosłowne, więc w drugiej wersji Caravaggio przedstawił scenę bardziej wzniośle: anioł tu inspiruje apostoła, wylicza na palcach co powinien zanotować

• w pierwszej wersji mamy do czynienia z niepiśmiennym prostakiem, w drugiej - to człowiek konfrontowany z dialektyką profesorską

• oba obrazy posługują się iluzją malarską:

1. Postać na krześle jest umieszczona tak jakby miała wypaść z obrazu ku nam, jedna ze stóp "wyłazi" z obrazu. Jesteśmy na pograniczu tego co wyobrażone a rzeczywiste.

2. Retoryka obrazowa - stół przebija lico obrazu, święty opiera się na zydlu, który zaraz upadnie w naszą stronę => jest to zabieg czysto retoryczny

• Caravaggio - Ścięcie św. Jana

• ma wyłaniać się z mroku

• krew układa się w sygnaturę artysty

Każdy obraz religijny Caravaggia jest przykładem retoryki obrazowej.

• Bernini - Ekstaza św. Teresy

• jest to wizja św. Teresy, która ujrzała i odczuła promienie miłości bożej pod postacią anioła

• * przedstawiciele rodu Cornaro (Bernini, 1647-52) adorują ekstazę, widzą ją i my mocą Berniniego także ją widzimy, są bardzo poruszeni tą sytuacją

• Cała kompozycja jest dziełem retoryczne

• Bernini - Błogosławiona Ludwika Albertoni , Roma, San Francesco a Ripa Cappella Altieri, 1673-74

• agonia błogosławionej

• spływa ku niej Duch Św. w postaci głów anielskich

Obrazy - historie, opowieści religijne

Przykładem dzieła o charakterze średniowiecznym, który jest wersją albertiańskiej historii jest:

• Matthias Grunewald - Ołtarz z Isenheim, 1506 - 1515r

• sposób prowadzenia narracji można tu uznać za wzorcowy

• przykład w którym obraz kultowo - dewocyjny łączy się z narracyjnym

• przeznaczony dla zakonu Antonitów - zakon żebraczy, sprofilowany na opiekę nad chorymi, wg nich leczenie chorych należy rozpocząć od zetknięcia ich z ołtarzem, bowiem ołtarz przedstawiający określonych świętych i tajemnice wiary może mieć uleczające działanie. Jeśli nawet nie stanie się ten cud, to i tak ołtarz da pocieszenie choremu. Wierzono, że obrazy te tak działają, choć nie zawsze widać bezpośredni efekt.

Ołtarz zamknięty:

- widoczny jest tylko w największe święta, Wielki Piątek i Wielkanoc

• ukazuje ukrzyżowanie ze św, Janem Chrzcicielem, Marią, Marią Magdaleną, św. Janem Ewangelistą

• św. Jan Chrzciciel wskazuje na funkcje obrazu jako opowieści, nie było go bowiem na Golgocie (został stracony przed śmiercią Chrystusa), ma otwartą książkę i wskazuje palcem na Chrystusa => retoryczny gest. Ten trik służy do wskazania , że to co widzimy to nie jest tylko obraz dewocyjny, musimy przyjrzeć się o co tu chodzi, jest to akcent wprowadzający do sekwencji wydarzeń.

• po bokach dwóch patronów chorych: św. Antoni i św. Sebastian (patron uzdrowień)

• w predelli - środek narracji - opłakiwanie i złożenie do grobu, pokrwawione ciało Chrystusa wiąże się z obrazem dewocyjnym

• samo otwieranie ołtarza staje się historią

Ołtarz po otwarciu:

• predella: Chrystus pośród apostołów => sugestia ostatniej wieczerzy

• powyżej: segment historii Wcielenia Chrystusa, od Zwiastowania przez Adorację, po Wniebowstąpienie

• szczególnym pomysłem ikonograficznym było umieszczenie sceny Zwiastowania we wnętrzu kościoła, a nie w izbie jak było to robione zazwyczaj

• scena środkowa - jest historią i obrazem zatrzymanym (ikonowym), jest to Adoracja, ale nie ma żadnej postaci z tradycyjnych przedstawień Adoracji, nie ma pasterzy, królów, itd. Z gotyckiej budowli wyłaniają się aniołowie, którzy grają Marii i Dzieciątku koncert anielski - znany z włoskiej ikonografii

• Maria siedzi na tle ziemskiego pejzażu, anioły wychodzą z baldachimowego domku (wieczna eklezja). Te oba światy nie są rozdzielone, przenikają się wzajemnie => ilustruje dogmat o Wcieleniu

• ołtarz opowiada historię ziemskiej natury Chrystusa, po otwarciu pokazuje jak to się stało, jak doszło do tego co jest widoczne gdy ołtarz jest zamknięty

• ołtarz ma opowiadać choremu o ciele Chrystusa, pocieszać że jest nie tylko ciało, ale także dusza

• poprzez wielosegmentową opowieść chorzy mogą uzyskać pocieszenie, a kolejne odsłony może uzdrowią jego chore ciało

• występują dwie Marie - jedna znajduje się w dotykiej budowli baldachimowej, wychodzi ku Marii ziemskiej => 1. Maria cielesna 2. Maria duchowa => myśl o niepokalanym poczęciu, Maria jako nosicielka logosu w dwóch postaciach: jako myśl Boża i jako ciało. Maria jest jedną z nas, jest śmiertelniczką.

Ołtarz całkowicie otwarty:

• posiada część rzeźbiarską wykonaną przez Nicolasa de Haguenau

• św. Antoni tronuje wokół biedaków, których uzdrowił, po bokach św. Hieronim i św. Augustyn

• po bokach stricte historyczne sceny:

po lewej: spotkanie Antoniego ze św. Pawłem z Teb

po prawej: kuszenie św. Antoniego, szarpanego za brodę przez różne potwory

• Rafael Santi - cykl fresków na Watykanie

• Sala Pożaru Borgo

• Sala Segnatura - Dysputa o Najświętszym Sakramencie, Szkoła Ateńska, Parnas

• Sala Heliodora - historia opowiadająca o wybawieniu kościoła z kryzysów => kościół działa pod Bożą protekcją; Uwolnienie św. Piotra z więzienia, Spotkanie papieża Leona I z wodzem Hunów Atyllą, Wygnanie Heliodora ze Świątyni

WYKŁAN NR 14

2007.V.12

Reformacja na północy zmienia narracje obrazową. Zasady głoszone przez Lutra zrywają z symboliczną lekturą Pisma Świętego. Sprowadza ją do rozumienia literackiego

W drugiej połowie XVI w. występują oba sposoby narracji.

Typ narracji tradycyjnej

Maarten van Heemskerck

- Produkuje całe cykle rysunków projektowych do rycin, które przedstawiają epizody znane i mało znane. Są to historie zaczerpnięte z Starego Testamentu, Dziejów Apostolskich, Ewangelii przedstawiane w układzie symultanicznym.

Ten nowy rodzaj lektury Biblii stanie się podstawą podejścia do obrazu w krajach protestanckich => chodzi o pouczenie i zaspokojenie ciekawości oraz satysfakcje z oglądania obrazu.

Ten rodzaj opowieści pojawia się w obrazach prerembrandtowskich. Najważniejszym twórcą był Peter Lastman - nauczyciel Rembrandta. Cała grupa uczyła się w Rzymie a po nauce wrócili do Amsterdamu:

- Brughen -?? - sięga do tematów ze Starego Testamentu, mało znanych, przedstawia historie w wielu ich epizodach

Obraz nie jest cyklem, ale jest jakby wyjęty z sekwencji, widz musi wiedzieć, co było wcześniej i co będzie później.

• Jakub i Rachel - van H....

• Opłakiwanie Abla - P. Lastman

• Triumf Bartolemeusza - P. Lastman

W twórczości Rembrandta obraz to kawałek opowieści. Sięga do tematów wcześniej stosunkowo rzadkich:

• Jeremiasz zasmucony, 1620

• Jakub walczący z aniołem

• Wesele Samsona, 1636

W jego twórczości pojawia się próba wydobywania trudnych i przez to interesujacych dla odbiorcy tematów. Rembrandt bazuje na znajomości Pisma Świętego, mobilizuje odbiorcę do wnikliwego czytania PŚ. Społeczeństwo nie zna tak dobrze treści Biblii.

• Anioł odlatujący z domu Tobiasza - temat nigdy nie przestawiany, budzi ciekawość, apeluje do naszej znajomości PŚ

• Samson wygrażający teściowi

Podsumowanie

Obrazy religijne:

1. liturgiczne

2. religijno - retoryczne

3. historie (katolickie i protestanckie)

Inne pojęcie obrazu - stricte artystyczne, jako popis kunsztu

• istotna nie jest treść, a sposób podania treści

• są to głównie dzieła kolekcjonerskie

• są popisem kunsztu artysty i wiedzy mecenasa

• Alberti w traktacie "De pictura" (1435) formułuje definicje obrazu: obraz jest oknem przez które widać naturę i historię

• Obraz musi być inwencją - obrazy konceptystyczne. W XVI, XVII w. popularne staje się pojęcie "concetta" = pomysł na dzieło

• Obrazy mają być innowacjami ikonograficznymi i artystycznymi, innowacja polega na szczególnym temacie lub na szczególnym jego podaniu

• Obrazy takie powstają we Włoszech, ale także na północy

• Powinno być jak najmniej figur a jak najwięcej akcji. Należy wzbogacać ją różnymi akcesoriami. Fabuła tworzy się przez: pozy, mimikę, gesty postaci.

• Zasada na pn. i płd. jest ta sama - liczy się przede wszystkim inventione . Wspólne jest także definiowanie obrazu jak varietas - bogactwo historii, scenerii, ale wszystko w granicach umiaru i powściągliwości. To wszystko łączy się w koncepcje obrazu przemyślanego.

• Van Eyck, tzw. Małżeństwo Arnolfinich

- małżeństwo wita gości lub składa przysięgę nie małżeńską

• Zwiastowanie (tryptyk)

- jest to obraz dewocyjny, retoryczny, ale przede wszystkim ,,gra z widzem''.

- dwie wręcz ,,zastygłe'' postacie zostały przedstawione w sposób iluzyjny. To co widzimy, w pierwszym momencie, wydaje się być zamkniętym tryptykiem, który chcemy otworzyć. Jednak za tymi pozornymi skrzydłami nie kryje się środkowa kwatera. Jest to popis iluzji malarskiej -> imitacja rzeźby.

- głosi wyższość malarstwa nad rzeźbą. Postacie wydają się bardziej przestrzenne niż w rzeźbie.

• Botticelli, Kalumnia Apellesa, ok. 1495

Najsłynniejszy obraz, który został zrekonstruowany na podstawie opisu to Kalumnia.

Opis dzieła znajduje się w ,,Dialogi'' Lukiana, tekst pt. ,,Sen''.

Rywal malarza Apellesa - Antyfilos, oskarżył go o spisek przeciwko władzy. Na te oskarżenie odpowiedzią Apellesa był obraz pt. Kalumnia czyli Oszczerstwo. Lukian opisuje ten obraz:

Po prawej stronie - człowiek o wielkich uszach wyciąga rękę ku oszczerstwu, koło niego - dwie kobiety: niewiedza i podejrzliwość. Z drugiej strony nadchodzi oszczerstwo - nieduża piękna kobieta, okazująca wściekłość, w lewej ręce trzyma pochodnię, wlecze za sobą młodzieńca. Prowadzi ją człowiek o blado - żółtej cerze (może zazdrość). Inne postacie towarzyszące oszczerstwu, przyozdabiają ją, są to : zdrada i podstęp. Za nimi inna postać --skrucha we łzach, zawstydzona zwraca się ku prawdzie, która patrzy w niebo.

- opiera się na tekście - malarska rekonstrukcja antycznego dzieła. Jest popisem jego znajomości.

- jest to alegoria prawa i sprawiedliwości

- Jest to obraz który miał być eksponowany przez nabywcę.

Popis erudycji malarskiej jest sensem obrazu. Przeznaczony dla wybitnego kolekcjonera -> prawdopodobnie rodu Medyceuszów. W tym czasie we Florencji istnieje rzesza kolekcjonerów. Mamy do czynienie z okresem w którym działa wielu kolekcjonerów, koneserów. To nie kościół i nie polityka dworska byli odbiorcami sztuki ale właśnie koneserzy. Kunsztowność, erudycyjność są dla konesera motywacją do powstanie obrazu.

• Dwunastoletni Chrystus, 1505 - 1406

Inwencja ikonograficzna:

- nie pokazany jest moment ofiarowania w świątyni tylko dysputa.

- motyw zaskoczenia - Chrystus wśród rządców żydowskich, którzy w świątyni nie mają okrycia głowy i ubrani są w szaty katolickiego kapłana. Chrystus jest wykładowcą, wylicza argumenty i opowiada o dziejach zbawienia. Poucza przedstawicieli trzech wielkich religii (Chrześcijan, Muzułmanów i Żydów).

Inwencja kompozycyjno - treściowa:

- Jest to typ Belliniowskiej kompozycji ,,sacre conversacione''. Apeluje do odbiorcy, który wchodzi w rolę rodziców Chrystusa, którzy odnaleźli do w świątyni.

• Hans Holbein Młodszy, Ambasadorowie.

- Pozornie obraz jest tylko realistyczną relacją przedstawiającą dwóch dyplomatów. Rzecz dzieje się w czasach Henryk VIII. Jest to okres rozłamu w religi chrześcijańskiej. Po małżeństwie króla z Anną Bologne, Henryk zrywa z Rzymem i tworzy religię anglikańską. Misja służyła w zorientowaniu się w sytuacji dla Franciszka I Francuskiego. Nie znamy bezpośredniego celu pobytu ale wiemy że Franciszek należał do zwolenników jedności chrześcijan. Być może ambasadorowie zostali wysłani na misję. Tło historyczne nie jest jedynym celem obrazu.

- W obrazie można zauważyć wiele symbolicznych elementów:

1. owalna forma na pierwszym planie - nie należy do świata rzeczywistych przedmiotów - jest to ANAMORFOZA. Gdy się przyłoży do obrazu lustro, to widać czaszkę która odnosi się do śmierci a w kontekście innych obrazów do ostatecznego zbawienia.

2. krucyfiks (za zasłoną w lewym górny rogu) - symbol jedności chrześcijan.

3. Sprzęt astronomiczny i pomiarowy - odnosi się od męki Chrystusa. Holbein zna nadwornego astronoma Henryka VIII. Byli ziomkami. Sprzęt wskazuje na 11 IV 1533 r. Jest to data Wielkiego Piątku tzn. pokazuje godzinę śmierci Chrystusa.

4. Motyw pękniętej struny i napis na krzyżu ,,Dzielić'' - są to symbole niezgody która prowadzi do śmierci. Nawiązuje do rozdźwięku między kościołem angielskim i katolickim.

5. Pojemnika na flety wyjęty jest jeden element - jest to symbol wewnętrznej niezgody.

- obraz ma przesłanie polityczno - religijne.

- sposób przekazania treści jest ukryty, wymaga erudycji od odbiorcy np. mus znać się na instrumentach astrologicznych.

We Włoszech także rozwinął się typ obrazu, którego należy rozszyfrować.

• Il Bronzino, Alegoria prawdy, czasu, miłości i przemijania, 1451

Bronzino Il, właściwie Agnolo (Agniolo) di Cosimo di Mariano (około 1503 - około 1572), włoski malarz manierystyczny. Uczeń i współpracownik J. Pontorma. Pozostawał pod wpływem swego mistrza, a także sztuki Rafaela i Michała Anioła. W latach 1530-1532 wykonywał prace w Villi Imperiale w Pesaro dla księcia Urbino. Od 1539 był portrecistą na dworze Cosima Medici we Florencji. Dekoracyjne i wyrafinowane portrety arystokratów Bronzina ucieleśniają ideał kultury panujący na dworze Medyceuszy w poł. XVI w. (np. portret Eleonory z Toledo z synem, około 1545). Podejmował także tematykę alegoryczną (np. freski w Palazzo Vecchio we Florencji z 1545 czy obraz sztalugowy Alegoria czasu i miłości z około 1546). Racjonalne i wirtuozerskie malarstwo Bronzina charakteryzuje powściągliwy dystans, elegancka i dokładna linia oraz chłodny koloryt.

Obraz poddany dwóm inwencjom:

1. formalnej

- scena zbudowana asymetrycznie - brak osi symetrii, rytmu.

- scena zbudowana na zasadzie ,,zygzaku''

2. ikonograficznej

- jest to ostentacja nagości

- mnożenie nagości ma sens treściowy = oznacza cnotę prawdy, która nie potrzebuje osłon. Piękna i prawdziwą miłość symbolizuje Wenus.

- czas to postać Saturna, który może zniszczyć to piękno. Cza osłania prawdę i piękno wbrew wszystkiemu czyli przed: gniewem, zazdrością, podejrzliwością, oszczerstwu, fałszu -> figury towarzyszące Wenus.

- do odczytania obrazu jest potrzebne podejście erudycyjne, gdyż jest jej popisem.

Wytwornym popisem kunsztu są dekoracyjne freski we wnętrzach:

• Andrea Mantegna, Camera degli Sposi, Ducal Palace, Mantua, 1465 - 1474

• Jest to dzieło Mantegni z okresu Mantuańskiego, gdzie pracował na zlecenie markiza Gonzagi. Dla jego przyjemności stworzyl dekoracje Camery, która była reprezentacyjną sypialnią.

• Widoczna jest iluzja architektury, z wyjątkiem nasady sklepienia. Tam pojawia się motyw okulusaotwierającego się na niebo (nawiązanie do Panteonu). Do środka zaglądają postacie, pawie I putto, które mają zaraz skoczyć do wnątrze. Wysoki poziom iluzji.

• Ściany są otoczona prętem na którym wiszą iluzyjne zasłony - MOTYW ZASŁONY

• Tablica inaskrypcyjna trzymana przez putta - głosi chwałę Lodowika III Gonzagi.

• Możemy oglądać dwa wydarzenia:

1. Dwór Lodowika - markiz otrzymuje wiadomość w towarzystwie swej żony, dzieci, dworzan (jednym z nich może być Alberti). Scena odbywa się we wnetrz pałacu.

2. Scena spotkania Lodowika Gonzagi z synem Francesco (który w 1461 r. został kardynałem). W tle wyimaginowany Rzym.

3. jest to scena wyjątkoawa, gdyz nie są przegstawione huczne uroczystoąci lecz zwykłe spotkanie na drodze. O jaki moment chodzi? 1 I 1464 r. markiz Gonzago otrzymał wiadomość od Sforców, że mediolański książę jest śmiertelnie chory. (Dalej nie moge rozczytać)

Ten sam rodzaj obrazu występuje w dekoracji sklepienia Kaplicy Sykstyńskiej.

1481 - 1482 -malarzami kaplicy są artyści z Florencji

1509 - 1511 - kaplicę przemalował Michał Anioł

- dzieło o doskonałym działaniu iluzji

- pokazuje historię świata od stworzenia po dzieje Noego

- odnosi się do wcześniejszych fresków wykonanych przez artystów z Florencji

- są to historie zaczerpnięte ze Starego Testamentu, których zwieńczeniem jest Sąd Ostateczny

- odbiorca musi rozpoznać np. postacie Proroków, ale samo odczytani nie wystarczy. Musi powiązać daną osobę z konkretnymi wydarzeniami w dziejach świata.

- ważna jest też symbolika:

• postacie nagich młodzieńców symbolizują pojęcie NAGIEJ CNOTY.

• młodzieńcy trzymający owoce dębu głoszą chwałę zleceniodawcy

• młodzieńcy wspierający sklepienie = niebiosa = gmach kościoła to członkowie rodu Juliusza, kyórzy są filarami kościoła. Jest to także gloryfikacia rodu.

• kaplica ma sławić mecenat Juliusza II

Te wszystkie treści polityczne są możliwe dzięki popisowi iluzji:

• postaci historycznych

• obrazów wpisanych w architekturę

• czegoś co sie dzieje w przstrzeni

Jest to popis kunsztu Michała Anioła.

Z tym zjawiskiem wiąże się kolekcjonerstwo rysunków. W II poł. XVI w. pojawiają się wyspecjalizowane kolekcje rysunków i grafik. Teki z rysunkami stanowią wyodrębnioną część kolekcji. Dlaczego rys. staje sie tak cenny? Dlatego ze łączy wszystkie dziedziny sztuki, gdyż jest znakiem od Boga - disegno - który Bóg zsyła artyście. Rysunki należy ko0lekcjonować bo są zapisem boskiego natchnienia. Dlatego nie tylko obrazy I r5zeźby stają się obiektami kolekcjonerskimi.

• Aretin i Michał Anioł

Michał Anioł był już ubóstwiany przez współczesnych. Aretin to pisarze lubiany przez monarchów i papierzy. Nawiązuje on korespondencjez Michałem Aniołem. Opisuje on zalety Sądu Ostatecznego. Pisze jak ktytyk o wspaniałości jego szieł Ale z czasem zmienia swój ton. Twierdzi że jest za mało decorum I zaczyna krytykę. Najważniejsza jest koncepcja a w mniejszym stopniu wykonanie Z iluzji akcent przesuwa się na cos co jest sposobem przedstawienia tematu.

W Rzymie od 1593 funkcjonuje academia rysunku, która staje się wzorcem dla innych. Ośrodki akademickie promują koncepcje obrazu jako konceptu.

Środowisko weneckie ma odrębną koncepcję na obraz - to plama barwna będzie podstawą oceny.

Rysunek był traktowany jako przedmiot osobisty. Artysta wykonywał go dla konkretnej osoby dlatego zawierał szczególne przesłanie. Istnieją dwa zespoły rysunków Michała Anioła, które wykonał dla dwej miłości. Ukazują one prywatne doznania i poglądy artysty.

Czszególne traktowanie rysunku przenosi się także na północ Europy.

HENDRIK GOLTZIUS to artysta który w 1491 r. odbył podróż doWłoch. Był on konceptystą. Tworzył rysunki przygotowawcze do rycin.

• rysunki - obrazy kolekcjonerskie

• Hercules Farneze

• jest dokumentem, zapisem starożytności

WYKŁAD NR 16

2007.VI.08

Obrazy publiczne

• powstające w ramach kolekcji

• należą do nich dzieła Botticellego

• Botticelli - Primavera

• w centrum obrazu - Wenus, jako miłość, która zapładnia świat

• po prawej Wiosna oraz scena, w której bóg wiatrów Zefir stara się pochwycić Florę. Botticelli wyrżnie inspiruje się to temetem zaczerpniętym z "Metamorfoz" Owidiusza. Flora wypowiada takie oto słowa: "Była wiosa, przechadzałam się. Dostrzegł mnie Zefir, oddalałam się. Szedł za mną, ja rzuciłam się do ucieczki. Okazał się szybszy". Porwawszy boginię Zefir wyprawił wesele, a w prezencie ślubnym jego wybranaka otrzymała moc zamieniania w kwiaty wszystkiego czego dotknie.

• Amor kieruje strzałę ku Trzem Gracjom, które w tańcu reprezentują sztuki i piękno

• po lewej Merkury - przewodnik muz

• piękno dzięki miłości powstaje przez wydobycie z cielesności (historia Zefira i Flory). A następnie ta idea dąży ku ideałowi boskiemu, tak jak dusza wyrywając się z cielesności dąży ku Bogu (piekno wytwarzane przez Gracje kierowane przez Merkurego ku niebu)

• Wenus jako patronka płodności, kwitnienia, tego co wydobywa z duszy, np piękno

• => wykład z filozofii i moralistyki

Podobną funkcję pełnią:

• freski w Cosimo Tura (Ferrara)

• program wykorzystuje tradycyjną siatkę pojęć gdzie wszystko się zaobrębia, np pory roku łączą się z planetami

• mikro i makrokosmos

• wplecieni tu zostali także przedstawiciele dworu ferraryjskiego d'Este

• Rafael - Stanze watykańskie 1508-11r.

Stanza della Segnatura

• tu papież przyjmował humanistów i dyplomatów

• pojawiają się tu cztery wielkie freski => to co łączy starożytność i epokę chrześcijańską: filozofia, teologia, moralność i prawo, poezja

• tematem czterech fresków jest Prawda, Dobra, Piękno

Prawda - oznacza Teologię i Filozofię

Dobro - Cnotę i Prawo

Piękno - Parnas

• Szkoła ateńska

• symbolizuje Filozofię

• gromadzą sie tu, w jednaj światyni wszyscy filozofowie antyczni (Platon, Arystoteles - postacie w centrum) i późniejsi. Pojawiają się także przedstawiciele wschodniej nauki.

• Dysputa o Najświętszym Sakramencie

• symbolizuje Teologię

• gromadzą się tu przedstawiciele kościoła: św. Piotr (reprezentuje pierwotny kościół i założenie kościoła), Adam, Dawid, Jan Ewangelista, św. Wawrzyniec, Grzegorz Wielki, św. Hieronim, Ambroży, Augustyn

• włączeni też zostali przedstawiciele teologii moralnej, m.in. Dante, Wergiliusz, a także artyści i uczeni, którzy przekładają teologię na obrazy lub piszą mądre księgi

• Parnas

• to alegoria twórczości, symbolizuje Piękno

• Apollo - patron muzyki został tu otoczony muzami, którym towarzyszą wielcy pisarze: Horacy, Homer, Dante, Petrarca, Bocaccio

• Prawo

• zespól personifikacji trzech cnót:

temperantia - umiarkowanie, powściągliwośc

fortitudo - męstwo, dzielność, odwaga

caritas - miłosiardzie

• nie ma bezpośrednio przedstawionej justicji, jest ona pokazana przez sceny poniżej

• Palazzo del Te w Mantui 1524-34

• dla F. Gonzagi

• wnętrze tej luksusowej willi udekorowane jest freskami

• można oglądać je w różnej kolejności, ale układają się one w pewną całość

• pojawiają się portrety ulubionych rumaków księcia, wątek ujarzmiania natury (Sala Gigantów), świat cywilizacji, miłości zmysłowej (Sala Psyche i Amora)

• Palazzo Farnese w Rzymie, 1597 - 1602

• popis iluzji malarskiej

• wykorzystanie struktury sklepienia sykstyńskiego Michała Anioła

• iluzyjna rzeźba

• sklepienie galerii poświęcone zostało znowu idei neoplatońskiej - miłości zmysłowej, która poprzez sublimację rządzi światem

• w centrum triumf Bachusa i Ariadne

• chodziło tez o pokazanie, ze pałac jest miejscem odnowy antyku, galeria zawierała też dzieła antyczne, no Herkules Farnese, do tej i do innych rzeźb odwołują się freski

• Palazzo Borghese

• Apollo i Dafne - Bernini, 1622-25

• Porwanie Prozerpiny - Bernini, 1621-22

• => nawiązanie do rzeźb antycznych, by podkreślić, że pałac sanktuarium sztuki antycznej, miejscem odnowy sztuki antycznej.

• Fontanna Czterech Rzek - Bernini, 1647-1651

• rozbudowany program o charakterze filozoficzno - teologicznym, gdzie obrazuje sie cały kosmos

• połącznie organicznej fontanny i geometrycznego obelisku (oryginalny, antyczny obelisk) = łączenie świata naturalnego z materialnym

• obelisk - oś świata, symbol światła słonecznego i bożego

• skała - symbol surowej, nieopracowanej materii, z niej wypływają cztery rzeki

• motyw wypływania rzek ze skały:

->Źródło antyczne - rozpowszechnione przez Wergiliusza

->Cztery Rajskie Rzeki - centrum, ośrodek świata (obelisk - symbol kościoła)

Pouczenie o roli papieża i kościoła w całej strukturze wszechświata.

• Nicolas Poussin - ............., 1632r

• wątki zaczerpnięte z "Metamorfoz" Owidiusza

• wykład filozofii neostoickiej - wszystko przemija i stanowi zagrożenie dla człowieka

• postać Flory - miedzy światem dzikiej natury, a ogrodowej

• wielkie namiętności prowadzą do zatraty

• to co wartościowe - przetrwa

• N. Poussin - Krajobraz z burzą, 1651r

• burza życia ludzkiego

• pochwała roztropności, umiaru, a nie poddawania się emocjom, pasjom wobec żywiołu losu ludzkiego

Wykładem o treści filozoficznej jest też obraz:

• Velazquez - Prządki

• pokazuje historie Arachne i Minerwy (Arachne została zamieniona w pająka, bo chwaliła się większą doskonałością w tkactwie

• motyw kołowrotka = umiar, a nie temperantia

Pomniki chwały

• powstawały na placach miejskich bądź w rezydencjach

• Leone Leoni - Pomnik Gonzagi w Guastella(???)

• depcze pokonanego wroga

Pomniki grobowe

• Kaplica Medycejska, przy kościele San Lorenzo, Michał Anioł

• miała gloryfikować rodzinę Medyceuszów jako rodzinę władców

• * Nagrobek Lorenza

• Schemat nagrobka zastosowany przez Michała Anioła stał się obowiązujący. Przejęty został przez G. della Porta w nagrobku papieskim Pawła III.

• Schemat figury tronującej przy której są dwie personifikacje cnót zmarłego staje się obowiązujący dla nagrobków papieskich. Ten schemat przejął np Bernini w nagrobku Urbana VIII

• Nagrobek Urbana VIII, G. Bernini

• personifikacje; Caritas i Fortitudo

• Urban ukazany jako tronujący z gestem wyciągniętej ręki ku górze =

Gest błogosławieństwa

Gest wydawania rozkazu

Gest władzy przejętej od cesarzy rzymskich

Gest wypowiedzi, kazania

Gest sędziowski

• motyw śmierci wyłaniającej się z sarkofagu i piszącej coś na epitafium

• Nagrobek Aleksandra VIII, G. Bernini, 1671-78

• znów pojawia się szkielet śmierci

• zmarły pokazany nie jako władca, a jako sługa Boży

Pojawia się także wizerunek klęczącego zmarłego, związane to było z ideami odnowy trydenckiej (odnowa pobozności).

• Nagrobki w kościele św. Wawrzyńca w Escorialu

• Leone Leoni i Pompeo Leoni wykonują tu nagrobki Karola V i Filipa II, oba skierowane do ołtarza głównego

Nie zachowały się, ale znamy z przekazów bogate dekoracje pogrzebowe - pompa funegris, castum doloris.

Pomniki konne

• stawiane na placach miejskich, nawiązywały do ideału antycznego Marka Aureliusza

• Donatello - Pomnik Gattemalaty w Padwie, 1443-53

• Andrea del Verocchio - Pomnik Bartolomeo Colleoniego na Campo san Giovanni e Paolo w Wenecji

• F. Mocchi - Aleksander Farnese

• Pietro Tacca - Posąg konny Filipa IV, obecnie na Plaza de Oriene w Madrycie

• poruszenie postaci, koń ku górze

Idea pomnika z wspiętym koniem uwieńczona została w dziele Falconeta - Piotr I , 1776-77

Do kategorii pomników konnych możemy zaliczyć także portrety konne:

• Velazquez - Portret konny hrabiego Olivaresa

• wódz zwycięki na tle zdobywanego miasta

Przykładem gloryfikacji politycznej mogą byc dzieła, które na pozór tego nam nie przypominają, np. * Grupa Eneasz, .... - Bernini, 1618-19 - miała podkreślać starożytne pochodzenie rzymskich władców.

Kolumny triumfalne

• Kolumna Zygmunta III Wazy - Locci, Tencalla

Obrazy gloryfikacji monarszej

• Velazquez - Poddanie Bredy, 1635

• Velazquez - Las Meninas (Damy dworu), 1656

• triki iluzyjne można potraktować jako gloryfikacje sztuki malarstwa albo jako alegorie edukacji władcy

• malarz zostal ukazany w trakcie malowania obrazu, którego nie widzimy, widzi do infantka => symbol malarstwa jako naśladownictwa = mimesis (zasadnicza cecha malarstwa)

• w wiszącym za plecami malarza lustrze widać odbicia Filipa IV i Marii Anny; znów symbol naśladownictwa, lustro = atrybut mądrości, mądrości władzy

• poprzez malarza młoda przyszła władczyni nasladuje działania swoich rodziców => gloryfikacja panujących!

• Rembrandt - Straż nocna, 1642

• manifest polityczny

Instrument propagandy władzy to także całe cykle obrazowe:

• dekoracja studiolo Federiga da Montefeltro w Urbino

• intarsje ukończone w 1476r

• z Niderlandów sprowadzony został Justus z Gandawy by namalować obrazy olejne do studiolo => cykl słynnych 28 mężów zestawionych parami, m.in: Platon i Arystoteles, Grzegorz i Hieronim, Ambroży i Augustyn, Dante i Petrarka. Pogrupowani zostali w kategorie: wielka filozofia, teologia, nauki matematyczne, medycyna, retoryka, wielcy prawodawcy.

• W tym kontekście umieszczony został portret księcia z synem, studiującego księgę => pokazany jako humanista, jako wódz, a jko władca, 1474-76

• cykl do rezydencji monahijskiej dla Wilhelma IV, 1528-48

• dekoracja Sali Konstantyna w Stanaza watykańskiej

Wątek polemiki protestantów:

• sala Czerwona w ratuszu Głownego Miasta Gdańsk, H.Vries, I. van Block

• Sąd Ostateczny w wersji protestanckiej z podkreśleniem idei zbawienia poprzez łaskę

• Apoteoza Gdańska - łuk triumfalny nad masą ludzi, nad rzeką, motyw opatrzności wyodrębniony nad łukiem => idea kalwińskiego miasta

Odpowiedzią na ten Sąd Ostateczny był Sąd Ostateczny Antona Mollera (Dwór Artusa) -> zasada zbawienia jest wiara i łaska, Archanioł niczego nie waży.

Silne zaakcentowanie dobrych uczynków - są ważne i potrzebne => luteranie

Obrazy botaniczne, zoologiczne

• bardzo realistyczne przedstawienia kwiatów i insektów, egzotyczne owoce

Obrazy pejzażowo - marynistyczne

• zespół tapiserii, J.van Meyer (???), 1545

• iluzyjna mapa z przedstawieniem malarza jako kartografa i z widokiem floty

• tapiserie - Hans Spiring, wg projektów Vrooma, 1592-95

• Powrót drugiej ekspedycji do Indii

---