WYKŁAD 1

Malarstwo niderlandzkie

Renesans północny

Renesans południowy

-północ uważana za krainę mroczną, ciemną, melancholijną -niepisana rywalizacja między płd a płn -poczucie niższości determinowało powstanie nordyzmu (postrzeganie północy jako pewnej wartości przestrzennej, poszukiwanie cech pozytywnych, duma narodowa- pomysły jakoby Adam i Ewa mówili po niemiecku) -reformacja- zindywidualizowanie, oderwanie północy od Italii, ceni się prostotę i ubóstwo, ważna staje się zbiorowość -artysta zaczyna mieć autorytet, nie jest wytwórcą lecz nauczycielem

-silna pozycja bogatego w biblioteki Rzymu -rozwój uniwersytetów Bolonia -z Konstantynopola napływają uczeni i filozofowie z greckimi rękopisami -rozwój archeologii, w 1480 wykopaliska w Złotym Domu Nerona -wielkie rody- Medyceusze -powrót do mitologii -artysta- prestiż -obraz środkiem komunikowania się -humanizm Ewangelii szybciej dojrzał na południu

Obrazy miały funkcje społeczne, do kościoła, zaręczynowe, etc. Artyści nie tylko malowali, lecz byli również rzemieślnikami (np. ozdoby mebli).

Melchior Broederlam (XIV/XV w.) pracował dla dworu burgundzkiego, wykonywał także mechaniczne zabawki

-kwatera z dyptyku ze scanami z zycia św. Rodziny: Ofiarowanie w świątyni i ucieczka do Egiptu. To, co nie pasuje w tym przedstawieniu to wizerunek świątynii (budzi skojarzenie z twórczością Lorenzettich). Średniowieczna głębia chaotyczna, na złotym tle krajobraz leśny i górski. Św. Józef ukazany jako postać komiczna (inspiracja misteriami).

Mistrz Niderlandzki, „Święta Rodzina”, ok. 1410, ikonowe przedstawienie Marii odpoczywającej + opiekunka Salome- apokryficzna postać (krąg bizantyjski), Maria odpoczywa na skale, św. Józef robi pieluszkę ze swoich pończoch (relikwia w Akwizgranie), cherubiny, próba pejzażu, Bóg Ojciec na niebie, płaskie malowanie, różne przedmioty np. dzbanek (martwa natura).

Robert Campin (Mistrz z Flemalle), lata 70. XIV w.-1445

-Boże Narodzenie z Dijon, 1420-1425, scena formalnie rozbita na dwie sfery, ludzie vs. Anioły; banderole, łamane szaty, płaskie malowanie, mocny obrys. Nawiązanie do wizji św. Brygidy (Dzieciątko na ziemi), rozpadająca się stajenka. Widoczne bolesny poród, Dzieciątko nagie, Józef przynosi świecę, która gaśnie. Pejzaż zimowy, surowy, nowożytny, pewna trójwymiarowość, postulat Albertiego- obraz oknem na świat, wijaca się droga łączy części obrazu. Elementy ikonograficzne zaczerpnięte ze Złotej Legendy (Jezus przychodzi na świat w szopie, którą Józef postawił dla osa i wołu) oraz Objawień św. Brygidy (Józef miał szukać świecy, bo oświetlić pogrązoną w ciemnościach grotę, w której powiła Maria. Po prawej widoczne dwie akuszerki- Salome i Zebel. Które według Złotej Legendy sprowadzić miał Józef. Dzięki temu scena bliska codzienności, bardziej ludzka. Pasterze adorujący Dzieciątko poza szopą, nie przekraczają granicy sacrum.

-Ołtarz Zawiastowania (Ołtarz Merode) z 1425 r., tryptyk: scena centralna ukazuje Zwiastowanie, lewe skrzydło- przygladający się temu przez uchylone drzwi fundatorzy-Jan i Elżbieta Ingelbrechts z Mechelen, prawe skrzydło- Józef w warsztacie. Fundatorzy dostępują wizji, ale nie są z tą sceną zespoleni, przedstawieni b. realistycznie. Zwiastowanie odbywa się w izbie mieszczańskiej zmienionej w izbę godową, o czym świadczą 2 Księgi (Stare i Nowe Przymierze), lilie, naczynie na wodę, tkaniny, ręczniki (czystość), drewniany strop symbolizuje dom wina, lwy mówią o królewskim rodzie Marii, Maria jako Oblubienica, świece świadczą o obecności Boga. Maria siedzi na podłodze- pokora. Scena ukazana nieco z góry. W swoim wrsztacie Józef robi pułapki na myszy symbolizujące zło (muscipula diaboli), narzędzia w jego pracowni to arma christi. Prosty człowiek, rzemieślnik. Brak jedności kompozycyjnej z główną częścią ołtarza. Miejski, realistyczny pejzaż.

Ołtarz Werla z 1438 r., zachowały się tylko skrzydła, fundatorem Heinrich von Werl- profesor na uniwersytecie w Kolonii i prowincjał zakonu Braci Mniejszych. Lewe skrzydło ukazuje donatora z Janem Chrzcicielem (jego patronem). W lustrze w formie wolego oka odbijają się postaci malarza z jego pomocnikiem- zabawa z widzem. Lustro znakiem rozpoznawczym sztuki północnej (Leonardo porównywał umysł człowieka do lustra). Prawe skrzydło ukazuje kobietę przedstawioną niczym Maria w Zwiastowaniu. Dzięki wieży za oknem można zidentyfikować ją jako św. Barbarę. Atrybuty jak Zwiastowaniu, zamiast lilii irys- kwiat pasyjny. Delikatniejsze światło i modelunek oraz lustro mogą być zainspirowane twórczością Jana van Eycka.

Petrus Christus, najbardziej prawdziwy, ale nie bezpośredni uczeń van Eycka (głownie jeżeli chodzi o kompozycję). Wiadomo, że dokończył kika prac van Eycka. Pomiędzy surowością mistrza a słodyczą Memlinga.

-Madonna z Dzieciątkiem z 1445 r., w komnacie w portyku zdobionym rzeźbami Adama i Ewy.

-2 portrey z 1446- kupca Edwarda Grimstona i mnicha Kartuza. Poszukiwanie typu, portrety surowe, chłodne. W przeciwieństwie do van Eycka nie unika prezentowania dłoni

-św. Eligiusz w pracowni z 1449, św. Eligiusz był złotnikiem, biskupem, kowalem. Ukazany w swoim warsztacie, w trakcie pracy. Za świętym portret pary fundatorów, święty waży ich ślubne pierścienie. W tle przemioty symboliczne: gałązki korali, pierścienie, szklane paciorki. W lustrze odbijają się dwie postaci (ważne osoby dla pary małżonków). Jedna z postaci ukazana z sokołem.

Szkicowy portet sokolnika z 1445-450 r. Postać również znajduje się w pracowni, sokół może świadczyc o pozycji społecznej

Portret młodego mężczyzny z 1460, prawdopodobnie skrzydło dyptyku. Na drugim obrazie być może św. Weronika (nad postacią druk z Veraikonem- łączność sfery profanum i sacrum), mężczyzna trzyma książeczkę do nabożeństwa

Roger van der Weyden (Tournai, Bruksela, Brugia, dwór burgundzki, 1400-1464). Widoczne wpływy Campina I van Eycka. W 1450 odbywa pielgrzymkę artstyczną do Włoch.

-Madonna z Dzieciątkiem, lata 30., podobnie jak u Petrusa Christusa w portyku z wyobrażeniami Adama i Ewy, tronująca, Maria Lactans, lwy na oparciu tronu, abstrakcyjne tło. U van der Weydena postaci dominują w obrazie, są mocno, rzeźbiarsko modelowane. Widoczne insipracje Madoną z Dzieciątkiem Campina

-Zdjęcie z krzyża z 1436/37, scena środkowa ołtarza, nieznane boczne skrzydła. Bardzo rzeźbiarskie ujęcie, przestrzeń spłycona. Fascynacja misteriami (poziomy format), szczelne wypełnienie obrazu postaciami, św. Jan Ewangelista i Maria Magdalena ramami kompozycyjnymi, podobne ułożenie ciała Marii i Chrystusa obrazuje współcierpienie. Ciało podtrzymuje Józef z Arymatei, Nikodem nogi.

-Poliptyk Sądu Ostatecznego, 1443-1450, zamówił kanclerz Nicolas Rolin dla hospicjum w Beaune do Sali chorych. Na program ikonograficzny składają się przedstawienia Sądu oraz świętych leczących. Ołtarz zamkniety przypomina swoim rozwiązaniem Ołtarz Gandawski- w górnej części ukazane jest Zwiastowanie, poniżej święci patroni szpiatal św. Sebastian i św. Antoni Pustelnik (wszystko to en grisaille), po bokach fundator z małżonką. Skrzydła poliptyku po otwarciu kontrastują kolorystycznie z zamkniętymi skrzydłami. Odwrócone szale wagi Archanioła Michała, odejście od wątku diabelskiego. Dramat w mimice, ruchach postaci, indywidualizacja.

-Złożenie do grobu z 1450 r., wzorowane na Opłakiwaniu Fra Angelico z 1442 r., teatralne gesty, pionowa postawa Chrystusa, drzewko wyrastające na skale- Drzewo Życia, brak jednak włoskiej idealizacji w ujęciu postaci. Obraz zapoczątkowuje liryczny okres w twórczości van der Weydena.

-Matka Boska ze świętymi- św. Janem Chrzcicielem, św. Piotrem, św. Kosmą i Damianem, 1450. Namiot nad postaciami- tkanina wydziela sferę sacrum, wspólne milczenie (świętych obcowanie)- sacra conversazione, moda na tego typu przedstawienia głównie wśród zakonów żebraczych. Temat rozwija się od połowy XIV w., zbliżenie się do Boga poprzez świętych, motyw intercessio (wstawiennictwo). W kompozycji widoczne wpływy włoskie.

Dieric Bouts (1415-1475) autor głównie religijnych obrazów, działał w Lowanium

-Ołtarz Eucharystii z lat 1460-1468 na zamówienie Bractwa Najświętszego Sakramentu przy kosciele św. Piotra w Lowanium. O treści programu ikonograficznego decydują dwaj teologowie z uniwersytetu (kanonicy związani z kościołem św. Piotra). W części centralnej Ostatnia Wieczerza, moment poświęcenia chleba. Mieszczańskie wnętrze, zasady perspektywy, postaci członków Bractwa obserwujący święta scenę. Zamiast korony nad Chrystusem żyrandol, zamiast tronu- palenisko. Indywidualizacja twarzy.W kwaterach bocznych- Baranek Paschalny, Spotkanie Abrahama z Melchizedekiem, Eliasz i anioł, Zbieranie Manny.

-Sprawiedliwość cesarza Ottona ok. 1480. Kaźń oraz Próba ognia to dwie z czterech scen sądowych zamówionych u Boutsa przez władze miejskie Lowanium (Brukseli?) do Sali sądowej ratusza. Legenda o małzonce cesarza, która oskarżyła fałszywie jednego z rycerzy o nastawanie na jej cześć. Cesarz kazał go ściąć. Kaźń prezentuje jednocześnie dwa wydarzenia- prowadzenie na egzekucję i samą egzekucję obserwowaną przez cesarza i jego żonę. Próba ognia ukazuje wdowę, która przed obliczem władcy udowadnia niewinność męża ściskając w ręcę rozżarzoną sztabę żelaza. W tle na stosie płonie nieuczciwa żona cesarza, którą ten skazał na śmierć. Symultaniczność, wydłużone postaci

Hugo van der Goes (1440-1482), związany z Gandawą. Przez jakis czas pracuje dla dworu burgundzkiego, krótko przebywa w Brugii, gdzie poznaje Tommasa Portinariego. W 1478 udaje się do klasztoru nieopodal Brukseli, gdzie przebywał jego brat. Artysta uduchowiony, jako pierwszy wprowadza tak drapieżny, niezłagodzony realizm.

-Ołtarz z jezuickiego kolegium Monforte, Pokłon Trzech Króli, 1471-1473. trójwymiarowość, plastycznośc, realizm, głębia. Cześć środkowa tryptyku

-Ołtarz Wiedeński, 1470-1479. Lewe skrzydło ukazuje Grzech pierworodny (zielony pejzaż), prawe- Opłakiwanie (jałowa ziemia). Kusiciel o twarzy kobiety. Śmierć Chrystusa zapowiada przywrócenie Raju.

-Tryptyk Portinarich z 1478 na zamówienie bankiera Tommaso Portinariego reprezentujacego w Gandawie bank Medyceuszy do kościoła św. Egidiusza we Florencji. Był też fundatorem Sądu Ostatecznego Memlinga. Zamkniety ołtarz ukazuje Zwiastowanie en grissaile. W części centralnej przedstawiona jest Adoracja Pasterzy. Podobieństwo do dzieła Campina, gotyckość w wizerunku Marii. Symbolika kwiatów- lilia, irys i orlik- zapowiadają Mękę Pańską. Snopek- ziarno, które mieli się na chleb. Nagie Dzieciątko na ziemi, stajenka to ruiny gotyckiego budynku. W przedstawienu pasterzy naturalizm, spracowane dłonie Józefa. Liczne anioły- różnorodność strojów. Lewe skrzydło ukazuje Tommasa Portinariego, jego synów Antonio i Piagello oraz dwu patronów św. Tomasza i Antoniego Pustelnika. W tle scena Ucieczki do Egiptu. Prawe skrzydło- żona donatora Madeleine Baroncelli i córka Marguerite oraz ich patronki św. Małgorzata i Magdalena. Modlitewna poza, święci znacznie więksi.

-Ołtarz Bonkila, lewe skrzyło ukazuje Trójcę Świętą na boskim tronie (Pietas Domini), Bóg przedstawiony nie jako starzec lecz meżczyzna w sile wieku, uczucie, niezwykłe kolory. nieco tej aury przenika do drugiego skrzydła, które ukazuje fundatora Edwarda Bonkila- dostojnika w Trinity College w Edynburgu. W pozycji klęczącej patrzy na sąsiednie skrzydło. Muzykujące anioły wykonuja hymn do Trójcy Świetej, przenikanie się sfer.

W obrazach van der Goesa widoczny prąd devotio moderna- nowa koncepcja powrotu do moralności poprzez ubóstwo, cięzką pracę. Wielu ludzi traciło zmysły, podobnie jak sam artysta.

Hans Memling (1430-1494), związany z Brugią, a pochodził z Niemiec. Być może związał się z pracownią van der Weydena w Brukseli, mógł mieć styczność z twórczością Stefana Lochnera podczas pobytu w Kolonii. Około 1465 przybywa do Brugii, gdzie rodowici Brugijczycy wraz z bogatymi kupcami tworzą silny mecenat artystyczny- miasto od około poł. XV w. ze względów gospodarczych umiera jako centrum handlu. Twórczość Memlinga porównuje się do twórczości Botticellego, który tworzył w umierajacej Florencji. Zleceniodawcami Memlinga są własciciele statków, cechów, itd. sztuka prosta, niezbyt wysmakowana, doceniona dopiero ok. połowy XX w. Szczerość, słodycz.

-Zwiastowanie z 1482, izba godowa, naczynia, nastrój, zażyłość miedzy Maria a aniołami

-środkowa scena Tryptyku Floreinsa z 1479, fundator zagląda, dostepuje wizji, liryczny nastrój, Maria w otoczeniu świetych.

-środkowa scena Tryptyku Johna Donne, pośrodku Matka Boska w altanie/namiocie? W otoczenie świętych z atrybutami i muzykujących aniołów. Zabieg charakterystyczny dla Mamlinga

-relikwiarz św. Urszuli z 1489, drewniana skrzynia zdobiona scenami z życia św. Urszuli. Na zamówienie szpitala św. Jana w Brugii, w którym złożone miały być relikwie Jedenastu tysięcy dziewic oraz kilka innych przedmiotów z Ziemi Świętej. Sześć scen z życia świętej oraz męczeństwo Dziewic w Kolonii według Złotej Legendy. Ren i krajobraz Kolonii. Twórczość Memlinga nobilituje kobietę, która jest postacia godną i pełną cnót

-dyptyk Martena van Nieuwenhove z 1487 r. typ dewocyjny- fundator i MB, 1 miejsce

-portret nieznanego Włocha, po 1480. Mężczyzna trzyma monetę rzymską z wizerunkiem Nerona I, może to być aluzją do imienia lub zainteresowań

-środkowa część ołtarza świętych Janów z 1479 na zamówienie Szpitala św. Jana w Brugii. Matka Boska pośrodku w altanie. Otaczają ją św. Jan Chrzciciel, Katarzyna Sieneńska (choć atrybutem jest koło, gest dłoni świetej i Chrystusa to mistyczne zaślubiny), Jan Ewangelista błogosławiący kielich oraz Barbara. Ukłon w stronę religijności ludowej.

Jan van Eyck (1390-1441), związany z dworem burgundzkim (doradca polityczny, uczestniczy w misjach m.in. na Płw. Iberyjski), Brugią. Porównywany do Masaccia- wiedza, kultura estetyczna, oczytanie. Jako pierwszy tworzy nowozytny akt, pejzaż i realistyczny portret. Nadal drobiazgowo ukazuje świat. Dewiza: „als ich kan” w sensie „ponieważ umię”.

-przed 1432 Ołtarz Gandawski do kaplicy św. Jana. Zamknięty: en grissaile św. Jan Chrzciciel i Ewangelista, fundatorzy- Jodokus Vyd z żoną, Zwiastowanie w luogo alto, prorocy ogłaszający nadejście Chrystusa- Zachariasz i Micheasz, sybille- Erytrejska i Kumeńska. Otwarty, część środkowa: Deesis- Matka Boska, Chrystus, św. Jan Chrzciciel- bizantyjski obraz Chrystusa; Adoracja Baranka- daleki pejzaż, roślinnośc inspirowana roślinnością Płw. Iberyjskiego, Baranek na ołtarzu- ofiara, fons vitae. Orszaki tworzą sędziowie, mędrcy, sprawiedliwi- postaci z dworu burgundzkiego; rycerze Chrystusa- Sebastian i Jerzy, pustelnicy, pielgrzymi ze św. Krzysztofem, biskupi, uczniowie, święte niewiasty, patriarchowie. Po bokach muzykujące anioły, Adam i Ewa (akt, rozmiary naturalne), powiekszony brzuch- płodność, nad nimi Kain i Abel.

-Madonna kanclerza Rolin, 1435. Rolin- prawa ręka Filipa Dobrego, osoba ambitna, wpływowa, lecz uważany za chciwca. W tle miasto i hortus conclusus. Jedna przestrzeń, także kompozycyjna, brak świętych pośredników. Na płaszczu Marii psalmy z Mądrości Syracha.

-Madonna kanonika van der Paele z 1436 r. Matka Boska ze św. Jerzym i Donacjanem- patronem kościoła w Brugii, gdzie van der Paele był kanonikiem. Bliskość, większa pokora niż u Rolina. Na tronie Marii Kain i Abel (ofiara, po stronie św. Donacjana), Adam i Ewa oraz Samson z lwem (od strony św. Jerzego, który pokonał smoka). Ozdobne dywany, realistyczny portret.

-Madonna w kościele z 1425, gloryfikacja także jako rzeźba

-Tryptyk drezdeński z 1437 r., Madonna z Dzieciątkiem we wnętrzu romańskiej bazyliki. Lewe skrzydło ukazuje donatora, prawdopodobnie włoskiego kupca Michaela Raponki z Lukki z polecającym go Archaniołem Michałem. Po prawej Katarzyna Aleksandryjska pogrązona w lekturze. Tron Marii z baldachimem, podłokietniki zdobione pelikanami.

-Madonna z Lukki z 1436 r., Maria Lactans, należał do Carla Luigi, księcia Lukki. Tron Marii z motywami lwów to tron Salomona, Dzieciątko trzyma jabłko.

-portret Kardynała Niccolo Albergati, 1431-1432. ciemne neutralne tło, nie ukazuje dłoni, twarz oddana realistycznie

-Mężczyzna w czerwonym turbanie z 1433 r., być może autoportret, patrzy na widza

-Małżeństwo Arnolfinich z 1434 r. Kupiec z Lukki- Giovanni Arnolfini wraz z żoną Giovanną Cenami z okazji ich małżeństwa. Sfera sacrum- zdjęte buty, zapalona świeca, łóżko z baldachimem, zmiotka. Małżeńska czystość- pater noster, lustro z miniaturowymi scenami z Męki Pańskiej, pies- wierność, owoce na parapecie. Odbicie w lustrze postaci.

WYKŁAD 2

Kolonia

Mistrz Bertram- poł XIV w., Westfalia

-jego styl nawiązuje do sztuki czeskiej i stylu miękkiego, złote tło, naiwność, baśniowość

-ołtarz dla kościoła św. Piotra w Hamburgu (przeniesiony do Grabowa), kwatery z ołtarza przedstawiają m.in. stworzenie zwierząt, życie ludzkie po wygnaniu z Raju

-postać analogiczna do Broederlama w Niderlandach

Stefan Lochner z Kolonii, przybywa z Nadrenii, zmarł w czasdie epidemii dżumy w poł XV w., Kolonia wówczas największym miastem kupieckim. Durer wspomina o nim w dzienniku z podróży

-świąteczny nastrój, dużo złota, bogactwo kolorów, szat- klimat Kolonii: bogactwo, przepych, procesje, obrzędowość

-Sąd Ostateczny z 1435, piekło jako zamek zniszczenia, wzorował się na nim Memling

-Adoracja Dzieciątka z 1445- bardzo prosta kompozycja, płaski modelunak, baśniowość, niebieskie cherubiny, nawiązanie do wizji św. Brygidy (Dzieciątko na ziemi)

-Madonna w altanie różanej- motyw nadreński

Mistrz Życia Marii, Ołtarz ze scenami z życia Marii 1470 dla kościoła św. Urszuli w Kolonii

-kwatera: „Narodziny Marii”- postaci podobne do tych u Boutsa

Po 1480 r. zaczynaja powstawać obrazy zapoczątkowujące nurt zwany manieryzmem niemieckim. Miasto traci klimat wystawności, narasta niepokój

Mistrz Ołtarza św. Bartłomieja

-pozostaje klimat przepychu, pojawiaja się dziwne pozy i proporcje postaci oraz niezwykła kolorystyka, dziwne karjobrazy

-Ołtarz dla kościoła św. Kolumby w Kolonii -św. Bartłomiej, Agnieszka, Cecylia (ucięta), donator

Norymberga

Bamberg-zakładane drukarnie, wielu artystów przybywało z Bambergu do Norymbergii, gdzie nie było przymusu cechowego.

Hans Pleydenwurf- przeniósł się do Norymbergii

-rozbudowana przestrzeń, kompozycje wielofigurowe, inspiracje van der Weydenem

-„Ukrzyżowanie”, „Koronowanie cierniem”, „Pokłon Trzech Króli”

-charakterystyczne sylwetki, precyzyjne opracowanie detalu, wysoki horyzont

Michael Wolgemut

-rozpoczyna karierę w Norymberdze, mistrz Durera

-św. Anna Samotrzeć- bardzo gotycka maniera, cięzkie sylwetki, przedstawienie całej rodziny Marii wraz siostrami

Martin Schongauer działał w Augsburgu

-jego ojciec był złotnikiem, on grafikiem i rysownikiem

-jego twórczość graficzna często przewyższa malarską

-„Kuszenie św. Antoniego”, „Gryf i słoń”, „Noli me tangere” (także malarska wersja)

-cykl Panien Mądrych i Głupich (1483), koncentruje się raczej na prezentowaniu mody

-“Św. Rodzina”, 1485-typ ciepły, intymny, rodzinny, który będzie się cieszył popularnością w Hiszpanii w XVII w.,

-“Madonna w krzewie różanym”, 1473

Michael Pacher- hrabstwo Tyrolu, podrózował do Włoch

-wzorem Mantegni tworzył typ postaci ludzkiej

-ołtarz Ojców Kościoła z 1483 r.- Hieronim, Ambroży, Grzegorz, Augustyn- postaci uczonych poświęconych pracy, nowożytnych myślicieli odseparowanych od społeczności

Konrad Witz

-pejzaż Jez. Genewskiego w „Połowie na Jez. Genezaret” (I poł. XV w.); nienajlepsze proporcje, brzydkie postaci

-„Św. Krzysztof”, 1435- próby oddania trójwymiarowej przestrzeni

-malował także inne postaci świętych, m.in. „Śś. Katarzynę i Magdalenę”

-Spotkanie przy Złotej Bramie

WYKŁAD 3

Piero Della Francesca (1411-1492) Urodzony w Borgo San Sepolcro, bardzo związany z rodzinnym miastem, w którym wykonuje wiele swych dzieł, nie wszystkie przetrwały do czasów dziesiejszych. Pejzaż Borgo San Sepolcro obecny w obrazach. Pracował także w Rzymie, Arezzo, Rimini (dla Sigismonda Malatesty), Urbino na dworze Montefeltrów. Współcześnie mało znany, nikt przed Vasarim za bardzo nie interesował się nim. Fascynacja przestrzenią, perspektywą, światłem, kolorem, naturą. Napisał O perspektywie malarskiej i O pięciu ciałach regularnych

Nauki pobierał u sieneńskiego mistrza, we Florencji współpracował z Domenico Veneziano, którego twórczość bardzo zainspirowała della Francesca.

Około 1445 powrócił do Borgo San Sepolcro, gdzie dostał zamówienie na poliptyk do kościoła bractwa Miłosierdzia Bożego (pogrzeby, opieka nad chorymi, itd…). Ukończył go dopiero ok. 1469 r. skomplikowany program ikonograficzny:

-w części centralnej Mater Misericordiae otaczająca klęczących u jej stóp płaszczem opiekuńczym, kobiety i mężczyźni osobno. Po bokach Madonny stoją św. Sebastian, św. Jan Chrzciciel, św. Jan Ewangelista (tu jako starzec, mędrzec) i św. Bernard ze Sieny.

-nad częścią centralną- Ukrzyżowanie, po bokach- św. Romuald, Zwiastowanie (Archanioł Gabriel i Maryja po dwu stronach Ukrzyżowania), św. Franciszek

-w predelli sceny: Modlitwa w Ogrójcu, Biczowanie, Złożenie do grobu, Noli Me Tangere, Trzy Marie u grobu

-święci na skrzydłach bocznych, po lewej stronie: św. Hieronim, św. Antoni Padewski, św. Arkadiusz; po prawej stronie: św. Augustyn, św. Dominik, św. Idzi.

Postaci podobne do postaci Masaccia- krępe, przysadziste. Porównanie Ukrzyżowania do kwatery z Ołtarza z Pizy, np. złote tło, surowość, oszczędność. Postać zakapturzona- strój członków bractwa.

Mater Misericordiae -.motyw zaczerpnięty z dzieł Cezarego z Heisberbach (XIII w.), wizji św. Gertrudy (XIII w.), wizji św. Brygidy (XIV w.) oraz Speculum Humanae Salvationis (XIV w.).

1450, św. Hieronim Pokutujący. Pejzaż z Borgo, św. klęczy przed otwartą księgą, ale spoglada w niebo. W ręce trzyma kamień, obok leżą kardynalskie szaty i kapelusz. W skale wydrążona półeczka na książki. W tle rzeka, w której odbijają się drzewa- pejzaż drugim bohaterem. Jasna gama kolorystyczna.

1450, św. Hieronim z donatorem- Girolamo Amadi, który ikazany jest w podobnej pozycji jak Sigismondo Malatesta. Pejzaż miasteczka. Obraz przedstawia donatora, który doznaje wizji świętego. Św. Hieronim ukazany jednoczesnie jako pokutnik-asceta i uczony. Po stronie świetego krucyfiks i raczej jałowa ziemia, po stronie mężczyzny drzewo- strefa życia.

1451, fresk w Tempio Malatestiano w Rimini, Sigismondo Malatesta klęczący przed swoim patronem św. Zygmuntem. Inny jego portret wykonał Paolo Uccello. Kościół miał być mauzoleum dla trzeciej ukochanej żony- Isotty. Malatesta ukazany jako nawrócony grzesznik. Malatesta zamordował swoje dwie pierwsze żony, oskarżony o gwałt na własnym synu, ale człowiek inteligentny, dobry mecenas. Medalion obok to okno z widokiem na fortecę w Rimini. 2 charty mogą mieć związek ze znakiem zodiakalnym księcia (Bliźnięta). Symbolizują dwoistość każdego człowieka, czarny chart zwrócony w kierunku nagrobka, biały- w stronę świętego.

W latach 1452-1466 powstały na zamówienie rodziny Baccich freski w Capella Maggiore w kościele San Francesco w Arezzo. Cykl malowideł opowiada epizody z legendy o Świętym Krzyżu zaczerpnięte ze Złotej Legendy. Zespół składa się z 6 dużych fresków (po 3 z każdej strony kaplicy) i dodatkowych mnejszych.

• Śmierć Adama- stary Adam wysyła syna Seta, aby zabrał z Raju uleczającą oliwę. Spotkanie Seta z aniołem ukazane w tle. Ten nakaże mu wrócić do ojca z ziarnami z drzewa poznania i włożyć do ust zmarłego. Z ziarna miało wyrosnąc potężna drzewo, które widnieje pośrodku fresku i z którego drewno posłuży do konstrukcji krzyża Pańskiego. Aky, znajomośc rzeźby antycznej.

• Scena Adoracji Drzewa i odwiedziny królowej Saby u Salomona. Salomon chciał użyć drewna z drzewa na budowę świątyni, jednak ostatecznie wykorzystał je do położenia mostu na rzece. W drodze do Jerozolimy królowa doznaje wizji i klęka przed drzewem. Wizja- na drzewie zawiśnie ktoś, czyja smierć spowoduje zgubę Królestwa żydowskiego. Następnie odwiedza Salomona, któremu opowiada wizję. Orszak, liczni służący, scenki rodzajowe i dworska forma- dostojność, wdzięk, skromność. Charakterystyczny typ postaci. Wiosenne barwy, architektura według wzorów Albertiego- przetrzennośc, marmurowe okładziny.

• Sen cesarza Konstantyna- przed bitwą z Maksencjuszem anioł przynosi mu wiadomość, że pod znakiem krzyża zwicięży. NOTTURNO- jedna z pierwszych scen nocnych, ciekawe efekty świetlne.

• Zwiastowanie- bardzo surowe, brak intymności

• Scena bitwy Konstantyna z Herakliuszem, pod wpływem Uccella. Konstantyn rusza z krzyżem, podkopany most, przez który upadaja rycerze Maksencjusza. Rzędy końskich kopyt, lanc. Pejzaż z rzeka prowadzi w głąb kompozycji.

• Św. Helena odnajduje 3 krzyże i wskazuje ten prawdziwy, który wskrzesi młodzieńca- scena po prawej stronie. Architektura Albertiego- marmurowe okładziny. Fantazyjne fryzury i stroje, inspiracją mógł być zjazd w Ferrarze i Florencji w 1439, który della Francesco mógł być świadkiem.

• Tortura Judasza/ Żyda, który poczatkowo nie chciał powiedzieć, gdzie ukryte było drzewo krzyża. Jego meczeństwo odpowiada męce Chrystusa. Mężczyzna wyłania się ze studni tak jak Chrystus wyłania się ze swego grobu.

• Bitwa Herakliusza z Chosroesem, perskim królem, który ukradł krzyż i ozdobił nim swój tron. Po prawej pusty tron obok krzyż i pokonany Chosroes zmuszony do ukleknięcia.

• Scena z podniesieniem krzyża lub oddanie krzyża w Jerozolimie. Herakliusz musiał się ukorzyć, bosy niesie krzyż, wierni klękają, za nimi mury Jerozolimy.

W tym samym czasie ok. 1460 r. maluje w katedrze w Arezzo fresk wyobrażający Marię Magdalenę. Typ urody charakterystyczny dla della Francesci.

Dalsze obrazy

1440/1460, Chrzest Chrystusa, problemy z wydatowaniem. Rzeka wijąca się w krajobrazie (Borgo). Zazwyczaj Chrystus w wodzie lub obok, tu woda cofa się przed nim. W tle postac przygotowująca się do chrztu. Obok 3 aniołów (zazwyczaj trzymający szatę Chrystusa) interpretowani jako grupa uczonych. Jeden z nich widzi Ducha Św. i nawraca się, wyrasta za nim drzewo życia. Kolejny patrzy na nas- festaiuolo.

1465, Zmartwychwstanie, zdobi ścianę Palazzo dei Conservatori w Sansepolcro. W dziejach miasteczka istniała legenda oświetej relikwii, którą w IX wieku sprowadzili z Ziemi Świętej dwaj pielgrzymi. Symboliczny pejzaż, z jednej strony jałowa ziemia, z drugiej młode rośliny. Autoportret w przebraniu- śpiący rycerz.

1470 (lub lata 60te), składa się z dwu części- Biczowania przy Piłacie w części świątynnej i tajemniczej grupy na pierwszym planie. Istnieje kilka interpretacji:

-może być ona inspirowana misteriami- grupa sporna, komentująca

-konkretne postaci: w granatowym płaszczu przyrodni brat Federica Oddantonio de Montefeltro, zamordowany

- konkretne postaci: w niebieskim płaszczu Lodovico Gonzaga, czerwonym płaszczu kuzyn Lodovica Gonzagi (niby urodziwy, ale schizofrenik), w czarnej czapie Octaviano Lorendini. Wszystkie postaci dotknięte przez los, cierpiące jak Chrystus.

-Żyd, poganin, chrześcijańskie herezje

-nawiązanie do zjednoczenia Kościołów przeciwko Turkom

Na ramie cytat z Ps. 2: „schodzą się, sprzymierzają…”, więc pewnie grupa sporna

1474, podwójny portret Battisty Sforzy i Federica Montefeltro. Battista po porodzie Guidobalda zmarła- woskowobiała twarz. Postacie z profilu, jak na medalach, Federico uszkodzony z jednej strony. Luogo alto. Łaciński napis na rewersie obrazu zainspirowany klasycznymi mowami żałobnymi. Rewersy w sposób alegoryczny chwalą militarne i polityczne triumfy księcia oraz moralne zalety jego żony. Być może nawiązanie do dzieła Petrarki „Triumfy”, w którym opisany pochód cnót.

Madonny:

1470, fresk Madonna del Parto, kaplica cmentarna przy cmentarzu Monterchi. Matka Boska brzemienna wskazuje na rozczylona szatę i brzuch, anioły rozczylają namiot. Różne interpretacje, np. w duchu Księgi Wyjścia: namiot to Kościół, Madonna-Arka Przymierza. Brzemienna Maria bardzo rzadko przedstawiana w sztuce włoskie, w sztuce czeskiej Nawiedzenia, w których Elżbieta z dzieckiem namalowanym w brzuchu.

1470, Madonna di Senigallia, w kościole Santa Maria del Grazie w Urbino, Madonna w stroju mieszczki, specyficzne anioły- wyszukana biżuteria, mieszczańskie wnętrze- okno z lewej i światło odwołuje się do XV-wiecznych Niderlandów

1472-1474, Maria z Dzieciątkiem w świątyni (Ołtarz z Brery), dzieło wotywne zamówione przez księcia do kościoła San Bernardino. Sacra Conversazione. Muszla i kasetony (zalecenia Albertiego). Federico ukazany z profilu jako kondotier, klęczy w zbroi. Przed nim zniszczony hełm. Guidobald jako Chrystus, koralowy naszyjnik- ochrona przed złem i chorobą. Zawieszone nad Marią duże jajko symbolizuje płodnośc, zdrowie, nadzieję, nawiązanie do herbu. Święci: Jan Chrzciciel, Bernard ze Sieny, Jan Ewangelista jako starzec, Hieronim, św. Franciszek, św. Piotr z Werony.

1480, Poliptyk św. Antoniego Padewskiego. Madonna z Dzieciątkiem na tronie, święci miłosierni- św. Antoni, Franciszek, Jan Chrzciciel, Elżbieta Węgierska. W predelli: Amtoni wskrzesza dziecko, stygmatyzacja Franciszka (notturno), Elżbieta ratuje chłopca, który wpadł do studni.

1460-1470, dwa skrzydła Poliptyku Augustiańskiego. Na jednym z nich- św. Augustyn i Archanioł Michał- niderlandzka drobiazgowość. Na drugim- św. Jan Ewangelista i Mikołaj z Tolentino

1485, niedokończony obraz Narodziny Chrystusa, wizja św. Brygidy, grupa muzykujących aniołów inspirowana rzeźbami z chóru katedry florenckiej. Szalone skróty perspektywiczne, np. noga Józefa. Rzeka wijąca się w tle.

WYKŁAD 4

Leonardo Da Vinci Urodzony w małej wiosce pod Florencją w 1452 r. U matki chłopki był zaledwie kilka lat, jego późniejszym wychowaniem zajął się ojciec- szlachcic. Leonardo uczył się u Verrocchia, wkrótce staje się członkiem cechu malarzy św. Łukasza. W 1648 zostaje przyjęty do akademii florenckiej założonej przez Wawrzyńca Wspaniałego. Samouk, kapryśny charakter, nie ulega wszystkim modom epoki, np. neoplatonizmowi. Działa we Florencji, Mediolanie, Mantui, Wenecji, Rzymie i Francji jako nadworny malarz Franciszka I (zamek w pobliżu Amboise).

Vasari podkreślał, że zachwycał urodą. Kochał zwierzęta, naturę, wegetarianin.

• Verrocchio, Chrzest Chrystusa, ok. 1470- tu bardzo możliwe wykończenia Leonarda, np. w postaci anioła- szaty (Leonardo nasączał gipsem tkaniny i je formował); loki, rosliny, zioła, fragment pejzażu.

W 1472 r. kończy naukę.

• Zwiastowanie, 1473- nie wiadomo do końca czy to Leonardo. Styl wykonania szat i roślin przemawia na jego korzyść.

• Portret Ginevry Benci, 1475-76. Na zamówienie jej męża, po ich ślubie. Z tyłu gałąź jałowca (wł. Ginepro kojarzy się z imieniem Ginevra), „virtutem forma decorat”. Obraz ten obcięto o jakies 20 cm, wiadomo to ze szkiców, według których kobieta miałaby trzymać w dłoni gałązkę jałowca.

• Madonna z goźdzkiem (1478- sfumato, Madonna w zamkniętej wieży), Madonna del fiore (1478), Madonna Litta (1480, sfumato, Madonna karmiąca). Bardzo młode kobiety, naturalne zachowanie.

• Św. Hieronim, 1480. Obraz otwiera oryginalny pochód w twórczości Leonarda, w którym przeciwstawia spontaniczność wykańczaniu dzieła. Święty pokutuje na pustyni, kamień narzędziem pokuty, lew średniowiecznym atrybutem. Bardzo zniszczony asceta. Doskonałość anatomiczna. Obraz nieukończony- non finito.

• Pokłon Trzech Króli, 1485, na zamówienie mnichów- augustynów z San Donato. Widoczne poszukiwanie harmonijnej kompozycji renesansowej, 61 postaci ludzkich i 12 zwierząt. Prawdopodobnie ukończenie obrazu napotkało trudności, ale Leonardo wiedział już jak pozostawić niedomówienie-non finito (tako rzecze Kenneth Clark). Wiele bardzo dobrych studiów portretowych. Dla Leonarda malowanie było filozofią, rozwiązywaniem problemów. Wpływ myśli neoplatońskiej: świat jest w ciągłym ruchu, a więc niedokończony.

W latach 1482-1497/9 Leonardo, jak wielu artystów, opuszcza Florencję i wyjeżdża do Mediolanu. Miastem targają polityczne konflikty i epidemia dżumy. W 1476 wybucha skandal- Leonardo zostaje oskarżony o sodomię. Nigdy nie miał dobrych kontaktów z Medyceuszami. Zostaje przyjęty na mediolański dwór Lodovica Sforzy zwanego Il Moro, któremu chwalił się umiejętnością projektowania machin wojennych. Siłą główną księstwa byli szpiedzy. Lodovico dumnym, ale dobrym mecenasem.

• Madonna wśród skał, 1483, do kaplicy Bractwa Niepokalanego Poczęcia w mediolańskim kościele San Francesco Grande. Istnieją dwie wersje tego obrazu. Leonardo bardzo lubił temat macierzyństwa. Źródła przedstawienia w apokryfach. Anioł- festaiuolo. Fantastyczny krajobraz.

• 1490, Cecylia Galeriani (ukochana Lodovica), czyli Dama z gronostajem (łasiczką). W stroju hiszpańskim- moda rozpropagowana przez d'Este, Lukrecję Borgię. Pierwotnie w loggi- luogo alto, tło zamalowane. Łasica to symbol grzeszności. Gronostaj symbolizuje czystość, „gale” to po grecku gronostaj, a ona to Galleriani. Cecylia była kobietą bardzo szanowaną, Lodovico musiał się ożenić jednak z Beatrycze d'Este. W 1498 Izabela d'Este pisała do Cecylii z prośbą o pożyczenie obrazu. Do śmierci portretowanej obraz wędruje. W 1799-1800 przywozi go do Polski ks. Adam Czartoryski, wywozi go do Hotelu Lambert, od 1886 obraz znajduje się w Muzeum w Krakowie. W czasie II wojny światowej Hans Frank wywozi go do Bawarii.

• Portret damy, 1490. wykonany z całą pewnością na dworze mediolańskim. Przedstawia być może kolejną kochankę Lodovica. Ciekawe ujęcie, wenecki parapet.

• Portret muzyka, 1485-1490. Trzyma zapis nutowy. Na dworze w Mediolanie działało dwóch ważnych muzyków- Franchino Gaffurio i Josquin des Pres.

Giacomo Salei- niesforny pachołek, którego Leonardo wszędzie ze sobą zabiera. Miał piękne włosy. Leonardo często pisze o nim źle, ale przepisał mu bardzo dużo w testamencie.

Otrzymuje od Lodovica zlecenie na pomnik konny Francesco Sforzy. Od tej pory szkicuje z natury i rozpoczyna gruntowne studia nad proporcjami. W 1493 ył już gotowy gliniany model. Gotowy pomnik miał mieć 7 m. wyskości. Pomnik nie przeetrwał, przetopiono go na sprzęt wojenny.

Projektuje wiele machin wojennych- gigantyczne kusze, katapulty, fortece. Pod wpływem zarazy w latach 1484-85 wykonuje projekt miasta idealnego- dwupoziomowego (podział społeczny) z kanalizacją. Projektuje kościoły (centralne), scenografie. Pisze pesymistyczne bajki, proroctwa, w których opisuje okrucieństwo wobec zwierząt. Pod koniec życia pisze o katastrofie, którą spowoduje człowiek przeciw naturze.

Malarstwo traktuje jak naukę, filozofię. Malarz to demiurg, ponieważ stwarza niczym Bóg. W notatkach zawiera podpowiedzi jak prezentować wicher, chmury, itd., całą różnorodność natury. Wzrok stanowi najdoskonalszy zmysł. Umysł artysty jest jak zwierciadło, lustro. Obraz tak jak i malarz, powinien być jak zwierciadło. Artysta powinien być wszechstronny i przede wszystkim samotny.

Poezja hołduje gorszym zmysłom, muzyka dotyka słuchu i umiera zaraz po jej wykonaniu, rzeźba to rzemieślnictwo bez probleu głebi.

• Ostatnia wieczerza, refektarz Santa Maria della Grazie, ok. 1485. Malował farbami olejnymi, stąd szybkie niszczenie fresku. Przeor naciskał na szybkie wykonanie pracy. Ukazany moment po „po jeden z was mnie zdradzi”. W porównaniu z freskiem del Castagno- naturalność, prawdziwośc reakcji. Tam Judasz po przeciwnej stronie stołu.

• W latach 1496-1499 Francuzi zajmują Mediolan, Leonardo udaje się do Mantui, następnie do Wenecji, w latach 1500-1506 przebywa we Florencji. Z ok. 1500 r. pochodzi szkic do portretu Izabeli d'Este. Rok 1502 spędza na dworze księcia Cesare Borgii jako architekt i główny inżynier.

• Św. Anna Samotrzeć do florenckigo kościoła serwitów- kościoła Zwiastowania, problemy z datacją (1503-1510). Mecenasem Cesare Borgia??

• 1503, Mona Lisa. Vasari widział w portretowanej żonę Francesco del Giocondo. Luogo alto. Niezwykły krajobraz po potopach symbolizuje czas, odradzającą się naturę i człowieka samotnego wobec czasu. Uśmiech inspirowany Verrocchiem.

• Liczne szkice roślin do zaginionego obrazu Leda z łabędziem

W latach 1504-1505 zajmuje się badaniem lotu ptaka. We Florencji mieszkał przy szpitalu obok Santa Maria Nuovo. Tam dokonuje sekcji zwłok, bada poszczególne organy, szkice trójwymiarowe.

• Otrzymuje zamówienie na fresk ukazujący Bitwę pod Anghiari do Sali Wielkiej Rady w Palazzo Vecchio we Florencji. Na sąsiedniej ścianie powstać miało malowidło rywala Leonarda- Michała Anioła. Fresk nigdy nie ukończony, gdyż Leonardo obrał złą technikę (zaczerpniętą od Pliniusza Starszego). Ukazany miał być moment walki o sztandar.

II etap mediolański 1506-1513 zroczą przerwą na Florencję. Wykonuje dużo rysunków warstw skalnych. Pracuje nad konnym pomnkiem Marszałka Trivulca (nie udał się). W 1513 udaje się do Rzymu, gdzie papież Leon X (Giovanni Medici) zamawia u niego obraz. Jednak Leonardo nigdy nie miał dobrych kontaktów z Medyceuszami, poza tym Leon X nie popierał sekcji zwłok. Na przemian okresy marazmu i pracy, w sumie pobyt w Rzymie nie należał do udanych.

• Niezwykłe szkice obrazujące wielki kataklizm, który ma nastąpić na świecie, potop, sami ludzie gotują sobie piekło niszcząc naturę. Przekonujące opisy, tak, jakby to przeżył. Wcześniej wykonywał rysunki wirów wodnych. Można odnieść do akwareli Durera- Sen- tam tez fatalistyczne nastawienie.

• Św. Jan Chrzciciel 1516. Dwuznaczna, hermafrodyczna uroda

• Bachus, przemalowany prawdopodobnie ze św. Jana Chrzciciela na pustkowiu.

W 1516 r. Leonardo opuszcza Włochyna zawsze i na zaproszenie Franciszka I jedzie do Francji. Król daje mu zamek w okolicach Amboise. Nie tworzy wiele. W 1519 umiera. Nie pozostawił zapisków prywatnych, o sobie milczy.

WYKŁAD 5

Portret

Rozwój portretu wg. Wallisa: pseudoportret→ proportret → portret właściwy

Pseudoportret nie ukazuje postaci przy pomocy rysów indywidualnych, lecz np. insygniów władzy, świty, itd.

Proportret przedstawia daną postać w sposób niepełny, tylko najbardziej charakterystyczne rysy, np. epitafia malowane, fundacyjne, nagrobki

Portret właściwy wykształcił się w pełni w wieku XV.

Zachodni chór katedry w Naumburgu z XIII w. ukazuje 12 postaci fundatorów katedry żyjących w XI i XII w. Rzeźby stanowią świadectwo próby bardzo wiernego i realistycznego oddania modeli, którzy mieli reprezentować fundatorów.

I para: Gerburga i Dietrich, atrybutami kobiet książki symbolizujące wiedzę i religijność; Dietrich ukazany jako człowiek zmęczony życiem

II para: Gerta oraz Konrad z księgą- Gerta smutna, ludowy strój

III para:Uta i Eckhard, gest zasłaniania się płaszczem symbolizujący odgradzanie się od świata zmysłowego

IV para: German i Regelinda, różne typy- on chowający się za tarczę; ona otwarta, wesoła; trzymanie za rzemień płaszcza drugiej osoby- gest przynależności

4 mężczyzn: Dietmar- na tarzczy napis occisio (cios śmiertelny), bojaźliwy; Sizon- brodacz, ekspansywny, trzyma miecz jak na postaci na nagrobkach; Wilhelm-zarzuca płaszcz, nieśmiały, wrażliwy; Timo- odwraca się od wszystkich postaci, gniewny

Przedstawienie obok siebie 4 mężczyzn próbowano tłumaczyć chęcia zobrazowania 4 temperamentów (jednak większość mężczyzn charakteryzuje smutek)

Fundatorem rzeźb był bp. Dietrich, który nawoływał do modlenia się za fundatorów.

Portret nowożytny

Jego początków można się dopatrywać:

-we fresku Simone Martiniego z ratusza w Sienie- Jeździec, czyli portret kondotiera Guindorico da Foliano. Przedstawienia kondotierów charakterystyczne dla sztuki południa

-w profilowym portrecie króla Francji i założyciela zakonu gwiazdy Jana II Dobrego- przedstawienie bardziej stylizowane, 1364

W wieku XV w malarstwie niderlandzkim:

-Robert Campin ukazuje na lewym skrzydle Ołtarza Zwiastowania z 1425 r. Ingelbrechta z Mechelen; pojawił się problem, jak ukazac postaci świeckie- jako doświadczające wizji, czy będące już przy świętych?

-u van Eycka w Ołtarzu Gandawskim sfera ziemska i niebiańska oddzielone (Jodocus Wit z żoną Izabelą), ale już na obrazach Madonna kanclerza Rolin czy Madonna van der Paele, postaci znajdują się przy świętych, podobnie jest u Memlinga

Samodzielny portret

Van Eyck- głęboka analiza, realizm, opracowanie detali, np.niedoskonałości skóry (w przeciwieństwie do Włoch- idealizacja):

-portret z goździkiem- związek z zaślubinami, 1435.

-portret męzczyzny z czerwonym turbanem- być może autoportret, van Eyck jak większość artystów nie prezentuje dłoni, 1433

-portret kardynała Niccolo Albergati, 1431-1432

- portret młodego mężczyzny (Tymoteusza) z 1432 r., widoczne dłonie trzymające zapis nutowy, postać wyłania się zza kamiennej bryły (związek z antycznymi sarkofagami?), napisy na kamieniu: „wierne wspomnienie” i „Tymoteos”. Panofsky, który zajął się analizą tego dzieła, twierdził, że imię Tymoteos było raczej w Niderlandach niespotykane. Najsłynniejszym człowiekiem o tym imieniu był Tymoteusz z Miletu- kompozytor z czasów Platona (wzór nowatorskiego muzyka). W XV w. na dworze burgondzkim tworzył niejaki Gilles Binchois, prawdopodobnie jest to jego wizerunek; zwraca uwagę skromność prezentacji. Fraza „wierne wspomnienie” pochodzi z jednej z jego pieśni.

Van der Weyden- upiększa, szuka typu, postaci obdarza szlachetnością; linearyzm, płaskie malowanie, chętnie pokazuje dłonie trzymające biżuterię i inne atrybuty; ukazuje wysokie nakrycia głowy, stożki, welony, wygolone głowy, itd.

-postać na ciemnym tle trzymająca różaniec (pater noster), fantazyjne nakrycie głowy, moda burgundzka, aksamitne stożki

-portret Karola Śmiałego- trzyma miecz, bardzo intymne ujęcie

-portret Filipa de Croy księcia Burgundii, 1450, gest dłoni żłożonych do modlitwy przejęty potem przez sztukę niemiecką

Petrus Christus

-portret kobiety z 1446 (północna Gioconda), nieznana osoba, wyszukany strój, surowość, ostre rysy, aksamitny stożek, perłowy naszyjnik, tajemnicze spojrzenie

Memling-idealizuje modela, zjawiskowy urok, odrealnienie

XV/XVI w. Quentin Metsys- działa w Antwerpii

-Portret bankiera z żoną, portret małżeński, kobieta przeglada książeczkę do nabożeństwa, mężczyzna waży monety, kameralność, operowanie symbolami

Portrety niemieckie- czerpią ze zdobyczy niderlandzkich, fundatorzy wywodzą się głównie ze środowisk kupieckich. Dominują postaci mieszczańskie, rzadziej rycerstwo czy duchowieństwo)

-portret Hansa von Mellen pędzla Mistrza Ołtarza z Akwizgranu, poczatek XVI w., lustro, napis określający osobę (z tego zabiegu nie zrezygnuje nawet Durer)

-portret miejskiego pisarza autorstwa Mistrza Legendy św. Emeryka, sznur modlitewny, półka na listy, napis Pius Joachim, aureola domalowana później

Portrety burmistrzów, syndyków, kupców, o wiele mniej duchownych i rycerzy

Portrety miłosne-silna idealizacja, miejsce na piękno

-para zakochanych w ogrodzie z niezapominajkami (miniatura)

-Mistrz Księgi Domowej- liczne banderole, brakuje fragmentu z pierścieniami

Cranach Mł.-czerpie ze wzorów niderlandzkich

-portret męzczyzny-biżuteria, sznur modlitewny, pierścienie

Portret południowy

-profilowe ukazywanie postaci wynikiem inspiracji monetami rzymskimi, kameami, itd.

-podwójny portret pary autorstwa Filippo Lippiego z 1437, nie wiadomo jaka była intencja fundacji; kaplica cmentarna za oknem- jest to być koże portret pośmiertny; brosza z perłami-brzemienność (kobieta zmarła po porodzie?), płaskie malowanie

-dama z rodu Este, Pisanello, 1430?, żona Sigismonda Malatesty lub Gonzagha; kwiaty-goździki, orliki-symbolika maryjna, czystość; gałązka jałowca (imię Ginewra-podobne brzmienie w języku starowłoskim), symbolizuje ochronę przed demonami i chorobami, chroni od przedwczesnej śmierci

Pisanello

-portret Leona Este

…

-portret damy autorstwa ?? z 1465, płaska plama barwna, profil, linearyzm, żółta suknia, zawieszka z pereł na szyi i włosach, fantazyjny wzór dla suknii

Suknie na obrazach często niosą ze sobą ważne treści- są na nich wypisane dewizy, hasła, symbole, alegorie

Domenico Ghirlandaio

-portret Giovany Albici z 1489 r. Pośmiertny wizerunek żony Lorenza Tornabuoniego; w tle półki, szafy, koralowy pater noster, książka do nabożeństwa; ozdobna brosza z rubinu i pereł- prezent ślubny i rozdarcie człowieka między światem zmysłowym i duchowym. Napis na kartce sugeruje, że portret miał sławić wnętrze kobiety

Piero di Cosima

-portret Simonetty Vespuci, namalowany do 1490 r. Kochał się w niej Guliano Medici, przykład wzorowej żony, uosobienie czystości, modelka Boticellego; jej pośmiertny portret; przeczucie śmierci- ciemne obłoki, uschnięte drzewo, wąż-uroburos symbolem odrodzenia, zmartwychwstania; nagość nie jest tu erotyczna, ale zbliżona do tej, jaka charakteryzuje Venus Pudica (wstydliwa).

Pollaiuolo

-portret damy z 1472 r., niebo z chnurami w tle

Domenico Veneziano

-portret damy, kobieta przy balustradzie.

oba portrety przedstawiają postaci znajdujące się gdzieś wysoko, być może w loggiach:

Luogo alto, czyli miejsce wysokie, nobilitacja kobiet przedstawianych gdzieś wysoko (korzeni tej tradycji należy szukać w śrdw. wizerunkach cnót zasiadających na wieży i atakowanych przez grzechy, szczególnie wysoko znajdowała się cnota czystości)

Leonardo da Vinci Mona Lisa

Antonello da Mesina

-portret mężczyzny przy balustradzie, tutaj luogo alto nie symbolizuje czystości, lecz jest raczej oznaką ponadprzeciętności.

Botticelli- portret kobiety (1495) we wnętrzu to rzadkość

Ucello-surowy portret prównywalny do niderlandzkich, mężczyźni w turbanach, ale z profilu, neutralne tło, surowość

-portret Sigismonda Malatesty (Ks. Rimini), książe kondotier, nieślubny syn księcia, typ skrajnie odmienny od F. Montefeltra; mąż 2 żon, które uśmiercił, gwałt na własnym synu, trzecia żona była jego ukochaną dla niej wybudował Tempio Malatestiano, zbrodniarz i zarazem świetny mecenas

Antonello da Mesina

-portret kondotiera, ale nie konny, widoczna fascynacja malarstwem niderlandzkim (przebywał jakiś czas w Brugii), realizm, psychologizm; kartki na wewnętrznych ramach obrazu z informacją o autorstwie, 1475

W portrecie południowym ludzie młodzi o nieskazitelnej urodzie (postulat Albertiego). Ludzi dojrzałych przedstawiali m.in. Carpaccio, Lippi, Ghirlandaio.

Piero della Francesca

-podwójny portret z 1474 r. przedstawia Federico Montefeltre oraz jego żonę Batistę Sforzę (po śmierci). Burckhardt opisuje Federica jakoświetnego mecenasa (biblioteka i 40 kopistów), opiekuna społeczności, założyciela Biblioteki. Przedstawiony jest on na tle bardzo obronnego miejsca o charakterze militarnym. Batista na tle pejzażu bez wody (utracona płodność) z fortyfikacjami (być może wizerunek raju), biżuteria z przewagą pereł. Oboje znajdują się w loggi, strój uczonego- Gentiluomo

Na odwrocie ukazane dwa orszaki przedstawiające cnoty, jest to być może nawiązanie do dzieła Petrarki z 1435 r. pt. „Triumfy”, w którym opisane są pochody cnót

Portrety w przebraniu

• Simonetta Cataneo, najsłynniejsza modelka Botticellefo, nie pozowała naprawdeę nago. Jako Ewa (akt, moda na wydłużoną sylwetkę), Gracje, Primavera, Narodziny Wenus oraz jako Matka Boska- Madonna Magnificat, Madonna z owocem granatu, z Dzieciątkiem.

• Benozzo Gozzoli, freski z kaplicy i Sali audiencjonalnej w Palazzo Medici Ricardi, ok. 1459 r. Pochód Trzech Króli. Związek z dwoma wydarzeniami- zjazd w Ferrarze z 1437 r.- Kościół Wsch. Prowadzi rozmowy z Zach, przybywa Jan Paleolog- patriarcha, towarzyszy mu cały orszak, zwierzęta. W 1439 r. zjazd we Florencji (sponsorem Cosma di Medici), przybywają uczeni, np. Gemistas Pleton (znawca Platona), podpisany stosowny dokument o porozumieniu kościołów. Autentyczni ludzie: Jan Paleolog, Kosma na mule, Piero na białym koniu obok, Giuliano jako halabardnik, Lorenzo w złotym stroju na białym koniu, autoportret, dworzanie florenccy. Wielu artystów nawiązywało do tego wydarzenia: Piero della Francesca, Uccello, itd.

• Alegoria czystości- Bartolomeo Veneto. Portret Lukrecji Borgii o małych piersiach i lekkich obyczajach. Wieniec z wawrzynu oraz stokrotka i fiołek- kwiaty maryjne.

• Andrea Doria jako Neptun, Bronzino, 1555. Kondotier Genui, żołnierz straży przybocznej Innocentego VII, walczy przeciwko Turkom, uczestniczy w walkach morskich. Wiekowy w czasie portretowania. Porównanie do Neptuna- siła, potencja, waleczność.

• Jean Fouqet, 1650-1652. Agnieszka Sorey jako Maria Lactans, faworyta Karola VII. Kreowanie się na postać świętą ma swoje korzenie w średniowieczu- Marie de Goldei jako Matka Boska w ogrodzie zamkniętym, miniatura z XIII w.

• Albrecht Brandenburski jako święty Hieronim, Lucas Cranach Starszy. Trzy tego typu obrazy: na jednym ukazany w pejzażu północnym, na pozostałych w pracowni (wg grafiki Durera)

WYKŁAD 6

Portret Manierystyczny

Rafael Urodzony w Urbino, w środowisku wrażliwym na sztukę. W jego sztuce obecna dworska koncepcja człowieka, zrównoważenie harmonia, bez dramatów, ale istnieje też realizm.

• Podwójny portret Angela i Maddaleny Strozzi Doni (1506, pobrali się dwa lata wcześniej). Wykonany podczas podróży malarza do Florencji. Kompozycja wizerunku kobiety nawiązuje wyraźnie do kompozycji Mona Lisy. Portret zamyka myśl o oczekiwaniu na dziecko. Na tle krajobrazu, luogo alto, realistyczne detale: włosy, zmarszczki. Nawiązanie do mitu o Deukalionie(syn Prometeusza) i jego żonie (Pyrra). Byli oni jedynymi ludźmi, których Zeus ocalił z potopu. Za namową ojca Deukalion zbudował rodzaj skrzyni, która utrzymywała się na falach przez 9 dni potopu. Gdy wody zaczęły opadać, osiadła na szczycie Parnasu. Posłuszni nakazowi wyroczni Deukalion i Pyrra szli rzucając za siebie kamienie, z których powstawali nowi ludzie. Z kamieni Pyrry- kobiety, Deukaliona- mężczyźni. Nie psychologizm, lecz zainteresowanie statusem społecznym- strój, biżuteria. Jednorożec wieńczący naszyjnik Maddaleny oznacza czystość.

• Portret kobiety z jednorożcem, 1505-1506. średniowieczna stylistyka

• Donna Velata, 1513. Welon i zapinka z perły mówią o jej brzemienności. Sugerowano, że może być to przedstawienie słynnej Fornariny- córki piekarza, w której Rafael kochał się aż do śmierci.

• Portret Baltassara Castiglione(1515), przyjaciela Rafaela, autor „Dworzanian”- b. popularbej książki, w której dwór ukazany jest jako akademia dobrych manier. Dwei ważne cnoty to wytworna powściągliwość i panowanie nad wzruszeniami. Portret dla żony pisarza- Hipolity (ponoć bardzo brzydkiej, nazywanej kawałkiem mięsa z oczami…)

Portrety duchownych:

• Kardynał Hipolit Este (1511) chłodny, surowy, miał 14 lat gdy został kardynałem. Bibliofil, miał córkę

• Biskup Tomassi Inghirami 1516, sekretarz Leona X

• Portret papieża Leona X z kardynałami- Giulio de Medici i Luigi de Rossi (1519). Byli to krewni papieża, których on sam podniósł do godności kardynałów. Leon X to Giovanni Medici, syn Wawrzyńca Wspaniałego. Papież przegląda Biblię, miniatury ogląda przez lupę. Portret został wysłany jako prezent ślubny do bratanka Lorenza z okazji zawarcia związku małżeńskiego, stąd charakter reprezentacyjny.

• Portret papieża Juliusza II, człowiek stary, wysuszony. Wzruszający wizerunek.

Tycjan Kształcił się w pracowni Giovanni Belliniego, przyjaźnił się i pracował z Giorgionem. Związany z dworem w Ferrarze, Mantui, Urbino oraz cesarskim. Pracuje dla papieża. Pod koniec życia więcej maluje dla siebie niż na zlecenia.

• Portret Pawła III z nepotami-kardynałem Alessandro i Ottavio Farnese (wnukami), 1545. zamówiony przez rodzinę Farnese. Widoczna walka o wpływy, majętność w rodzinie. Portret psychologiczny

• Przeciętne portrety kobiet, tycjanowskie piekności: Flora, Salome, Vanitas, Wenus- alegorie, pozują do nich modelki

• Wykonuje także portrety dojrzałych kobiet, np. Eleonory Gonzagi z 1538 r. księżnej Urbino, w tle okno z typowym dla Tycjana pejzażem. Na parapecie pies

• Do obrazów La Bella z 1536 r. i Portretu w futrze pozuje ta sama modelka

• Portret Lavinii, córki malarza. Tu z wachlarzem w stroju panny młodej.

• Portret Izabeli Portugalskiej z 1548 schematyczny, sztampowy. Prawdopodobnie wynika to z faktu, iż zleceniodawczyni zażądała przedstawienia siebie jako młodej dziewczyny.

• Portrety dziecięce z 1542: Klarysy Strozzi i Ranuccio Farnese- wnuka papieża.

W portretach męskich ukazane życie wewnętrzne, napięcie:

• 1533-34, portret młodego Anglika. Mężczyzna trzyma w dłoni rękawiczkę- znak, że pochodzi z szlacheckiego rodu. Zabieg ten stanie się szczególnie popularny w portrecie barokowym, wśród mieszczan.

• W portrecie młodego mężczyzny z 1524 r. oprócz gestu trzymania rękawiczki o szlachetnym pochodzeniu świadczy biżuteria

• 1512, portret mężczyzny. Tym dziełem Tycjan zapoczątkowuje nowy typ portretu (oparcie o parapet, twarz ukazana w ¾ ), który znajdzie wielu sympatyków m. in. Rembrandta. Wenecki parapet.

• Pośmiertny portret doży Andrea Gritti 1540-1545. Planował uczynić z Wenecji drugi Rzym. Duma i pewność siebie

• Portret Jacopo Strady z 1567-1568, antykwariusz, numizmatyk, znawca sztuki starożytnej, którego klintami były tak znakomite osobistości jak papież, cesarz, itd. Broń u jego boku świadczy o szlacheckim pochodzeniu. Ukazany wśród symboli jego statusu i zainteresowań: figurka Wenus, monety, książki. Na ścianie kartusz z napisem „cesarski antykwariusz, minister wojny… (którym nigdy nie był)”

Portrety Karola V- człowieka niewysokiego, niezbyt urodziwego, ale panującego nad rozległymi obszarami imperium Habsburgów. Tycjan poznał Karola V w 1530 r. w Bolonii podczas uroczystości koronacyjnych. Miał wolny wstęp na dwór, został obwołany „Apellesem naszych czasów”

• Ok. 1533 r. powstają dwa portrety- jeden w pełnej zbroi, drugi z psem

• Portret konny z 1548-9 r. namalowany w Augsburgu upamiętnia zwycięstwo cesarza nad niemieckimi protestantami w bitwie pod Muhlbergiem (1547). Postawa triumfatora, na twarzy widoczne zacięcie. W zbroi, gotowy do walki. Wzór dla kolejnych takich portretów.

• Karol V w fotelu, 1550-51. Schorowany, zmęczony człowiek. Przez otwarte drzwi balkonu widoczny blady pejzaż.

Lorenzo Lotto Urodził się w Wenecji, ok. 1480 r. Realizuje wiele zamówień od okolicznych możnych rodów. Aktywnie uczestniczy w życiu weneckiego środowiska artystycznego. Jednakże około połowy XVI w. jego twórczość zaczyna być usuwana w cień, opuszcza Wenecje, jednak gdzie indziej nie spotyka się z przyjęciem jakiego oczekiwał. Robi się człowiekiem zgorzkniałym, trudności finansowe. Pod koniec życia wstępuje do wspólnoty klasztornej w Loreto. Swoją twórczością zapoczątkowuje manieryzm. Tworzy portrety rebusy- pełne ukrytych treści. Postaci w jego obrazach smutne, zwrócone do widzów, otaczają je atrybuty o skomplikowanej symbolice.

• Laura da Pola, 1544. Żona Febo da Brescii, portret na zamówienie męża. Książeczka do nabożeństwa i wachlarz- świat duchowy przeciwstawiony zmysłowemu.

• Państwo Marsilio i jego żona Faustyna Cazotti, 1523. Kupidyn obejmuje ich gałęzią laurową- czystość, trwałość. Gest zakładania pierścienia wybrance serca.

• Lukrecja Valier, 1533. Trzyma w dłoni szkic zhańbionej przez Tarkwiniusza Pysznego Lukrecji. Do historii tej opowiedzianej przez Tytusa Liwiusza nawiązuje napis z kartki leżącej na stole „Wzór biorąc z Lukrecji, żadna kobieta hańby nie przeżyje”. Kwiat lewkonii- symbol czystości i niewinności. Ubrana dostojnie, wyszukana poza, stanowczość charakteru.

• Szlachcic w gabinecie, 1527. Młody mężczyzna. Widoczna biurko, książki, sprzęt myśliwski. Na pierwszym planie jaszczurka (uroburos- nieśmiertelność, wieczne odradzanie się) i płatki róż (vanitas)- świadczą one o samotności portretowanego. Porzucenie przyjemności życia dla nauki. Zamyślenie.

• Andrea Odoni, 1527. Antykwariusz, humanista, prezentuje się ze swoimi zbiorami. Widoczne: figurka Wenus, głowa Hadriana, Herkules walczący z Anteuszem, Wenus w kąpieli, Apollo Belwederski, monety, w dłoni Diana z Efezu (fascynaja Egiptem w środowisku weneckim). Dłoń trzymana na sercu- gest sincerita- symbolizuje czystość myśli, intencji, skromność, szacunek do widza. Badaczka Diana Wronsky sugeruje, iż w świetle utworu Petrarki przedmioty na obrazie można odczytywać jako symbole zbytku i pozornego tylko szczęścia. W porównaniu z portretem Jacopo Strady- gabinet skromnie umablowany, raczej surowy.

• Portret mężczyzny z kagankiem, 1510. Lampa ukryta za białą tkaniną w tle symbolizującą dolę, drogę. Kaganek może nawiązywać do słów Jana (J, 1), w których światłością określany jest Chrystus, świat niebiański, światłość świeci nawet w ciemności.

• Portret mężczyzny z łapą lwa- być może Leona Leoni. Twórca emblematów, herbów, antykwariusz, spod znaku lwa. Sincerita, mano sul cuore (dłoń na sercu)

Agnolo Bronzino Uczył się u Pontorma, mocno związany z Florencją (którą od 1500 ponownie rządzą Medyceusze). Jak większość artystów uczestniczy w triumfalnym wjeździe do miasta Eleonory z Toledo- żony Cosimo Medici. Tworzy portrety wielu toskańskich osobistości. Członek Akademii Florenckiej, skupiającej w przemoznej cześci ludzi pióra. Tworzy portrety pełne dystansu, w których nacisk kłdazie się na scenerię, strój. Nic nie mówią o przedstawianych postaciach. Wydłużone proporcje

Portrety Medyceuszy:

• Seria portretów młodego Kosmy (m.in. jako Orfeusz)

• 1545, Kosma Medici w zbroi, dojrzały mężczyzna, główny nabywca dzieł Bronzina

• Portret młodej Eleonory z Toledo (żony Kosmy) z synem, 1544. Bogata suknie i biżuteria- wymowa polityczna. Posągowa postać, detal, szczegół

• 1560, Portret blisko 40-letniej Eleonory, widoczne oznaki starzenia…

• 1542, Bianca Medici (nieślubna córka Kosmy), portret sztuczny, dziecko potraktowane jak osoba dorosła.

Portrety ludzi związanych z Akademią Florencką

• 1555, Eleonora Battifferi, poetka szczególnie ceniona na dworze hiszpańskim, przyjaciółka malarza, żona rzeźbiarza Ammanatiego.Ukazana z profilu, z Sonetami do Laury Petrarki. Konkretny sonet, w którym mowa o bezowocnym drzewie symbolizującym niepłodność.

• 1540, młody mężczyzna z książką, wyjątkowo architektura w tle.

Portrety Panciatichich- powstały jako pendant w 1540 r. długo po ślubie. Bartolomeo był ambasadorem Franciszka I, sympatyzował z hugenotami. Napiete dłonie, założona książka, w tle architektura. Lukrecja bardzo kobieca, trzyma otwartą książkę i poręcz fotela. Posągowa, dostojna postać. Złoty łańcuch z napisem „miłość trwa do końca”.

Giovanni Battista Moroni

Podobny do Lotta. Postaci w jego portretach patrzą na nas.

• 1570, portret krawca. Ukazywanie człowieka podczas pracy to raczej ewenement w ówczesnym malarstwie

• 1560, Don Gabriel de la Cueva.

WYKŁAD 7

Hans Holbein I Lucas Cranach

Hans Holbein (1497 Augsburg-1543 Londyn)

Syn malarza Hansa Holbeina, który dla południowoniemieckich zleceniodawców wykonuje nastawy ołtarzowe i portrety. Mały Hans uczy się także odlewów i rzeźby. W wieku 18 lat otrzymuje pierwsze poważne zlecenie od burmistrza Bazylei- Jakoba Meyera.

• Portret zaręczynowy Meyerów- Jakoba i jego żony Doroty, 1516. Mężczyzna trzyma monetę- w 1516 r. Bazylea uzyskała pozwolenie na bicie złotych monet. Prawda, realizm. W tle łuki, kolumny- inspiracja malarstwem południowym.

• Ok. 1525 r maluje Chrystusa w grobie. Nie wiadomo czy obraz miał być predellą czy częścią Grobu Pańskiego. Holbein pokazuje rozkładające się ciało, widać, że dysponuje wiedzą anatomiczną. Odwaga artysty- do tej pory tylko Mathias Grunewald pokazuje takie wyiszczenie ciała, Holbein widział jego Ołtarz z Isenheim jeszcze jako dziecko. (Wiadomo, że Pollaiuolo, Rafael i Leonardo wykonywali sekcje. Zezwalali na nie papieże Sykstus IV i Klemens VII. Leonardo od 1506 r. współpracował z lekarzem della Tore, mieli razem sporządzić podręcznik. Michałowi Aniołowi, w zamian za wykonanie krucyfiksu, mnisi mieli zdobywać ciała.) Holbein chyba nie wykonywał sekcji, ale widział martwe ciała. W równie zaskakujący sposób ukazują martwego Chrystusa Mantegna (1480) i Vittore Carpaccio (1510).

• 1526, Madonna Jakobusa Meyera do prywatnej kaplicy. Do postaci Madonny pozowała Magdalene Ofenburg- prostytutka. Meyer stracił urząd, jest to obraz wotywny, w którym Meyerowie oddają się w opiekę Matce Boskiej- schemat Mater Misericordiae. Meyer był żarliwym katolikiem i przeciwnikiem reformacji. Grupa, którą tworzą Jakobus i jego dwaj synowie, nawiązuje do schematu św. Anny Samotrzeć, jeden z synów przypomina anioła Leonarda. Po prawej stronie klęczy córka i dwie żony. Pierwsza żona Magdalena Baer (zmarła w 1511) ukazana z tyłu, z profilu.

• 1528, Portret rodzinny wykonany po powrocie Holbeina z Anglii. Jego żona Elżbieta, syn Filip i córka Katarzyna. Aura świętowści. Piramidalny układ nawiązuje do schematu św. Anny Samotrzeć. Rezygnacja na twarzy żony.

W 1519 r. Holbein przejmuje pracownię po zmarłym bracie i otrzymuje tytuł mistrza. Czasy reformacji pociągają za sobą zapotrzebowanie na obrazy o konkretnej tematyce. Artysta wykonuje także drzeworyty dla portrecistów. W 1514 r. Erazm, z którym Holbein przyjaźni się od początku lat 20-ych, wysyła obrazy Holbeina Tomaszowi Morusowi. Dwa lata później Holbein wyrusza do Anglii z listem Erazma. Przebywa w domu Morusa (pisarza, polityka lubianego przez Henryka VIII, autora Utopii. Bardzo ważna dla niego była rodzina. Propagował wykształcenie kobiet, był bardzo religijny, całe życie nosił włosienicę. Popadł w konflikt z Henrykiem VIII- nie uznał jego nielegalnego małżeństwa z Anną Boleyn i nie chciał, aby król był jednocześnie głową Kościoła w Anglii. Był w Tower, został ścięty w 1535 r.)

• 1527, portret Tomasza Morusa rozpoczyna serię portretów dostojników

• 1528, portret Nikolausa Kratzera- astrolog Henryka VIII (astrologia bardzo modna w tych czasach), twórca matematycznych i geometrycznych instrumentów, przyjaciel Tomasza Morusa, humanista. Portret bardzo ważny w twórczości Holbeina: typ portretu, w którym za pomocą aluzji malarz prezentuje działalność, zainteresowania i karierę portretowanego. Subtelne światło, intymny nastrój.

• Portret damy z wiewiórką i szpakiem, 1528. Nie wiadomo kim jest ukazana kobieta. Prawdopodobnie z kręgu Tomasza Morusa. Przedstawione zwierzęta mogą nawiązywać do jej imienia, herbu albo determminować ujęcie rodzajowe- zwierzęta te zostały udomowione. Szpak jest symbolem posłuszeństwa. Intrygujące niebieskie tło i gałązki drzew. Intymny nastrój, wyciszenie, brak kontaktu z obserwatorem.

• 1527, Henry Guilford i jego żona Mary Guilford. Portret oficjalny, płasko malowany. Henry Guilford był skarbnikiem królewskim (w ręce trzyma atrybut swojego urzedu) i faworytem króla. Na szyi zawieszony Order Podwiązki. Pewna siebie poza, świadomość pozycji społecznej. Mary trzyma różaniec i książeczkę do nabożeństwa. Portrety zamówione jednocześnie mimo różnej wielkości. Łączy je przebiegający na całej długości karnisz.

W 1528 r. Holbein wraca do Bazylei, która ze względu na związane z reformacją rozruchy, nie była dobrym miejscem dla artystów w tym czasie. W 1532 r. powraca do Anglii (w 1535 r. Morus zostaje ścięty),stopniowo poszerza grono swoich klientów- głównie o dworzan i kupców hanzeatyckich.

• Portret Georga Gisze, 1532. Mieszczanin z kupieckiej rodziny z Kolonii. W tle namalowana kartka z informacją. Obraz powstaje z okazji zaręczyn z Kristine Kruger z Gdańska. Wyposażony w atrybuty nauki i wiedzy oraz przedmioty symboliczne: waga, dywan, klepsydra- symbole wanitatywne; dywan, wazon ze szkła weneckiego, pierścienie, monety, listy świadczą o dostatku, pracy kupca; 4 rosliny: goździki- miłośći zaręczyny, rozmaryn- wierność, chyzop- czystośc, żółty krwawnik- skromność. Na boazerri wyryty napis: Bez troski nie ma przyjemności. W dłoni list świadczący o korespondencji z bratem pozostającym w Niemczech.

• Mężczyzna przy biurku, 1541. kupiec, z książką.

• Ambasadorowie, 1533. Jean de Dinteville (ambasador frnacuski w Anglii) i Georges de Selve (przyjeciel ambasadora- biskup Lavaur często wysyłany w psrawach dyplomatycznych). Jean z Orderem św. Michała, globus wskazuje miejsce, gdzie miał swoją posiadłość. Obraz powstał z okazji wizyty złożonej przez biskupa ambasadorowi na Wielkanoc 1533 r. Data i godzina wskazywana przez cylindryczny zegar słoneczny odpowiada dacie i godznie spotkania przyjaciół. Ambasodorowie reprezentują główny cel człowieka czyli samokształcenie i jego elementy: geometria, astronomia, arytmetyka, muzyka + perspektywa (anaformoza czaszki). Czaszka widziana też na broszy przypiętej do beretu ambasadora. Pęknięta strona lutni symbolizuje pęknięcie w łonie Kościoła, książka- tłumaczenie Lutra nawiązuje do misji Jeana. Struna, czaszki- symbole wanitatywne.

• 1524, Portret mężczyzny z lutnią. W rece trzyma zapis nutowy, nie wiadomo kogo przedstawia obraz. Nie patrzy w stronę widza.

• 1536-1537, Simon George- portret w formie tonda. Mało znaczaca postać na dworze królewskim. Holbein unikał profilu do czasu pobytu w Anglii, ponieważ ograniczał on możliwość stworzenia wyrazistego, lecz wziąż niemówiącego za wiele o postaci portretu osobowości. Taka forma cieszyła się popularnością wśród tych nasladowców Holbeina, u których malowanie portretów psychologicznych nie było mocną stroną. Mężczyzna trzyma goździk- nawiązanie do zaręczyn. Subtelny portret.

• Portret Jane Seymour, 1537. Henryk VIII poślubia Jane nazajutrz po ścięciu poprzedniej żony- Anny Boleyn. Umiera po urodzeniu syna, jej Henryk żałował. Poważna twarz, Holbein oddaje detale stroju. Dłonie złożone w geście ukazjącym pokorę lub skupienie. Kolejną żoną Henryka była Anna de cleves, król zaręczył się nią na podstawie portretu. Gdy ujrzał ją na ceremonii ślubnej- nazwał „flandryjską kobyłą”.

• Portret Katarzyny Howard w formie tonda, 1525-1541?? Piąta żona Henryka, ścięta. Miała bardzo złą opinię. Artysta ukazał ją z dystansem i małą dozą sympatii. Wolał ludzi zdecydowanie skromniejszych.

Portrety dzieci:

• Henry I Charles Brandon, 2 portrety z 1541 r. Na południu Tycjan wykonuje portrety dzieci

• Syn królewski Edward z 1539 r. Przedstawiony jak miniatura ojca, niczym mały Chrystusik błogosławi świat. W rączce trzyma grzechotke przypominajacą berło. Inskrypcja na kartusza zawiera wezwanie by był godny swojego ojca.

• Portret Edwarda z małpką, 1541-1541. Lepszy?! Symbol cech dziecka- psotnik.

W 1539 r. Holbein wraca do Bazylei- bogaty, kochany, sławny. Nie przyjmuje zaproszenia do stałego zamieszkania w mieście i w 1540 r. jedzie do Londynu i kilka lat później umiera w czasie zarazy.

Portrety Henryka VIII określanego jako najpiękniejszy człowiek świata. Król poznaje malarza już za jego pierwszego pobytu w Londynie, ale dopiero podczas drugiego mianuje go nadwornym malarzem. Henryk ukazywany jest jako potężny mężczyzna o szerokich ramionach, które niejednokrotnie wychodzą poza kadr obrazu. Tors zajmuje ok. 2/3 kompozycji. wspaniałe szaty, futro, klejnoty. Głowa osadzona na grubej szyi. Znika bogate tło z kolumnami i kotarami.

• 1536, niebieskie tło typowe dla minaitury. Holbein zgłębiał wówczas arkana wiedzy iluminatorskiej. W tym roku malarz zostaje też osobistym pokojowym królewskim.

• 1539-1540, gest trzymania rękawiczki- dostojeństwo, szlachetne urodzenie.

Lucas Cranach St.

Urodził się w 1472 r. jako najstarszy syn. Jego ojciec Hans tworzył rysunki, drzeworyty. Nie wiadomo nic na temat jego nazwiska. Cranach to pseudonim pochodzący od nazwy miejscowości, w której Lucas przyszedł na świat- Kronach w górnej Frankonii. Mógł kształcić się w Norymberdze. W latach 1496-1499 tworzy drzeworyty ze świętymi. Po 1500 r. przybywa do Wiednia, gdzie dominuje zainteresowanie włoskim renesansem.

• 1502, Portret Johanesa Cuspiniana i jego żony Anny. Rówieśnik Cranacha, rektor uniwersytetu w Wiedniu, dziekan fakultetu maedycznego, poeta. Reprezentował prawne interesy cesarstwa na misjach, cesarz wyróznił go nadaniem herbowym. Portrety małżonków tworzą idealną całość. Cuspinian ze względu na swoje zainteresowanie kosmografią i bliskim związkiem medycyny i alchemii, wymagał od malarzy, aby przedstawiali w swoich obrazach cały świat-kosmos. Aluzje do czterech żywiołów: dosłowne i pod postaciami ptaków- sowa, sokół, czapla, papuga. Słońce i księżyc symbolizujace pierwiastki męskie i żeńskie w swiecie. Obok Cuspiniana posąg czarnego boga słońca- Apolla z wężem- opiekuna poetów, w tle 9 muz przy źródle, które można odczytać jako źródło wiedzy. Wodę można rozumieć jako kąpile oczyszczającą, odnawiajacą, przypisywaną bogini księżyca Dianie. Sowa walcząca z …?, na szczycie zamku Orfeusz łagodzący zwierzęta- harmonia w naturze. Ogień w portrecie Anny może reprezentować element męski (Plutarch). Papuga występująca w ikonografii Matki Boskiej, symbolizuje mądrość, pozdrowienie anielskie; walka sokoła z łabędziem mówi o odwadze. W wizerunku Johanesa realizm skontrastowany z niezwykłym strojem- kapelusz lekarza, futrzany ubiór, otawrta książka.

• Portret Stefana Reussa z żoną, 1503. Prawnik, naturalne pokazanie twarzy, nawet weryzm. Portret małżeński, w tle krajobraz północny. Żywe ujęcie rąk. Otwarta księga u mężczyzny. Mniej chemii i magii niż u Cuspiniana.

Wiosną 1504 r. na zaproszenie elektora saskiego Fryderyka III Mądrego, udaje się do Wittenbergii- głównej siedziby saksońskich władców. Cranach otrzymuje liczne przywileje dworskie, nowe ubrania dworskie na zimę i lato). Otrzymuje tytuł szlachecki i herb- uskrzydlony wąż w koronie trzymający w dziobie złoty pierścień z rubinem, którym od tej pory może podpisywać swoje obrazy (w miejsce inicjałów), po przedwczesnej śmierci syna skrzydła zostaną skierowane w dół. Związek z Kronosem-greckim bogiem czasu, którego atrybutem był uskrzydlony wąż. Wywyższenie wzmaga płodność malarską.

• 1509, Wenus i amor, naturalnej wielkości. Jeden z pierwszych aktów, nie stara się być poprawny anatomicznie, ciepłe ujęcie.

• 1510-1512, ołtarz książęcy do kaplicy zamkowej w Wttenberdze, dziś w Dessau. Na zamówienie elektora i wespół panującego z nim brata, księcia Jana. Tryptyk. W części centralnej: Matka Boska Dzieciątkiem, św. Barbarą i Katarzyną oraz aniołami. Lewe skrzydło- Frydryk Mądry ze św. Bartłomiejem, prawe skrzydło- Jan Saski ze św. Jakubem Starszym. Starannie odtworzone detale. Bliskość świętych i fundatorów zwróconych w stronę Marii.

• 1516, Mistyczne zaślubiny św. Katarzyny, święci odziani w renesansowe stroje

• 1514, Pokłon Trzech Króli

• 1530, Maria z Dzieciątkiem pod jabłonią. Zamiłowanie artysty do malowania natury.

W 1508 Cranach podróżuje po Niderlandach, trudno jednak w jego póxniejszych dziełach szukać znaczącego wpływu sztuki holenderskiej. Zamówienia napływają nie tylko z dworu saskiego, lecz od bogatych mieszkańców Wittenbergi i okolicznych księstw. W roku 1513 Cranach jest najbogatszym człowiekiem w Wittenberdze. Ma dwa domy w tymże mieście i 2 poza (w tym jedną aptekę). Żeni się z Barbarą Brengbier, córką burmistrza Gothy. Ma znią 5 dzieci: 2 synów- Lucasa i Johana oraz 3 córki. Żywot Cranacha porównywany z życiem Rubensa- twórczość uznawana za życia, Cranach jest radcą miejskim, ma swoją drukarnię, tawernę, zostaje także burmistrzem Wittenbergi. W 1550 Jan Fryderyk z innymi książętami-protestantami zostaje pokonany przez Karola V pod Muhlburgiem. Malarz razem z nim idzie na wygnanie. Po odzyskaniu wolności Jan Fryderyk osiada w Weimarze, z nim Cranach. Malarz umiera tamże w 1553 r. W okresie wiele tworzy.

• Portrety Henryka Saskiego i księżnej Katarzyny, 1514. Naturalnej wielkości, bo wystawiono je w oknie. Bardzo realistyczne twarze, ciemne tło, skupienie się na detalu. Nieco zaburzone proporcje. Nie unika przedstawienia dłoni. Szczegółowo ukazane szaty. Psie atrybuty: u Henryka chart, u księżnej mały piesek. W takich portretach postaci często ukazane jak alegorie pierwiastków męskich i żeńskich.

• Księżniczki saskie, 1535. Ujęcie do bioder umożliwia ukazanie dłoni i bogactwa szat.

• 1526, Jan Fryderyk Saski i jego żona Sybilla von Cleve. Portret zaręczynowy- książe ma zawieszone na szyi pierścienie.

• Dawid i Batszeba, 1526. Scena ujęta jakby się rozgrywała na dworze wittenberskim.

• 1524, Lukrecja. Akt.

Artysta malował ze wzorników, z rzeźb. Przyjaźnił się z Lutrem, który skazany na banicję, znalazł protektora w osobie Fryderyka Mądrego. Ten dał mu schronienie w Wartburgu, gdzie Luter przygotowuje tłumaczenie Nowego Testamentu. Cranach wykona wiele jego portretów i rycin, będzie także świadkiem na jego weselu.

• 1520, miedzioryty ukazujące Lutra jako mnicha

• 1521, Marcin Luter jako junkier Jorg. Portret w przebraniu, wizerunek „rewolucjonisty”. Reformator, który po wybuchu wojny chłopskiej, wycofać się miał pod opiekę książąt, przez wiele lat ucieleśnia siły postępowe i nadzieje uciskanych warst społecznych.

• 1532, Marcin Luter w berecie

• 1527, portret Hansa Lutra (górnik) i jego żony. Bardzo skromny, realistyczny.

• 1532, portret Rudolfa Agricoli, lekarz. Czarny ubiór, surowość.

• Melancholia, 1532 r. Odppwiedź na Melancholię Durera jako obraz uwięzienia geniusza. Atmosfera smutku i przygnębienia nie dominuje. W lewym górnym rogu mroczny obłok, a w nim diaboliczne postaci dosiadające kozła i maciory- wcielenia pożądliwości i rozwiązłości- przemieszczają się w piekelnym korowodzie. Skrzydlata postać (podobna do saskich księżniczek) może według niektórych interpretacji uosabiać geniusz ludzki. Zjawa może wyrażać chaos, na ziemi przejawiający się wojną. Dzieło powstaje w niespokojnych czasach i może wyrażać zagrożenie i nieskutecznośc ludzkich poczynań.

Gdy Cranach umiera w 1553 r jego pracownię przejmuje syn Lucas. Tworzy w niespokojnym okresie, kontynuuje doskonałość portretów

• Portet Caspara i Anny von Minckwitz, 1543. Odchodzi od czarnego tła

• 1561-1565, Epitafium Joachima anhalckiego, scena Ostatniej Wieczerzy, przy stole filozofowie nie apostołowie. Na zamówienie siostrzeńców księcia.

WYKŁAD 8

Portrety Angielskie XVI/XVII w.

Do 1603 panują Tudorowie, do 1704 Stuartowie. Przerwa na Cromwella w latach 1649-1660.

Rozwój Londynu, dramatu elżbietańskiego, ceremoniału dworskiego, włączenie się w podboje kolonialne.

Na dworze ludzie wykształceni; przestrzeganie hierarchii, porządku; autorytet króla i szacunek. W malarstwie odbicie ówczesnej mody, kultury tamtego świata, dotyczy głównie portretów dworskich. Nie tworzyli tylko Anglicy.

• Hans Holbein, 1536, portret Henryka VIII, stylizowany na Franciszka I, wpływ malarstwa niemieckiego XV w. Portret oficjalny, dostojeństwo, dystans, odrębność. Uznawany za piękniejszego od króla Francji (do tego dążył).

• Antonis Mor van Dashorst, portret Marii I (Krwawej Mary), 1554 r. Portret angielski idealizuje modela, tutaj raczej realizm. Córka Henryka VIII i Katarzyny Aragońskiej, zdegradowana do pozycji służącej swojej przyrodniej siostry. W 1554 zostaje żoną króla Filipa II. Portret z okazji zaręczyn. Umiera 4 lata póxniej. Trzyma różę- emblemat dynastii Tudorów, kwiat maryjny- czystość. Wisior z największą perłą ówczesnego świata- prezent ślubny. Chłód, dystans. Na siłę próbowała wprowadzić katolicyzm. Konwencja portretów, podobne, ale już płaskie miała Elżbieta.

Portrety Elżbiety I:

• Szkoła flamandzka, 1546, jeden z jej pierwszych portretów. Bardzo wcześnie została sierotą. Neurotyczka, ateistka?, rezygnacja z życia osobistego. Konwencja XVI-wiecznego malarstwa angielskiego: faktura stroju, płaskie prezentowanie ciała, akcentowanie biżuterii. W czerwonej sukni. Można porównać z portretami sarmackimi.

• 1556, portret z Feniksem. Trzyma różę, twarz-maska, bogactwo stroju. Feniks na sukni- niezależność, samowystarczalność, nieśmiertelność. W mowie koronacyjnej z 1559 królestwo nazywa swoim małzonkiem.

• Nicholas Hilliard, 1585. Portret z gronostajem, który symbolizował królewski ród i czystość. Ten dodatkowo nosi na szyi koronę. Królowa schowana za suknią, czarny i biały- jej ulubione kolory. Miecz na stoliku symbolizuje sprawiedliwość, gałązka oliwna pokój.

• Anonimowy, Portret z insygniami władzy na stole, zabieg typowy raczej dla portretów barokowych.

• Quentin Metsys, 1583, Portret z sitem. Inspirowany dziełem Petrarki Triumf czystości. Sito symbolem czystości, dziewictwa, wstrzemięźliwości. Pewna Westalka udowodniła swoja niewinność, przenosząc wodę w sicie, nie roniąc ani jednej kropli. „Mądrość rządów wynikiem dziewiczego stanu”. Kolumna z tyłu z medalionami z historią Eneasza i Dydony. Eneasz zostawia Donę i wyrzeka się zmysłowych uciech podobnie jak Elżbieta- odmowa slubu z Filipem II. Z tyłu mężczyźni, prawdopodobnie ktoś obstawający za tym małżeństwem. Globus przedstawiający nowy świat i podpis „wiele widzę i wiele jeszcze brakuje”.

• Robert Peake, Orszak Elżbiety, w lektyce z baldachimem.moda dworska, ceremoniał.

• Szkoła flamandzka, 1586, Elżbieta karmiąca krowę. Krowa to Niderlandy dojone przez inne państwa. Na grzbiecie Filip II, z tyłu książę Anjuou, za rogi trzyma Wilhelm Orański. Z tyłu budowla (Nasau?)- miejsce gdzie Elżbieta miała obiecać pomoc Niderlandom w 1585.

• Elżbieta z Armadą, szkoła angielska 1588. zwycięstwo nad flotą hiszpańską. W tle po lewej- statki angielskie napadające, z prawej widać rozbijajace się o brzegi statki hiszpańskie. Oparcie tronu- rzeźbione syreny- Elzbieta zwodzi hiszpańskich żeglarzy. Prawa ręka na globusie- nowe lądy.

• Marcus Gheeraerts Młodszy, 1592, Elżbieta stojąca na kuli świata. słońce jej chwała, grom- potęga. Moda na suknie na drutach, kontynuowana nawet po jej śmierci.

-Szkoła flamandzka, portret Roberta Dudleya, 1565. uwodzicielski wzrok, przystojny, hiszpańska bródka, koniuszy królowej. Tylko przy nim Elżbieta była szczęśliwa. Żeni się w wieku 17 lat, plotki o romansie z Elżbietą. Potajemny ślub z jej przyjaciółką. Na dworze nietykalny, tytuł hrabiego. 2 herby z orderem Podwiązki i św. Michała. Order św. Jerzego na piersi. Brosza przy piórze z postacią Marka Kurcjusza. Trzymanie rękawiczek to już u Tycjana znak szlacheckiego rodu. Pies u rycerza. Zdwojone kolumny w tle (emblemat Habsburgów dla Karola V)-granice świata- moc, władza?

Wzór dla portretu Dudleya stanowił p. Federica Gonzagi z 1534 r. (łagodna natura człowieka) lub Karola V z 1533 (rycerz-wojownik). pędzla Tycjana.

-W tym samym czasie powstaje portret Thomasa Howarda, autorstwa Hansa Ewortha. Dotyczy wydarzenia związanego z Dudleyem. Howard wyzwał go na pojedynek, gdyten podczas gry w tenisa, wytarł się chustką królowej.

-szkoła flamandzka, Portret Edwarda VI z 1553 r. Młodzieniec, syn Henryka VIII i Jane Seymour, zmarł w wieku 16 lat. Gest wyciągania sztyletu- gotowość do obrony kraju. Na podstawie kolumny Marek Kurcjusz. Pierwszy portret Edwarda wykonał w 1539 r. Hans Holbein. W porównaniu z portretem arcyksięcia Rudolfa pędzla Alonsa Sancheza Coello (prawda o człowieku) z 1567, młodzieńczy wizerunek ustępuje jeżeli chodzi realizm.

Ludzie z dworu:

• Dama w czerni z 1550 r., szkoła flamandzka, ukazana cała postać, trzyma lusterko lub zegarek, czerń i biel to ulubione barwy Elżbiety (królowa podarowywała suknie damom dworu) i nie musi oznaczać żałoby

• 1565-1568, Hans Eworth, nieznana dama z rodziny Wentworth. Bogactwo stroju, suknia w całości obszyta perłami. Trzyma bizanthkugel- łańcuch z kulkami piżmowymi, w ich wnętrzu pachnidła. Kamea z postacią przeglądającą się w lustrze- tu oznacza ona czystość.

• Francis Sidney, szkoła flamandzka, 1570. suknia podarunkiem od Elżbiety, atrybutem piesek

• Elisabeth Bridges, szkoła angielska czy Custodis …?, II poł. XVI w. Płasko malowana postać. Smok na ramieniu sukni, biżuteria- żaba ujeżdżająca kozła. Pies i ptak przypominają atrybuty zwierzęce z portretów Holbeina, także powiązania heraldyczne.

• Szkoła brytyjska, George Dephts z żoną. Ogród z labiryntem, sznur czarnych korali to dar od królowej. Gałązka mirtu trzymana przez kobietę- atrybut Wenus

• 1560, Cuthbert Wayon?, żołnierz opiekun niedźwiedzi na dworze królowej. Zbroja połączeniem róznych elementów- podarunki lub zdobycze wojenne

• George Clifford, 1590, Nicholas Hilliard, dziedzic wielkich obszarów Anglii, majątek zbił na wyprawach łupieżczych, uczestnik bitew morskich, stylizacja na św. Jerzego

• Sir John Luttrel, Hans Eworth. Zawarcie traktatu w Boulogne z Francją. Nagi mężczyzna wyłania się z wód niczym Tryton, potencja. Kobieta z gałązką oliwną to Wenus, wstrzynuje ona konie. 2 sakiewki to element traktatu. Statek nawiązuje do bitwy między Anglią a Szkocją, w której Luttrel brał udział. Bransoleta- sława siłą. Porównanie do portretu Bronzina (Andrea Doria jako Neptun).

• Kapitan Thomas Lee, Marcus Gheeraerts Mł. Napis z prawej mówi kto to I kiedy wykonany obraz. Dąb- siła, moc. „działać i cierpieć z męstwem”- cytat z Historii Rzymu Liwiusza, moment oblężenia przez Etrusków. Okaleczona ręka podczas jedej z bitew. Koronkowa koszula mówi że jest to kapitan piechoty. Stylizacja na legionistę.

• 1567, William Brooke i jego rodzina. Z żoną, siostrąi 6 dzieci. Wisior żony z wyobrażeniem statku to podarunek od królowej. Dzieci ze zwierzęcymi atrybutami mówiącymi o ich usposobieniu. Podpisy i wiek nad ich glowami. Małpka- psotność, papuga- gadulstwo, szczygieł- dziecko chorobiwe („Chrystusowe”).

• Isaac Oliver, Bracia Brownee. William, John, Anton. Katolicy, utworzyli frakcję polityczna.

• Arnold Bronchorst? Jakub I, portret z sokołem. Tradycja nagrobków średniowiecznych- nie każdy mógł posiadać przywilej polowania. Sokół w ikonografii św. Bawona- szlachcica, który wybrał życie pustelnicze. Św. Bawon jest patronem myśliwych. Pewnego razu niesłusznie oskarżono go o kradzież cennego, białego sokoła. Karąza to miała być śmierć. Kiedy Bawon stał pod szubienicą, na jego ramieniu usiadł sokół, co świadczyć miało o jego niewinności. Wydarzenie to sprawiło,że wiodący dotychczas hulaszczy tryb życia Bawon nawrócił się i został pustelnikiem. Postaci z sokołem w portretach Tycjana (1525), Holbeina (1533, 1543), anonimowy portret kogoś z Norfolk- na koniu i z sokołem (1595-1600)

• Jakub zapoczątkowuje dynastię Stuartów na tronie angielskim w 1603 r. Portret, w którym przy piórze z diamentem Sensi- na cześć połączenia Anglii i Szkocji w 1604, także order św. Jerzego

• Anna Duńska, Marcus Gheeraerts Mł. Kreowała się na drugą Elżbietę, hołdowała jej modzie. Pawie oczy zdobiące suknię- atrybut Junony. Zapinka przy prawym ramieniu w kształcie S- imię matki, C4- jej brat Krzysztof IV. Podwójny krzyż- „Moja wielkość pochodzi od Boga”

• Anna Duńska 1617 w stroju do polowania (Paul Conzomer?). Na drzewie sowa- atrybut Minerwy. Charty włoskie- zamiłowanie do Włoch. Inicjały AR oznaczają Anna Regina. W tle dwór w Oaklands, w którym polowała.

Anglia przełomu wieków olbrzymie rozwarstwienie i pęd do bogactwa. Płn-zach Anglia uznawana za kraj niebezpieczny.

• Edward Herbert, 1613-1614, Isaac Oliver. Filozof, poeta, dyplomata. Ukazany jako rycerz, wojownik, w tle koń, sługa. Moda na melancholię, tarcza z płonącym sercem i napisem „magia sympatica”, poeta metafizyczny

• William Lerkin, Richard Serguil/William Sequi??, 1613. zrujnowany przez kochanki. Jego dewiza- albo nigdy nie próbować, albo osiągnąć cel. Buciki na obcasach z kwiatkami. Kotara charakterystyczna dla portretów barokowych- dostojeństwo. Na stoliku kapelusz i rękawiczki. Gest podparcia się przechodzi do portretów królewskich.

• William Lerkin, Diana Cecil, 1614-1618. kotara, bogaty strój, reprezentacyjne ujęcie. Wachlarz i rękawiczki- świat zmysłowy vs. Duchowy

• Księżniczka Elżbieta, córka Anny Duńskiej, 1605, R. Powel?. W parku, altanie

• Książę Henryk i sir John Harrington, syn Anny Duńskiej. Po polowaniu, w parku. Książe Walii, gest przyklęknięcia.

• Robert Peake, książe Henry, 1608, stoi na herbie Walii

• Karol I, 1620. portret podarunkiem dla wuja. Order podwiązki i św. Jana, przyszły dziedzic. Zegar- emblemat z portretów barokowych, przemijalnosć świata zmysłowego. Mapa-globus panowania. Pies spaniel

• Karol I, 1625, Jakub van Doordt?. W bardzo niemodnym stroju- kreza, kokardy na nogach. Mecenas sztuki, kolekcjoner obrazów. Jego żoną Henryka Maria, księżniczka francuska, katoliczka. Skromny, nie hołduje zmysłowym uciechom. Postać tragiczna, skazany na ścięcie w 1649.

Marek Kurcjusz- postać z mitologii rzymskiej. Informacje o nim zawiera legenda opowiadana przy okazji genezy powstania Sadzawki Kurcjusza na Forum Romanum. Procyliusz podaje, że w miejscu tym ziemia się rozwarła i sprawę tę z woli senatu przedstawiono wróżbitom. Odpowiedzieli oni, że bóg umarłych żąda wypełnienia zapomnianego ślubu, mianowicie posłania do niego najdzielniejszego obywatela. Wtedy niejaki Marek Kurcjusz, dzielny mąż, przywdział zbroję, dosuadł konia i wyruszywszy sprzed świątyni Zgody pogrążył się w przepaść, z koniem i zbroją. Wtedy ziemia w tym miejscu zamknęła się nad nim, dając jego ciału pogrzeb z boskiego zrządzenia, aplemieniu zostawiając wieczną pamiątkę.

WYKŁAD 9

Ikonografia Portretu Barokowego

Rubens

• Autoportret z żoną Izabelą Brant, Rubens 1609-1610. pierwsza żona, córka prawnika miejskiego w Antwerpii. Prawdziwe uczucie, zmarła w 1626 r. W XVII w. w portretach par pojawia się ogród, altana, drzewa jako nawiązanie do ogrodu arkadyjskiego, Raju. W tle kapryfolium- od renesansu w ikonografii miłosnej. Dextrarum iunctio- w nagrobkach sredniowiecznych połączenie prawych rąk. Strój- suknia z krezą, koronkowe rękawy, bransolety z ametystami- wszystko to informuje o statusie społecznym.

• 1620, Portret Izabeli Brant. Gest z portretów renesansowych- ręka na piersi- sincerita- czołobitność, prawdziwość uczuć.

• 1626, Portret Izabeli Brant. W tym roku umiera, szeroki dekolt.

W roku 1630 53-letni Rubens poślubia 16-letnią Helenę Fourmet, córkę mieszczanina.

• 1630, Przechadzka w ogrodzie. Obraz powstaje zaraz po ślubie. Wątek Arkadii- jego ogród przy domu w Antwerpii (był w nim pawilon włoski). Prezentacja szczęścia domowego. Typ sukni barokowej- wykwintna, ale stylizowana na wiejską- motyw sielanki. Nicholaas- syn z Izabelą.

Helena muzą artysty. W obrazach jest Matką Boską, Zuzanną, Wenus, a także bohaterka wielu obrazów osobistych.

• Helena Fourmet w sukni ślubnej, 1630. Wykwintna, bogata suknia, kwiaty kapryfolium i pomarańczy wpięte we włosy.

• Helena Fourmet z rękawiczkami, 1630. Szeroki dekolt.

• Anton van Dyck, 1620-21, Sir John Willers i jego żona Katherine. Akcentowanie miłości. W szatach na modłę antyczną- nawiązanie do Adonisa i Wenus. Portrety alegoryzujace.

• Frans Hals (mistrz portretów), Izaak Abrahamsz Massa z żoną Beatrix, 1622. Portret zaślubionych niedawno małżonków. Oparcie dłoni na ramieniu mężczyzny, który jest podporą, siłą w związku. Bluszcz- roslina symbolizująca stałość, jedność, wieloletniość. Oset w lewym rogu (symbolika siega do Ks. Rodzaju 3- „…cierń i oset będzie ci ona rodziła…”)- spadek po grzechu pierworodnym, ale także etos pracy, ważny dla społeczności holenderskiej. Po prawej park, altana, rzeźby antyczne, para przechadzająca się. Pawie- ptaki Junony, bogini małżeństwa.

Pod koniec XVI w. pojawia się moda na prezentowanie artysty wśród członków całej rodziny- rodziców, braci, itd. Nacisk położony nie na twórczość, lecz więzy rodzinne.

• Otto van Veen, Malarz w otoczeniu rodziny, 1584.

Artyści z żoną w scenach intymnych, osobistych, np. w kuchni, w karczmach. Piją, palą, gawędzą. Takie ujęcia odznaczają się dużą frywolnością.

• Gabriel Metsu, Artysta z żoną w kuchni, 1655-1660

• Adrien van Ostade, Autoportret z przyjacielem, żoną i jej siostrą,1650-1655. Siostra poetką, trzyma kartkę. Na ścianach wiszą obrazy- stały element wyposażenia w holenderskich domach.

• Jan Steen, Autoportret z żoną, 1660. Na granicy karykatury, nieład, pijani małzonkowie. Kobieta trzyma nogi urządzeniu dającym ciepło- szkandel-także w każdym domu.

Adrien Brouwer

• 1621-1627, Palący fajkę.

• 1636-1638, Artysta z zażywającymi tabakę. Brouwer spędzał życie w gospodach, był zamykany za burdy. Pomimo docenienia jego twórczości, nigdy nie osiągnął pozycji. Ekscentryk- przybył do Amsterdamu ubrany w stylizowane worki płócienne malowane w kwiaty. W jego obrazach karczmy, domy zajezdne. W XVI w. wódka lekarstwem, w XVII- już nie. Jej picie wraz z paleniem tytoniu (mieszany z konopiami) stało się modą i sposobem na życie towarzyskie. Walka Kościoła z palaczami bezskuteczna. Świat palaczy w obrazach Brouwera to świat odurzony, psychotyczny. Dużo teatralności, sztuczności- Brouwer należał do kamery retorycznej- były to amatorskie kółka teatralne. Wykonywł także dekoracje, kostiumy.

• 1631, Jako klient cyrulika

Swoboda w prezentacji także u innych artystów

• Joos van Craesbeeck, Autoportet z lusterkiem, 1647.

Artyści w pracowniach przy paletach

• Autoportret Cornelisa van Haarlem, koniec XVI w. Trzyma paletę.

• Jan Lievens, 1640-44. Na tle swojego obrazu, niedbała poza- spezzatura (nonszlancja)

• Aert de Gelder, Autoportret z ryciną Rembrandta, lata 80te XVII w. Uczeń mistrza.

• Gerrit von Honthorst, 1655. Autoportret pokazujący przygotowanie do pracy nad obrazem. Widoczne ecorches, rzeźba antyczna.

• Eglon Hendrick van der Neer, 1690. Z obrazem bogini Diany- specjalizacja w tematyce mitologicznej.

• Gerrit Dou- uczeń Rembrandta, 1630-32. Nawiązuje do mistrza, widoczne fizyczne upodobnienie, skłonność do przebierania się. Czaszka, instrumenty muzyczne- prezentacja zmysłów wobec śmiertelności lub dyscyplin naukowych.

• Gerrit Dou, 1647. W trakcie pisania, rzeźba antyczna.

• Frans van Mieris, Autoportret z koneserem (gościem), 1656? Rzeźba, globus, obraz, przez okno wpada światło. Pracownia miejscem magicznym, wstęp do niej mają nieliczni.

• Rubens, Autoportret z przyjaciółmi, 1604-1605. Podczas pobytu w Mantui. Nie przebiera się. Prezentuje się w różnych etapach życia. Tu- festaiuolo.

• 1622-23, Autoportret Rubensa w kapeluszu

• 1625-1628, Autoportret Rubensa w kapeluszu

• Brak daty, Autoportret Rubensa już starszego, chorującego. Lewa dłoń na szpadzie- uzyskane szlachectwo. Rubens był człowiekim sukcesu, sława, prowadził regularny tryb życia (kościół, pracownia, uczta i przyjaciele). Znał dzieła starożytnych, kazał je sobie czytać.

Artyści przebierający się- bracia Fabritius.

• Carel Fabritius, uczeń Rembrandta, 1645-50, subtelny portret.

• Carel Fabritius z elementami uzbrojenia, 1654.

• Carel Fabritius w kapeluszu

• Barent Fabritius w czerwonym stroju, 1650.

• Barent Fabritius, 1658, z czymś militarnym.

Spokojne autoportrety

• Gerard Terborch, 1667/8, całopostaciowy, wyciszenie

• William Hogarth, 1745. Z ukochanym pieskiem. Obraz w obrazie i 3 książki najznamienitszych autorów angielskich: Swift, Milton, Szekspir.

Portrety zbiorowe, zamawiane głównie przez cechy i bardzo popularne w XVII w. w Holandii.

• Jan de Bray, Cech św. Łukasza z Haarlemu. Artysta trzyma medalion ze św. Łukaszem.

Obrazy ukazujące moc kolekcjonerstwa, malarstwa.

• Willem van Haecht, Galeria obrazów Cornelisa van der Geest, 1628. Marszand prezentuje parze królewskiej obraz Quentina Massysa. Ukazani Władysław IV (podczas swojej podróży po Niderlandach), Anton van Dyck, van Manfort. Malarze równi mecenasom. Galeria miejscem ożywionych dyskusji.

Kobiety wycofane z życia, ale mogły się realizować jako malarki (już w renesansie włoskim pierwsze kobiety malarki)

• Autoportret Judith Leyster, 1633. Córka malarza Jana Willemszona. Miała własną pracownię w Haarlemie, choc kobiety nie prowadziły ich raczej. Poślubiła malarza Jana Molenna.

• Gerrit van Honthorst, Alegoria malarstwa, ok. 1650. Prezentuje żonę malarkę Sofię, która maluje jago portret.

• Rosalba Carriera, Autoportret jako zima, 1731.Urodzona w Wenecji, wykształcona. Przybywa do Francji. Głównie portrety kobiet i dzieci: Portet kobiety z papugą, małej dziewczynki, kobiety z perłami.

• Rosalba Carriera, młodszy autoportret. Ukazywała siebie jako bardzo ładną kobietę. W rzeczywistości była podobbo bardzo brzydka.

• Adelaide Labille Gerard, Autoportret z uczennicami, 1785. Rokokowy nastrój, szeroki dekolt.

Portret królewski. W XVII w. najsłynniejsze portrety królewskie tworzy Anton van Dyck, twórca także alegoryzujących portretów. Na dworze angielskim powstają portrety Karola I.

• 1633, Karol I na koniu. W łuku triumfalnym, doskonały król i jeździec. Portret konny przysługiwał nielicznym. Sława ziemska stanie się wieczną. Koń wynosi postać nad innych ludzi. Postać przy kolumnie- sir Antoine- koniuszy.

• 1635, Karol I na polowaniu. Mniej oficjalny, jednak często podkreślana królewskość- 2 służących przy koniu, w tle morze, pozornie tylko niedbały strój. Ręka na biodrze- duma z zajmowanej pozycji. Rękawiczka w dłoni- szlachetne pochodzenie, pierwszy raz w ten sposób zasygnalizowane u Tycjana. U Halsa gest ten wykonują mieszczanie. W portrecie Karola I zalecenia z Dworzanina Castiglione, książki popularnej jeszcze w XVII w.: spezzatura- nonszalancja, niedbałość w geście, zachowaniu.

• 1635, Potrójny portret Karola I. van dyck wykonał ten portret dla Berniniego, aby ten wykonał na jego podstawie rzeźbę. Karol I jest katolikiem. Papież chce przywrócić Anglię pod zwierzchnośc stolicy Apostolskiej, dlatego funduje królowi rzeźbę u Berniniego. Rzeźba zostanie wysłana do Anglii, a Karol niebawem ścięty.

• 1647, Potrójny portret kardynała Richelieu, Philppe de Champaigne. Dla rzeźbiarza Francesco Mocchi. Źródła takich przedstawień można upatrywać w XVII-wiecznej literaturze hiszpańskiej, w której opisuje się sobowtóry lub ludzi o rozszczepieniu osobowości. Być może istnieje jakis związek. Zwraca się też uwage na Prudentię- alegoryczną postać o 3 obliczach. Pierwszy pisze o tym Cyceron: 3 oblicza reprezentują pamięc, rozsądek i przewidywanie.

• 1580, Tycjan, Alegoria mądrości. Twarz Tycjana oraz Orazio i Marco Veccellio- członków rodziny.

• Hiacynt Rigaud, Portret matki, 1695. Prawdopodobnie bez drugiego dnia.

• 1700, Hiacynt Rigaud, Portret Ludwika XIV. Zamówienie jako dar dla króla Hiszpanii. Nie konny, ale manifestuje chwałę i wielkośc króla. Realistyczna twarz, ubrany w insygnia królewskie. Kolumna- stałość rodu. Ręka na biodrze. Ten typ staje się wzorem dla oficjalnych portretów królewskich.

• Antoine Francois Callet, portret Ludwika XVI- wzorowany na nim.

• Zygmunt III Waza, pocz. XVII w. zamówiony u Rubensa. Portret konny, wielkość władcy, pies. Starał się wprowadzić etykiete hiszpańską, grał w piłkę, czym budził powszechne zgorszenie.

• Maria Cecylia …, grafika powiela model malarski.

• Jan III Sobieski, po 1686.

• Jan III Sobieski, antykizujący strój, po1683. Kotara w tle- w portretach męskich często staje się fragmentem namiotu wojskowego.

• Portret Aleksandra Jabłonowskiego, Jan …, 1740. Ubrany w kontusz, w tle ukazane działania wojenne.

• Stanisław Antoni Szczuka, anonimowy. Kotara w tle, stół z insygniami urzędu. Zegar- atrybut charakterystyczny dla malarstwa angielskiego, hiszpańskiego.

Anton van Dyck

• 1631, Thomas Hammer i Cornalius Jonson.

• Kilka lat później, portret Thomasa Hammera. Malarz odchodzi od płaskości, surowości, ciemnych barw na rzecz portretów alegoryzujących. Przebiera portretowanych, wyposaża ich w rekwizyty. Shop of beauty- pracownia, w której miał pełno kostiumów, rekwizytów. Lekkość, pejzaż, detale szat- błyszczące, połyskujace, marszczące się materiały.

• 1630, Filip El Roy z chartem.

• 1638, George Stewart. Napis: „wspiera mnie amor”. Ukazany w pejzażu. Miłość jako uczucie dwutorowe: krzew róz- przyjemność vs. oset- cierpienie.

• 1633-34, William Fielding. Podróżował do Indii. W pejzażu po lewej stronie angielskim, po prawej- egzotycznym (palma) + indyjski służący.

Osoby zestawione kontrastowo:

• 1637, George Digby i William Russel. Przyjaciele, studenci z Oxfordu. Ubrany w czerń (Saturn- melancholia), moda hiszpańska, globus, zmiete kartki. Ubrany w czerwony strój- elementy zbroi, energia, ostrogi przy butach, ręka na biodrze, postawa pewna siebie.

• 1640, Thomas Wentworth i Filip Mainwaring. Ubrany w czerń- odłożona kartka, zamyślenie. Ubrany w czerwień- podczas pisania, aktywny.

• 1638, Portret dwóch wdowców- Thomasa Killigrew i Williama Crofta. Gest melancholii, obrączka po żonie na bransolecie, oparcie o złamana kolumnę, trzyma projekt nagrobka. Drugi trzyma pustą kartkę, działania artystyczne jako sposób na złagodzenie bólu.

• 1630te, Lucas van Uffel. Odwrócenie się postaci do widza- sugestia ruchu, dynamika.

• 1640te., Portret mężczyzny. Pieter Mason. Przywiązanie do sfery zmysłów. Trzyma w dłoni zegarek- upływający czas.

WYKŁAD 10

Portret Barokowy

Wydaje się, że kobiety w portretach dominują (ukazywane jako święte, postaci mitologiczne). Tak naprawde kobiety zostały odciete od życia, były żonami, matkami, gospodyniami- tak była ograniczona ich rola. Niezamężne kobiety często posyłano do klasztoru. Wdowy nie mogły prowadzić same warsztatu po rzemieślniku/malarzu/itd. Szereg ograniczeń zawodowych, mało kobiet było też wykształconych. Uczyły się głównie rzeczy praktycznych. Mężczyźni często brali sobie za żony niższe rodem partnerki. Vermeer ukazuje kobiety zamknięte w pomieszczeniach z przestrzenią im niedostępną- rys samotności kobiecej. Kobieta realizuje się w modzie. Hiszpańska moda preferuje krezy, suknie zabudowujące ciało; francuska odsłania biusty, lubi wysokie fryzury (fontage)-takie konstrukcje potrafiły dochodzić do 1 m. wysokości, często wykonywano je publicznie= teatralizacja zwyczajów.

• Thomas Gainsborough ukazuje scenkę, gdzie goscie obserwują układanie fontagu na głowie damy. Fryzjer musi stać na małej drabince.

• Benjamin Block, Hrabina Anna Daschin?, portret zaręczynowy- kwiaty.

• De Boe??, Portret kobiety, 1621. oblubienica z przypietym bukietem kwiatów. Moda hiszpańska- suknia na krynolinie (sztywny materiał + stelaż, u biedniejszych kobiet poduszki z włosiem na biodrach), kreza (wynalazek hiszpański, kołnierz z płótna, koronki, wiele warstw materiału, krótka moda zastąpiona przez wyszukane kołnierze), bransoleta z korali

• Egmont Justus, Portret Marii Ludwiki Gonzagi, 1645. Przyszła żona Władysława IV i Jana Kazimierza. W parku, gdzie publicznie pili herbatę. Suknia francuska.

Anton van Dyck wprowadza nową emblematykę miłosną:

• 1638, Lady Anhert. Z męską rękawiczką, park z ogrodem różanym symbolizującym miłość, wielki dekolt, pączek róży wsadzony za dekolt. Szal rozwiązany, przerzucony

• 1640, Olivia Porter, rozwiane włosy, nad urwiskiem. Portret powstał w ciężkim okresie jej życia.

• Maria de Tassis, 1629. moda hiszpańska. Zaakcentowane rozdarcie między życiem duchowym (podwójny krzyż) i światem zmysłowym (wachlarz)

• Portret Doroty Savage z siostrą Elżbietą Thimbleby, 1637. Z okazji ślubu Doroty. Anioł (kojarzony z Amorem) wręcza Dorocie kosz z kwiatami róż (dar Wenus). To także nawiązanie do imienia i świętej patronki- św. Doroty.

• Venecja Stanley jako Roztropność, 1633-34. Obraz na zamówienie jej męża. Gołąb i wąż w dłoniach, koronowana przez anioły. Podeptana miłość ziemska i postać z podwójną maską- oszustwo.

• Abraham Lamberts, Portret młodej wdowy, ok. 1630. Kwiat mówi o czystości, rzeźby antyczne. Przygotowanie do nowej miłości.

• Marcus Gheeraerts, Anna Duńska, 1611-1614. biżuteria SC4= Sophia Christen IV. Wzór na sukni pawie pióra- ptak Junony.

• Marcus Gheeraerts, Anna Duńska w stroju do polowania. Dąb- stałość, siła, moc. +murzyński sługa i włoskie charty.

• Mary Edmonds/Edwards, 1605-1610. Żona Clemensa Edmondsa/Ewardsa? Trzyma komentarze do Juliusza Cezara pióra męża. Poprzez strój hołduje zmarłej Elżbiecie I. halka z wyobrażeniem statków i motywów morskich. Pierścienie na zawiązkach lub bransoletach- moda angielska.

• John Decritz, Lucy Harrington (Dama z przedstawienia kostiumowego) 1606. Grała w sztuce Bena Johnsona „O potędze Junony” wystawianej na zamku królewskim. Lucy Harrington grała boginię towarzyszącą Junonie w ostatniej scenie.

Francis de Goya doszukuje się w portretowanym zła, brak ciepła, uczuć. Jedynie portrety księżnej Alby zawierają więcej życia. Stosuje rokokowe zabawy typu napis na piasku, ukryty napis z datą i autorem.

• Markiza Pontejos, 1786. Przypomina marionetki. Kwiaty, pies.

• Markiza de la Solana, 1795. Raczej ascetyczny portret dojrzałej kobiety. Nic nie rozprasza uwagi oprócz rózowej kokardy.

• Księżna Alba, 1795. Słynna ze swej urody i inteligencji. Kochanka artystki, obok piesek. Alba wskazuje napis na piasku- kto i kiedy. Na bransoletce inicjały Goyi

• Księżna Alba, 1798. Napis „solo Goya”. Napisy na pierścieniach z imionami kochanków.

• 1800-1805. Maja naga i ubrana. Sądzono, że do obrazów tych pozowała księżna. Obecnie odrzuca się tę hipotezę.

• Helena Fourmet, druga żona Rubensa, 1630.

• Anna Orzelska, 1728, artysta nieznany. W parku z pieskiem. Trytony, syreny, bóstwa morskie- antyczne wyzwolenie zmysłów, lubieżność

• Konstancja Krystyna Wielopolska, 1664-1670. Bukiet kwiatów, wieniec nawiązuje do Flory, Wenus. Kwiaty zerwane- symbolika wanitatywna

• Elżbieta z Lubomirskich, XVIII w. Kolumna- stałość, moc rodu. Przez okno widoczny kościół- fundacja??

• Katarzyna z Prędkowskich/Trętkowskich. Młoda wdowa, wstępuje do klasztoru (obraz namalowany w tym momencie jej życia). Odrzuca ogród, pałac, przed nią czaszka i krucyfiks

• Maurice de la Tour, Madame Pompadour, 1755. Kochanka Ludwika XV, umiała poskromić królewski temperament. Mecenaska, mądra, piękna. Dbała o rozrywke dla króla.

Macierzyństwo XVII/XVIII

Św. Augustyn twierdził, że dzieciństwo to okres ułomny, okres braku woli. Dziecko należy karać, zaleca się surowe wychowanie. Dziecko to ciele, bydlę. Nie potrafiono się zajmować dziećmi. Krępowano je zamiast ubierać. Ze względu na wysoką śmiertelność noworodków starano się do dzieci nie przywiązywać. W XVIII wieku rozwija się opieka medyczna i następuje zbliżenie matki do dziecka. Wiele czułych portretów.

• 1623, Anton van Dyck, Filip i Clelia Cataneo. Portrety wykonane w czasie podróży do Genui. Ze zwierzątkami.

• 1637, Anton van Dyck, Dzieci Karola I. Intymnośc, czułość. Mary po lewej pojawia się w kilku innych obrazach.

• 1641, Anton van Dyck, Maria i Wilhelm Orański- portret małżeński, mieli wówczas po 10 i 14 lat.

• Synowie Jana III Sobieskiego, po 1685.

• Jan Staap/Staat-malarz holenderski, Dziewczynka piecząca ciasto

• XVIII w., Portret dziecka, ptaszek w klatce

• Goya, Don Manuel Osorio, 1788. Chłopiec ma tutaj 14 lat. 2 kotki i ptaszek w klatce. Podwójna natura dziecka- ma władzę nad zwierzątkami, okrucieństwo.

• Rubens, Clara Serera, najstarsza córka, lata 20te. Z Izabelą Brant

• Rubens, Nicolaas Rubens, 1619. szkicowe ujęcie.

• William Hogarth, Dzieci Grahamów, 1472. Dzieci lekarza, wesołe, bogate, itd. Malarz wprowadza jednak elementy niepokojące: misa z nadpsutymi owocami, klatka z ptaszkiem i kot, w tle obraz z tonącym statkiem- vanitas, bliskość śmierci, memento mori.

• Thomas Boschert, 1635, Matka z dwójką dzieci. Czułość, okazywanie uczuć

• Rubens, Helena Fourmet z synem Fransem, 1635.

• Rubens, Helena Fourmet z synem Fransem i córka Klarą, 1636-37.

• Józef Gaborski, Tekla z Bielińskich z synem Franciszkiem, koniec XVII w.

• Francois …? Madame Pompadour z córką, szkic

Sobór Trydencki (XXIV sesja) mówi, że małżeństwo to nie tylko kontrakt, ale przede wszystkim sakrament. Potrzebna miłość.

• 1621, Anton van Dyck, Portret rodzinny

• 1631, Cornelis deVos, Anton Reyniers z rodziną. Gesty trzymania rąk, na kolanach, karmienie słodyczami.

• Frans Hals, 1620, Portret rodzinny. Przecięty, rodzina w parku, dąb- stałość, bluszcz- łącznośc, wzajemne relacje. Gryrodzinne

• Rubens, Portret z Heleną Fourmet i synem, 1639. Ogród, róże mówią o miłości. Róże i papuga w ikonografii Matki Boskiej. Papuga-macierzyństwo. W tle kariatyda z obfitym biustem- podność

• Jacob Jordaens, Portret rodzinny, 1622. W altanie, w parku. Z córką, żoną i służącą. Pies za krzesłem, lutnia- harmonia, współbrzmienie. Owoce- odnaleziony raj.

• Cornelis de Vos, Autoportret z rodziną, 1630-35.

• Goya, Księżna Osuna z rodziną, 1788. W portretach rodzinnych Goyi więcej ciepła.

• Goya, Rodzina Infanta Louisa, 1783. Brat króla Karola II, publicznie czesana żona przy stole.

• Daniel Mytens, Podwójny portret Thomasa Howarda i Alathei Talbot, 1608. Wielcy dworzanie, doskonali mecenasi. Alatheia damą dworu Anny Duńskiej, katoliczka, znawczyni dzieł sztuki (malarstwo renesansowe płd i płn, klasyczna rzeźba starożytna). Thomas- Order Podwiązki, kanclerskie berło

• Portret małżonków Debry??, Kobieta trzyma książeczkę do nabożeństwa. Łańcuszek będący zakładką trzymany przez mężczyznę. Przywiązanie, także miłość do Boga.

• Frans Hals, Podwójny portret Stefana i Izabeli Geraerdts, 1650. Zwróceni ku sobie, kontakt wzrokowy, więź. Kobieta trzyma różę i kieruje w stronę męża. Uśmiech, spojrzenia. Portret zaręczynowy.

WYKŁAD 11

Portrety W Przebraniach

W poprzednim artykule zostały zaprezentowane autoportrety, w których artyści przedstawiali siebie w roli świętych postaci. Zabieg ten nie dotyczył jedynie kreacji na linii artysta-święty ale funkcjonował także w portretach zamawianych przez znamienite osoby. Przedstawienie siebie w roli świętego pomagało promować własną osobę, pokazywać siebie światu jako kogoś lepszego, szlachetniejszego, godniejszego. Przyjęcie roli świętego wymagało z pewnością odwagi, jednocześnie było aktem czy też wynikiem pewnej narastającej mody. Artyści chętnie przystawali na wykonanie takich portretów, gdyż niniejszy rodzaj sztuki dawał możliwość spełnienia się w dwóch obszarach tematycznych portrecie i przedstawieniu świętej postaci zgodnie z regułami ustalonej ikonografii.

Jedną z bardziej interesujących i popularnych kreacji stanowiły portrety, w których konkretne kobiety stylizowano na Matkę Boską. Jedno z najwcześniejszych ujęć tego typu prezentuje miniatura z Brewiarza Marii de Gueldern (przed 1425 r.). Przedstawia ona właścicielkę niniejszego brewiarza-księżniczkę Marię przechadzającą się wśród kwiatów, w Zamkniętym Ogrodzie. Kobieta, w zamyśleniu przegląda karty modlitewnika, który trzyma w dłoni. Wokół niej unoszą się anioły Ľbanderolą o słowach Ľąc ku księżniczce Ducha Świętego. Mamy zatem obraz który w niemalże magiczny sposób łączy dwa wątki ikonograficzne przynależące Matce Boskiej-Zwiastowanie i Hortus Conclusus tworząc z nich nową scenerię dla roli jaką przeznaczył artysta portretowanej księżniczce.

Maria de Gueldern jest w tym ujęciu utożsamiana z N. M. Panną po pierwsze z uwagi na swoje imię, po drugie prawdopodobnie dzięki odmiennemu stanowi w jakim się znajdowała. Trudno dzisiaj doszukiwać się informacji o usposobieniu i cechach charakteru przedstawionej postaci, warto jednak zwrócić uwagę, iż rolę Matki Boskiej kreowały często w sztuce kobiety nie zupełnie czyste na duszy i ciele... Przykładem takiego przedstawienia jest skrzydło dyptyku z Melun (1450/52 r.) prezentujące Najświętszą Marię Pannę z Dzieciątkiem. Zaprezentowany schemat ikonograficzny ukazuje typ ,,Maria

Lactans"- Matkę Boską karmiącą Jezusa. Obraz uiszcza niniejszą scenę, jednak w roli Marii została przedstawiona Agnes Sorel- słynna z urody faworyta króla Francji Karola VII. Kobieta nawet nie spogląda na widza, jej białe, chłodne ciało i surowość twarzy, stwarzają natychmiastowy dystans.

Zdecydowanie brakuje w tym ujęciu ciepła i czułości przynależnych Matce Boskiej. Podobny zabieg artystyczny stworzył niemiecki malarz Hans Holbein w przedstawieniu ,,Madonny" z 1526r. Obraz zamówił u artysty Jakub Meyer-pozbawiony urzędu burmistrz. Jego postać z synami oddająca się w opiekę Matki Boskiej została przedstawiona z lewej strony obrazu. Z prawej strony Holbein umieścił dwie żony burmistrza, pierwszą Magdalenę (zmarłą w

1511 r.) ukazaną z profilu i drugą Dorotę z córką Anną. Wszystkie umieszczone w obrazie postacie (może z wyjątkiem najmniejszego syna) modlą się żarliwie do wyniosłej, milczącej Madonny z Dzieciątkiem. Niezwykłym jest iż tak ważna, znamienita rodzina z Bazylei oddaje cześć Matce Boskiej - będącej w rzeczywistości portretem Magdaleny Offenburg - kobiety o dość wątpliwej reputacji i niskiej pozycji społecznej. Ten sam Holbein kreuje z kolei portret swojej rodziny wzorując się na ikonografii św. Anny. W Ľujmując postacie w schemat kompozycyjny właściwy przedstawieniom św. Anny prezentowanej w towarzystwie małej Marii i Chrystusa. Dzieci skupione wokół żony malarza i sama Elżbieta tworzą dodatkowo przestrzenny układ przywołujący obraz ,,Święta Anna Samotrzecia" Leonarda da Vinci.

Z kolei w wielu obrazach włoskiego artysty Sandro Botticellego w roli Matki Boskiej występowała najpiękniejsza kobieta Florencji-Simonetta Cattaneo-późniejsza żona Marka Vespucci, jednocześnie wielka platoniczna miłość Giuliana Medici. Simonetta wyobrażała najwyższe piękno zarówno w wymiarze duchowym jak i fizycznym. Jej delikatne, szczupłe ciało, smukłe dłonie, melancholijna twarz, długie, blond włosy stały się źródłem nieomal niewyczerpanej inspiracji i fascynacji wielu malarzy florenckich tworzących w połowie XV wieku. Najwięcej jej portretów wykonał Botticelli, przy czym Simonetta występowała w jego obrazach głównie w roli mitologicznych bogiń lub w roli Matki Boskiej (m.in. ,,Madonna eucharystyczna"-1470 r., ,,Zwiastowanie"-1488/90 r., ,,Madonna ze świętymi"-1487 r., ,,Madonna z książką"-1490 r.) Pełen smutku, nostalgii i efemeryczności wzór kobiety który Simonetta reprezentowała był na tyle silny, iż wiele z tych obrazów powstało już po jej śmierci (Simonetta zmarła młodo na suchoty w 1476 roku).

Prawdopodobnie dzięki funkcjonującej formule portretów-kreacji na Matkę Boską możliwe stało się przedstawienie małego Chrystusa w formie portretu konkretnego dziecka. Przykładem takiego obrazu jest dzieło Pierro della Francesca ,,Madonna ze świętymi i księciem Federico Montefeltre" (1472/74

r.) Obraz przedstawia Madonnę ze śpiącym na jej kolanach Dzieciątkiem. Wokół Niej stoją aniołowie oraz św. Jan Chrzciciel, św. Bernardyn ze Sieny, św.

Hieronim, św. Franciszek,św. Piotr Męczennik i św. Jan Ewangelista. Na pierwszym planie klęczy książę Urbino - Federico Montefeltre ze złożonymi dłońmi. Ubrany w błyszczącą zbroję prezentuje się Marii przede wszystkim jako rycerz, który odbył nie jeden pojedynek-poświadcza to nieco zniekształcony hełm leżący przy nogach księcia. Mężczyzna jako jedyny w tej grupie został ukazany z profilu, ponieważ artysta w myśl renesansowego estetyzmu chciał pominąć mało dyskretny brak prawego oka księcia. Tak wygląda podstawowa treść obrazu, jest jednak jeszcze jego druga sfera-sfera ukryta. Małżonka księcia Battista Sforza zmarła w 1472 roku podczas swojego dziewiątego porodu ale pierwszego porodu z którego narodził się dziedzic Urbino - syn Guidobald. Zaprezentowany obraz jest więc z jednej strony votum dziękczynnym dla Matki Boskiej za narodziny syna, z drugiej strony votum proszalnym o dalsze zachowanie dziecka przy życiu i zdrowiu. By wzmocnić akcent prośby Guidobald został przedstawiony jako mały Chrystus na kolanach Marii. W ten sposób dziecko wydawało się być pod jeszcze większą opieką, lepiej chronione przed złem świata. Dodatkowo synek księcia ma zawieszony na szyi koralowy naszyjnik. Jak wiadomo koral miał strzec ludzi, szczególnie zaś dzieci przed Złym Okiem, chorobami i nieszczęściem. W jego znaczenie apotropaiczne wierzono już w starożytności, a w średniowieczu i renesansie zwyczaj obdarzania dzieci koralami praktykowano nader często. Tym samym Guidobald został ukazany w obrazie jako śpiący chłopiec, nie zdający sobie sprawy z sił które go chronią- począwszy od obecności ojca, przez magię korala do Matki Boskiej. Niestety wszystkie opisane zabiegi nie uratowały syna księcia, który zmarł w 1482 roku mając dziesięć lat.

Niezwykle frapującym zjawiskiem jest zmiana albo raczej zamiana świętego protektora wobec ewolucji w pozycji społecznej jakiej portretowana postać doznawała. Doskonały przykład powyższej metamorfozy stanowią trzy portrety arcybiskupa Magdeburga-Albrechta Brandenburskiego. Duchownego-swojego wieloletniego protektora przedstawił niemiecki artysta Matthias Grünewald w obrazie pt. ,,Święty Erazm i św. Maurycy" (XVI w.)-oczywiście Albrecht Brandenburski przyjmuje w obrazie rolę św. Erazma-wielkiej i ważnej postaci dla średniowiecznego chrześcijaństwa. Co jednak najważniejsze przyjmuje rolę świętego, który piastował urząd biskupi zanim stał się pustelnikiem.

Biskupem był również Albrecht Brandenburski zatem podstawą łączności między nimi było w tym przypadku stanowisko w kościelnej hierarchii. Kiedy Albrecht Brandenburski został kardynałem zapragnął wystąpić w nowej roli. Jego życzenie spełnił Łukasz Cranach Starszy malując dwie wersje obrazów, w których ukazał nowego kardynała pod postacią św. Hieronima. Święty ten był przedstawiany w ikonografii średniowiecznej i renesansowej właśnie w stroju kardynalskim, dlatego wydawał się najwłaściwszym chrześcijańskim bohaterem, w którego mógł wcielić się Albrecht Brandenburski

W pierwszym obrazie z 1526 r. Albrecht Brandenburski zasiada w wykwintnym studio, przy pokaźnym stole, pełen zapału do pracy naukowej. W pomieszczeniu poza atrybutami mądrości i religijności kardynała spoczywają dzikie zwierzęta, m.in. lew-atrybut św. Hieronima ale także bażanty, jelonek, bóbr, zając, kuropatwy i papuga. Ich spokój, łagodność i wzajemna zgoda symbolizują pełną harmonię między świętym a naturą-między światem człowieka a światem zwierzęcym. Wyobrażają ład istnień, który dokonuje się dzięki cudownej mocy św. Hieronima a zatem Albrechta Brandenburskiego! W drugim obrazie z 1527 r. Albrecht Brandenburski ponownie przemienia się w św.

Hieronima ubranego w strój kardynalski, pracującego przy biurku, tym jednak razem akcja nie odbywa się w pracowni uczonego, ale w gęstym, północnym pejzażu, na tle ciemnego lasu. Ponownie pojawiają się dzikie zwierzęta: lew, bóbr, zając i jelonek, które wtulają się w siebie a jednocześnie garną się do kardynała. Z obu obrazów wyraźnie przebija silna apoteoza portretowanego, gloryfikacja jego stanu społecznego, jego pracy, jego pozycji w hierarchii kościelnej...

Portretem zbiorowym opartym na wariancie ,,przebrania w świętą postać" jest fresk Benozza Gozzoliego z kaplicy pałacu Medyceuszy we Florecji, namalowany w latach 1459-1462. Malowidło przedstawia przybycie Trzech Króli ze swoim orszakiem do nowonarodzonego Chrystusa. Scena jest jak najbardziej religijna ale w całym ujęciu właśnie orszak staje się akcentem dominującym.

Przedstawia tłumną kolumnę jeźdźców i pieszych, ubranych zarówno w stroje europejskie jak i w kostiumy ,,wschodnie". Członkom orszaku towarzyszą oprócz koni egzotyczne zwierzęta, cały zaś orszak przemierza nieco fantastyczny krajobraz. Niezwykłą cechą niniejszego malowidła jest to, iż orszak tworzą konkretne postacie, żyjące w ówczesnej Florencji. Co więcej scena ta nawiązuje do bardzo ważnego wydarzenia historycznego, które miało miejsce we Florencji w 1439 roku. Wtedy właśnie odbył się zjazd przedstawicieli kościoła greckiego i rzymskokatolickiego w celu powstrzymania zagrażających Konstantynopolowi i Europie Turków. Oprócz duchownych w zjeździe uczestniczyli możnowładcy, książęta, uczeni a nawet cesarz Jan Paleolog. Cesarz i jego orszak w liczbie siedmiuset osób przybył najpierw na ów zjazd do Ferrary, jednak panujące tam warunki nie sprzyjały spotkaniu. W mieście było nie tylko bardzo zimno, ale i tłoczno. Koszty utrzymania gości z dnia na dzień rosły na co papież nie miał środków, dodatkowo pod koniec roku 1439 wybuchła w Ferrarze zaraza. Wtedy właśnie swoją propozycję przeniesienia zjazdu przysłali mieszkańcy Florencji. Sobór stał się znaczącym wydarzeniem dla miasta. Mieszkańcy Florencji stanęli nagle oko w oko z rzeszą jaskrawo ubranych gości ze Wschodu, przemierzających miasto w towarzystwie egzotycznych zwierząt i równie dziwnych etnicznie kolorowo-skórych giermków

. W mieście ożywił się handel, co jednak najważniejsze greccy uczeni wygłosili szereg odczytów w wyniku czego nastąpił ,,wybuch" zainteresowania studiami naukowymi. Szczególnie znaczącą rolę wypada przyznać Gemistosowi Plethonowi który zaprezentował cykl wykładów dotyczących Platona, co stało się zachętą do założenia we Florencji Akademii Platońskiej. Czas odbywającego się zjazdu był na tyle istotny i odświeżający dla kultury i sztuki, iż słusznym wydawało się upamiętnienie tego zdarzenia, np. w formie malowidła. Dzieło Benozzo Gozzolego spełnia całkowicie powyższe założenie.

Ukazany klimat orszaku Trzech Króli prezentuje ówczesny przepych, tłoczność zdarzenia, jego zjawiskowość i cudowność wypełnioną egzotyką. Poza tym tak jak już wspomniano Gozzoli przedstawia jako członków orszaku uczestników tego zjazdu-seniorów rodu Medyceuszy Pietra, Cosmę i Lorenza, ich dzieci, służbę, florenckich i greckich uczonych, cesarza Jana Paleologa w fantazyjnym ubraniu i turbanie na głowie, patriarchę Konstantynopola i wielu innych. Zatem ukazane postacie stają się na obrazie członkami dwóch zdarzeń religijnego i świeckiego, biblijnego i miejskiego, magicznego i rzeczywistego. Pozostaje jedynie pytanie czy sobór florencki i jego uczestnicy nie przytłumili nieco w malowidle samego aktu nawiedzin małego Chrystusa? Z drugiej strony odbyty sobór służył właśnie Chrystusowi- a ściślej obronie wiary której Chrystus był twórcą.

Zaprezentowany, niewielki zaledwie wycinek portretów-kreacji pozwala zyskać przekonanie, iż ten rodzaj sztuki miał w średniowieczu i renesansie ogromne znaczenie. Zwykły portret jedynie ukazywał postać, przypominał ją, często wychwalał, czasami tuszował defekty urody. Portret-kreacja obdarzał portretowanego dodatkowymi walorami duchowymi a jednocześnie wprowadzał do obrazu nowe treści. W jakiś sposób zmniejszał także granice między sferą sacrum a profanum. Był też specyficzną próbą oswojenia świętości.

WYKŁAD 12

Malarstwo Holenderskie- Główne Wątki I Porównanie Z XIX-Wiecznym Malarstwem Duńskim

W XIX-wiecznej sztuce duńskiej odżywają wątki z malarwstwa holenderskiego- w głębszy sposób (symbolika) lub ograniczają się tylko do tematu.

Pod koniec XV w. Niderlandy znalazły się pod panowaniem cesarza Maksymiliana. W XVI w. w wyniku małżeństwa Joanny Szalonej i Filipa Pięknego Niderlandy zostają dołączone do Hiszpanii. Kolejni królowie to Karol V, Filip II… W połowie XVII w. wybucha powstanie szlachty niderlandzkiej przeciw Hiszpanii. Wiek XVII stoi pod znakiem emigracji do Anglii. W 1579 r. unia w Arras sankcjonuje utworzenie Flandrii przez 10 prowincji katolickich. W wyniku unii w Utrechcie 7 prowincji tworzy Holandię. Jest to republika mieszczańska, w której pierwszorzędną rolę odgrywają prężnie rozwijające się miasta: Amsterdam, Lejda, Harlem. To świat małych uliczek, małych domków, niewielkich warsztatów. Charakterystycznym rysem są specyficzne szyldy cechów i warsztatów z ich świętymi patronami i emblematyką.

W 1651 religią państwową obwołano kalwinizm, którego głównymi wyznacznikami były nauka o predestynacji, czczenie niedzieli, etos pracy i czystości, ograniczenie zdobności życia, potępienia hucznego obchodzenia świąt, chrzest i komunia jedynymi sakramentami. Kaznodziejami mnisi lub zwykli rajcy. Ponieważ rzeźbę i malarstwo uznawano za dar Boga, który objawił się przez Słowo (nie obraz), nie można było przedstawiać tego, co boskie, niebiańskie, lecz zwykłe zdarzenia, ludzi, itd. Masowo oczyszczano kościoły z dzieł sztuki. Deus abenditus- Bóg ukrywający się w obrazie.

Odbiorcami sztuki bogate i srednie mieszczaństwo, szlachta bierna. Powstaje mnóstwo obrazów. Artyści należą do tych samych cechów, co różni rękodzielnicy, np. bractwo św. Łukasza. Malarze specjalizujacy się w konkretnych tematach, np. marynistycznych, martwych naturach, itd. Obrazy zastępczym środkiem płatniczym. Życie wielu cenionych dziś artystów było tragiczne, np. Frans Hals umiera w przytułku.

Sztuka duńska XIX w. Inspiracja Duńczyków malarstwem holenderskim możliwa ze względu na dwie ważne kolekcje: królewską założoną w poł. XVIII w. i drugą autorstwa A. Moeltke. Kolekcjonowaniem zajmowali się także tacy pasjonaci jak Johann Christian Bodendick- lekarz królewski. Obrazy Holendrów często powielane w grafikach. Dania przypominała trochę XVII-wieczną Holandię: okrojona (m.in. o Norwegię), ale o dużych ambicjach.

• Gerard Terborch, 1650, Siedząca dziewczyna. Duńska rycina XIX-wieczna.

I TEMAT- Prezentowanie kościołów wewnatrz i zewnątrz zamiast Boga.

• Widok kościoła w Veere, Jan van der Heyden, 1700.

• Anthonie Beerstraten, Pejzaż zimowy, 1660.

• Duńczyk Jorgen Ritt? … w Roskilde. Temat ten zapoczątkowuje Brueghel, Holendrzy rozwijają.

Pieter Saenredam specjalizował się w tym temacie, maluje autentyczne wnętrza, dokonywał dokładnych pomiarów zanim przystąpił do malowania. Wnętrza w równomiernym oświetleniu. Większość życia spędził w Harlemie. W jego obrazach niewielu ludzi.

• Wnętrze kościoła św. Jana w Utrechcie z 1645 r. Prowincja Holandii, opustoszałe wnętrze. Dekorację stanowią jedynie epitafia.

• Wnętrze kościoła św. Odulfa w Assendelft, 1649. W trakcie kazania. Motyw nagrobku ojca- Assendelft rodzinnym miastem Pietera.

• Wnętrze kościoła św. Wawrzyńca w Alkmarze, 1661.

• Wnętrze kościoła św. Bawona w Harlemie, 1635. Tematyka społeczna: żebracy, szlachta, matki z dziećmi.

• Wnętrze kościoła św. Bawona w Harlemie, 1636. Elementem zdobiącym potężne malowane organy z wyobrażeniem Chrystusa.

Inni malarze:

• Duńczyk Christen Kobke, Transept katedry w Arbuse. Uczeń Eckersberga- czołowego romantycznego duńskiego malarza. Kładł olbrzymi nacisk na umiejętne przedstawianie architektury (w dużej mierze starożytnej).

• Isaak Nickelen, Wnętrze kościoła św. Bawona w Harlemie, 1666.

• Duńczyk Konstantin Hamsen, 1829. Dwie postaci we wnętrzu kościoła w trakcie ślubu.

II TEMAT- Zwierzęta w plenerze.

Paulus Potter- specjalizował się w tym temacie, często komponuje zwierzęta na krawędzi. Pokazanie obyczajowości nowopowstałego kraju. Przejaw życia- pastwiska, łąki. Naturalistycznie odtwarzał brudne paznokcie chłopów i umazane boki krów, jednocześnie przedstawiając ich w pozytywnym świetle, zgodnie z duchem ówczesnj literatury.

• Dwie krowy na wzgórzu, 1648.

• Konie przy furtce na łące, 1649.

• Młody byk, 1647. Mężczyzna oparty o drzewo. Zwierzęta naturalnej wielkości.

Inni artyści:

• Biały koń na wzgórzu, Duńczyk Thomas Johan Ludbi??

• Duńczyk Christen Kobke, Portret Frederika Sondringa, 1842. Artysta gotowy do pracy, paleta w dłoniach. W tle wiszą szkice architektury rzymskiej i studia pasących się zwierząt dla podkreślenia wagi umiejętności ich namalowania.

• 1661, Jakob van der Dos? Specjalizacja w stadach. Różni się od Pottera: maluje stada w świetle południa, zainsiprowany malarstwem południowym w trakcie podróży do Italii. W tle góry, choć nie ma ich w Holandii (za to występują w pejzażu włoskim). Barokowy romantyzm.

• Duńczyk Thomas Johan Ludbi?? 1845, Wieczorny pejzaz z owcami. Artysta w latach 1844-45 wykonuje całą serię romantycznych pejzaży z pastwiskami. Rys narodowy- dolmeny ukazane w obrazie mówiące o historii miejsca.

• Jacob van Ruisdael, pejzaże z wiatrakami, młynami. Malarz związany głównie z Harlemem. Według tradycji miał być samotnikiem pędzącym życie w spokoju i bez większych sukcesów. W swych dziełach uwiecznił nierozerwalny związek wody, ziemi, nieba.

• Duńczyk Thomas Johan Ludbi?? Pejzaż z wiatrakiem, 1847. w malarstwie holenderskim widoczna zależność człowieka od natury (w pejzażach Rembrandta przedstawieniom wiatraków, młynów, mostów towarzyszą zawsze burze, wichry, w Danii raczej tego brakuje.)

III TEMAT- Przedstawienia morskie, pejzaże ze statkami. Dla Holendrów podróże oraz wiążące się z nimi kupiectwo i handel- bardzo ważne. Styl drogi charakterystyczny dla mężczyzn (kobiety zamknięte w domach)

• Willem van de Velde, Statki wypłynęły z portu, 1657-1660. Cała rodzina van de Velde specjalizowała się w tematyce marynistycznej. Zazwyczaj w obrazach Holendrów podkreślana moc natury- morska burza, katastrofy, sztormy, morze i woda żywiołem bardzo niebezpiecznym.

• Wyładunek, Hendrik Dubbels, 1650-55.

• Duńczyk Christoffer Wilhelm Eckersberg, 1831-32, Statki w porcie. Eckersberg wykonuje cały cykl grafik ze statkami zapoczątkowując w Danii modę na marynizm. Wykonuje liczne studia statków. W obrazach ukazuje pewien typ statku, bez kontekstu, historii. Uczniowie jego będą chętnie prezentować romantyczna wizję tematu.

• Duńczyk Emanuel Larsen, Port. Romantyczna wizja, spokój, łagodność.

IV TEMAT- Portrety

Mistrzem portretu Frans Hals- maluje pary, rodziny, głównie mieszkańców Harlemu.

Bezpośrednia, żywa charakterystyka modela, malowanie alla prima, szybkimi pociągnięciami pędzla. Jego sława miała wyraźnie lokalny zasięg.

Twórca portretu zbiorowego. Choć pierwsze portrety zbiorowe pochodzą z XV w. ich rozkwit nastepuje dopiero w XVII w.

• Cornalis Antonisz, Bankiet Gwardii Cywilnej, 1533. addytywne, zestawianie osobnych wizerunków. Zbiór indywidualnych postaci przedstawionych jako pewna jedność, także myśl, która ich łączy. Równość!! Wszystkich należało ukazać podobnie (nie wyrózniając nikogo- wszyscy płacili za portret tyle samo). Odchodzi od tego Rembrandt w Straży Nocnej- Portret kompanii strzelców Fransa Banninga Cocqa- wyróżniając Kapitana Cocqa oraz porucznika Willema van Ruijtenborgh. Słono za to zapłacił.

Hals często portretuje bractwa strzeleckie zakładane głównie przez żołnierzy walczących o niepodległość z Hiszpanią. Bractwo św. Jerzego i Hadriana.

• Bankiet oficerów kompanii strzelców Bractwa św. Jerzego, 1616. Kompozycja pozioma typowa dla tego tematu, ale realizm, naturalność, dynamizm. Między postaciami brak większej łączności- odwracają się do widza.

• Bractwo św. Jerzego, 1627. W tym obrazie posuwa się jeszcze dalej. Indywidualizm, rodzajowe szczegóły, np. wyciskanie cytryny do ostrygi. Postaci rozsadzają obraz. Wiktor Łazariew: „nie chcą się liczyc z przestrzenią obrazu”

• Portret Przełożonych Domu Starców w Harlemie, 1664. inni ludzie, inne miejsce, inna zatem charakterystyka postaci- smutek, melancholia, kapelusze zsuwające się z głów- zaniedbanie.

• Portret Przełożonych Domu Starców w Harlemie, 1664, kobiety. Realizm. Twarze i dłonie mówią o zmęczeniu, starości, chorobach, znużeniu. W tle smutny pejzaż, obraz w obrazie zazwyczaj czymś, co ożywia lub dopowiada scenę.

Samodzielne portrety:

• 1639, Wesoły pijak. Patrzy w stronę widza, żywość gestu- podniesiona rączka. Swoboda w operowaniu plamą barwną, alla prima.

• Portret mężczyzny. Czerń tła i wyłaniający się biały kołnierz oraz twarz. Psychologizm, głębia, życie wenętrzne. W latach 40ych upodobanie publiczności zyskała nowa, gładka maniera malarzy amsterdamskich. Prawdopodobnie dlatego Hals zaczął odchodzić od ekspresyjności i dynamizmu w kierunku większej elegancji- ciemniejsze tła i czarne stroje.

• Portret pastora- czerń, brąz, gest złączonych dłoni.

• Duńczyk Christian Nielsen/Jensen?? Portret teologa Rubelsback. Wiele zapożyczeń od Halsa.

• Gerard Terborch, Portret mężczyzny, 1670. Uładzony, grzeczny. Czerwono-biały strój, gest podparcia dłoni na biodrze. Kapelusz na stole obok

• Duńczyk Christian Nielsen/Jensen?? Portret Ole Raberta?? 1839. Przedstawiciel burżuazji, inspektor celny. Rękawiczki, podparcie dłoni. Duma ze stanowiska i pochodzenia.

V TEMAT- Codziennośc, zwyczajność,cisza i czystośc wnętrz.

• Pieter Elinga, Czytajaca w pomieszczeniu, 1655.

• Emanuel de Witte, Kobieta przy klawikordzie, 1665-70. Stopniowanie wnętrz ukazanych amfiladowo.widoczny zasłuchany w grę mężczyzna, służąca. Porządek, harmonia, gdyż dom całym światem. Nieustanne sprzątanie wyśmiewane w Europie. De Witte malował także pejzaże i wnętrza kościołów.

Rozrywki- łyżwy zabawą narodową:

• Jan van Goyen, Zima, 1641.

• Jan Abrahamsz Beerstraten, Widok Oude Kerk zimą, 1659.

• Jan Steen, Poranna toaleta, 1663. Odchodzi od ukazywania czystych wnętrz. Symbole erotyczne: rozrzucenie butów, łoże w nieporządku. Lira z zapisem nutowym na parapecie, czaszka- vanitas, wątek moralizatorski. Strój kobiety- ubrana bardzo grubo- w mieszkaniach było bardzo chłodno. Holendrzy obsesyjnie dbali o czystość domu, ale ciała już nie. Ze względu na oszczędność wody myli tylko twarz i ręce. W II poł. XVII w przychodzi moda na łoże z baldachimem. Łóżka często były rodzajem szafy z podziałem na część dla rodziców i dla dzieci. Pierwsze obrazy Steena nawiązywały do haarlemskiej tradycji chłopskiego malarstwa rodzajowego, wiele motywów przeniósł do późniejszych obrazów, często korzystał z rycin Petera Brueghela. Małe komedie świata i wady ludzkie.

Temat łowów, darów myśliwskich:

• Gabriel Metsu, Dar myśliwego, 1658-1660. Prezentacja trofeów zaproszeniem do erotycznej zabawy. W XVII w. w języku holenderskim słowo „fogel”? oznacza zarówno „pies” jak i „kochać się”. W poezji kochanek jest nazywany myśliwym. Kuropatwa według XVII-wiecznej księgi emblematów symbolizuje rozpustę i nadmierną zmysłowość. Kobieta przyjmie zaproszenie myśliwego- figurka Kupidyna na szafie, książeczka do nabożeństwa zamknięta, trzewiczki już zdjęte. Ulubione tematy Metsu to czytanie listu, FLIRT, choroba.

• Pieter Codde, Powrót myśliwych, 1633-35. Symbole erotyczne: zając (intensywne rozmnażanie), kuropatwa, niezasłane łoże. Bałagan, kobieta przy lustrze. Największą część jego obrazów stanowią obrazy rodzajowe zazwyczaj zawierające aluzje erotyczne.

• Simon Kick, Powrót myśliwych, poł. XVIII w. Polowanie świadczy o arystokratycznym pochodzeniu. Prezentowanie trofeów, picie- prawdziwi mężczyźni. Jeżeli chodzi o tematykę erotyczną- jest już po.

• Duńczyk Martinus Rorbye, Baron z żoną, 1839. Motyw w malarstwie duńskim przejęty bez erotycznych symboli. Kobieta przy stole, pies, baron trzyma ptaszka.

• Duńczyk Konstantin Hamsen, Jorgen Rett?? Pokazuje ptaszka małej dziewczynce.

VI TEMAT- Bohaterami kobieta i ptak

• Pieter van Slingelandt, Kobieta z papugą, XVII w. Według księgi emblematów papuga symbolizuje czystość, cnotę. Otwarcie klatki i zabawa z papugą to nieczyste myśli. Bogato ubrana. Slingelandt przywiązywał dużą wagę do otoczenie swoich modeli.

• Jacob Ochtervelt, Obejmująca się para, 1660-1663. W górnym lewym rogu dwa całujące się ptaszki odpowiadają obejmującej się parze, której towarzyszy służąca.

• Frans van Mieris, Dziewczyna w czerwonym kaftanie karmiąca papugę, 1664. Ptak karmiony, pielęgnowany- cnota, rygor, karność, wstrzemięźliwość. Potwierdza to naparstek na palcu dziewczyny. Cerowanie, szycie, naparstek symbolami czystości.

• Duński artysta, Portret K. Klinberg, ptak w klatce.

• Duńczyk Christoffer Wilhelm Eckersberg, Bella i Hanna Nathansson, 1820. Rózne osobowości. Ptak w klatce karmiony przez sioostre ubraną w zieloną sukienkę. Kolor sukni koresponduje z barwą piór- dobra szkoła wychowania. Druga siostra z narzędziami do szycia, ale patrzy na nas=przełom w myśleniu, chęć wyrwania się z klatki.

• Gabriel Metsu, Kobieta szyjąca w niszy, 1650. Klatka na zewnątrz okna. Nie myśli o opuszczeniu klatki, szyje odwrócona od klatki.

• Duńczyk Martinus Rorbye, Widok z pracowni artysty, 1825. Odniesienie do Vermeera, w którego obrazach kobiety w świecie domowym zamknięte są na świat zewnętrzny. Mapy, listy, widoki, okna- jedyny kontakt z tym światem.

Dwoistość świata i podział na role, rodzina czczona także w XIX w.:

• Maerten van Heemskerck, Portret rodzinny, 1530. Sztywny, przedmioty na stole- małe martwe natury- ich symbolika odnoszona do członków rodziny.

• Ludol Jonh, Portret rodzinny, 1670. Dom, rodzina- bastion, miejsce wychowania. Małe dziecko bardzo kochane, zawieszona kotara.

• Pieter van Slingelandt, Scena z domu holenderskiego, 1663. Dom obszarem bez zła, miejscem kultywowania cnót. Klimat protestancki. Pies na stole… Bardzo dobra kompozycja. Tkanina, kotara w prowincjonalnych, królewskich, wotywnych- symbolika: świat jako wielki teatr Boga.

• Duńczyk Willem Marstand?? Rodzina kupca. Szczęście, duża rola kobiety jako opiekunki ogniska domowego.

• Pieter deHooch, Bieliźniarka, 1663. Białe płótno chowane do szafy- biel, czystość.

• Gerard Terborch, 1665, Mycie dłoni- kolejny symbol czystości. Terborch znany głównie jako malarz wnętrz mieszczańskich. Poetyckość, dyskretny urok. Pokoje pogrążone w półmroku, postać często widziana od tyłu

• Maerten van Heemskerck, Portret Anny Code, 1529. W renesansie duża rola społeczna kobiet, jednakże kobiety spełniały sie także w czynnościach domowych. Anna trzyma kołowrotek.

• Duński artysta, Rodzina Petersena?, 1830. Kobieta obiektem adoracji dziecka i męża. W XIX w. funkcjonowały teksty, według których mężczyzna był z gruntu chory, a kobieta mogła go uleczyć poprzez hormony.

• Duńczyk Christoffer Wilhelm Eckersberg, Portret rodziny, 1818.

• Duńczyk Willem Marstand?? Żona artysty i dzieci w pracowni, 1862-66. kobieta stoi na najwyższym stopniu (dosłownie i metaforycznie)

• Jan de Bray, Abraham Cateleyn z żoną, 1663. Cateleyn- malarz z Harlemu. W pracowni, gest trzymania rąk małżonków.

Starość:

• Gerard Dou, Stara kobieta podczas modlitwy, 1645. Biblia, narzędzia do przędzenie, posiłe. Samotność, ale dobra starość- wypracowana, skromna.

• Duński artysta, 1848, Ranek Bożego Narodzenia. Pochwała starości, godne odchodzenie. Skulona staruszka.

• Pieter deHooch, Podwórko, 1659-1660. Biesiadowanie na podwórkach za domem. Picie wina, od 1660 herbaty, później moda na kawę. Powstają bractwa kawowe i herbaciane.

WYKŁAD 13

Diego Velazquez

Nieznana dokładna data jego narodzin, wiadomo, że został ochrzczony w 1559 r. Pochodził z zamożnej rodziny (portugalska szlachta). Wcześnia zaczął wykazywać się talentem. Pierwszym nauczycielem Diego Herrera Starszy- popularny malarz i surowy nauczyciel porównywany do Michała Anioła. Po rocznej nauce w jego warsztacie Velazquez trafia do pracowni Francisca Pacheco (bardziej teoretyk niż malarz), dla którego wzorem był Rafael. Ciepły, łagodny człowiek. Dostrzegł, że młody Diego jest pracowity, sumienny, nawet poważny. W 1618 Diego żeni się z córką mistrza Juaną de Miranda. Związek do końca życia, szczęśliwe małżeństwo. Velazquez szybko uzyskuje tytuł mistrzowski (1619). Pierwsze przedstawienia to tzw. bodegony- sceny w oberżach, tawernach, kuchniach ukazujące codzienność, zwykłość, pospolitość antypiękno. Należy pamiętać, że pomostem łączącym malarstwo artystów włoskich z malarstwem artystów hiszpańskich była twórczość Caravaggia.

► La Mulata, 1617-1619. Z tyłu w oknie scena religijna- Wieczerza w Emaus. Zabieg charakterystyczny dla pewnej grupy niderlandzkich malarzy martwych natur. Dziewczyna należąca do Maurów uważanych w XV-wiecznej Hiszpanii za podludzi, którzy są leniwi, pozbawieni duszy i w związku z tym ich droga do Zbawienia jest zamknięta. Pozycja służącej zdaje się potwierdzać te stereotypy: odwrócona od sceny religijnej- zamknięta na wiarę, praca przy naczyniach sprawia jej wyraźnu trud. Symbolikę naczyń należy wywodzić z Listu św. Pawła do Tymoteusza („…w domu znajdują się także naczynia drewniane i gliniane”). Dziewczyna być może takim naczyniem, które mogłoby stać się cenne i służyć swoim właścicielom. Dobre wykonanie malarskie, porozrzucane małe martwe natury.

► Chrystus w domu Marty, 1618-1620. Scena religijna odbija się w lustrze- obraz w obrazie. Nawiązuje do epizodu z Ewangelii (Łk 10). Marta reprezentuje życie aktywne zajęta krzątaniną przy codziennych sprawach vs. Maria symbolizuje życie przy Chrystusie. Na pierwszym planie dwie służące: starsza i młodsza. Zwyczajność, prostota, sprzęty ze spiżarni, codzienne, proste jedzenie- czosnek (nie jak w malarstwie niderlandzkim, w którym prezentuje się przedmioty i pokarmy wykwintne). Role Marty i Marii można odnieśc do dwóch kobiet z pierwszego planu. Negatywny aspekt przypisany młodej kobiecie, która musi być napominana i z rezygnacją wykonuje swoją pracę.

► śniadanie, 1617-1618. Bodegony- karczmy, oberże. Trójka mężczyzn przy stole prezentuje trzy stadia życia ludzkiego. Na stole chleb, wino, granaty, małże. Choć mogą nasuwać skojarzenia z symboliką eucharystyczną należy je raczej odczytywać w kontekście symboliki erotycznej. Chleb w XVII w. w Hiszpanii erotyczny, gdyż utrzymywano, że zawód piekarza skupia ludzi lubieżnych (myśl wywiedziona od Arystotelesa). W języku hiszpańskim słowo oznaczające chleb znaczyło także stosunek. Wino i chleb symbolizowały idealny duet, dopełnienie płci. Małże w pismach starożytnych określano jako pokarm Wenus. Występują one także w Ogrodzie Rozkoszy Ziemskich Boscha (w nich ludzie) oraz Alegorii Rozpusty Pietera Brueghela. Nóż, warzywo, wzniesiony do góry palec to symbole falliczne. Cieszenie się posiłkiem, erotyką. W świetle relacji podróżników funkcjonowanie takich obrazów w bardzo religijnym społeczeństwie Hiszpanii było jak najbardziej możliwe: Hiszpanie skłonni do przygód erotycznych, prostytucja bardzo popularna.

► Posiłek, 1620. Trzy postaci przy stole. Ryba- symbol falliczny. Pomarańcza to owoc rajski, owoc rozkoszy i Wenus.

► Muzyczne trio, 1617. Ukazany klimat oberży z grajkami. Widoczna tresowana małpka. W Hiszpanii takie małpki były często przez cyrkowców upijane, aby przynosiły większy zysk. Radość, swoboda.

► Kobieta smażąca jajka, 1618. Starsza kobieta i młody chłopiec. Proste przedmioty: gliniane naczynia, moździerz. Postać starej kobiety występuje w XVII-wiecznej hiszpańskiej prozie zbójnickiej jako ta, która wprowadza w cykl wydarzeń. Uosobienie mądrości życiowej. Pojawia się na drodze życiowej chłopca, udziela rad, może wpływać na jego losy.

► Nosiwoda z Sewilli, 1619-1620. Inne tytuły to Sprzedający wodę, Akwador. Mężczyzna podaje puchar dwóm spragnionym postaciom. Nosiwoda w gorącej Hiszpanii bardzo cenionym zawodem. Obraz prezentuje zatem cnotę i pewną postawę życiową- mężczyzna pracuje własnymi rękoma; zniszczone, spracowane dłonie; szanowany przez ludzi, którym służy. W naczyniu szklanym na dnie figa- dodawana w Hiszpanii do wody by ta zyskała szlachetniejszy smak. W Księdze emblematów figa odpowiada sumiennej pracy. Aspekt religijny: gesty miłosierdzia opisywane w Ewangeliach, związane z napojeniem spragnionych, np. Jezus przy studni Jakuba z Samarytanką (J 4,14). Morał: do nieba idą ci, którzy się dzielą. Woda bardzo ceniona- moda na powrót do filozofii stoickiej, według której nie ma nic cenniejszego nad wodę.

Hiszpańskie martwe natury różnią się od niderlandzkich. Zwykle przedmioty ze spiżarni czy kuchni ułożone estetycznie (a nie porozrzucane) na półce, parapecie czy niszy. Ciemne tło i charakterystyczne oświetlenie. Przykładem takiego malarwstwa martwe natury Juana Sancheza Cotana.

W 1621 r. umiera Filip III, na tron wstępuje Filip IV. W 1623 r. zostaje Velazquez wezwany na dwór w Madrycie i w tym samym roku zostaje oficjalnym portrecistą królewskim. W latach 1628-29 w Madrycie przebywa Rubens. Kontakty Velazqueza z mistrzem flamandzkim wywołają pragnienie odbycia podróży do Włoch. Malarz planuje zakupić także nieco włoskich dzieł dla króla Hiszpanii. Napięta sytuacja polityczna nie sprzyja swobodnym podróżom. Podróż w latach 1629-16431.

Wykonuje dwa obrazy w hołdzie włoskim mistrzom:

► 1630, Kuźnia Wulkana. Motyw zaczerpnięty z Przemian Owidiusza. Apollo goszczący w kuźni. Przedstawienie muskulatury, inspiracje Michałem Aniołem.

► 1630, Szata Józefa. Ilustruje epizod z Ks. Rodzaju. Gdy Jakub sporządził Józefowi piękną szatę, bracia mu pozazdrościli. Ich złość się wzmogła, gdy Józef opowiedział im swój sen, w którym podczas wiązania snopów, snopki braci złożyły hołd jego snopkowi. Bracia zdarli z Józefa szatę, jego samego sprzedali. Splamioną krwią kozła szatę pokazali na dowód, że ich brata rozszarpał dziki zwierz. Jakub na znak rozpaczy nałożył wór pokutny. Dramatyczny motyw religijny odpowiedni dla sztuki baroku. Inspirowanie się artystami weneckimi, zwłaszcza Tintorettem- ekspresja i mocne światło. Widoczne także wpływy Rubensa.

Po powrocie do kraju ciągłe fascynacje Włochami:

► Chrystus przywiązany do słupa lub Chrystus i dusza ludzka, 1631-32. Dusza ludzka prowadzona przez anioła

►w latach 1631-32 wykonuje serię Ukrzyżowań. Akty na ciemnym tle, drapieżnie potraktowane, ale piękne ciała

Filip IV- człowiek o dziwnej osobowości: z jednej strony zafascynowany sztuką (pisał arie, uczył się malarstwa), z drugiej strony nieudolny jako polityk (wojownik, nawet myśliwy). Religijność na pokaz vs. zmysłowa natura. Życie Velazqueza na dworze królewskim można przyrównać do zamknięcia w złotej klatce. Dwór pełen ludzi zawistnych, mściwych, a malarz raczej typ introwertyka. Dobre stosunki z królem musiały być źle postrzegane. Monotonia wśród ludzi brzydkich wewnętrznie i zewnętrznie. Surowością i stopniem intryg przewyższył nawet dwór angielski.

We wcześniejszych portretach ważne piękno i prawda. U Velazqueza pojawia się jeszcze jeden element- coś fantastycznego, nierealnego. Malarz dystansuje się di postaci, którą maluje. Portrety zupełnie inne od tych autorstwa van Dycka. W tamtych postaci uchwycone w danej chwili jakby na moment się zatrzymały, gdzieś widoczy ruch, np. wiatru. U Velazqueza postaci zastygają.

Ponad 35 portretów samwgo Filipa IV

► 1623-24- wczesny portret, ciemne barwy

► 1624- cała postać, moda barokowa: czarny strój, złoty łańcuch, odznaka Kawalera Złotego Runa, w dłoni dokumnet, gest położenia dłoni na rekojeści miecza

► 1628- Don Carlos, brat króla. Podobne ujęcie, podobne twarze. Rękawiczka w dłoniach

► 1628- Filip IV w zbroi

► 1631-32- Filip IV. Kotara, stół z berłem i kapeluszem. W ręku dokument- pismo dla samego Velazquez

Portrety ludzi z dworu:

• Książe Olivares, 1624. Minister, protegowany króla, jego zastepca, bardzo ważna postać. Portret całopostaciowy. Czerowny krzyż- Kawaler Zakonu Calatrava (zakon rycerski utworzony w Kastylii. Zadaniem zakonu nakazanym przez króla Kastylii Sancho III była obrona przed Maurami zamku Calatrava, panującego nad południową drogą do Toledo i Kordoby, a zdobytego na nich przez króla Kastylii Alfonsa VII w 1147roku.). ogromny klucz mówi o jego funkcji szambelana dworu

• Książe Olivares, 1625. Złota szarfa. Szpicruta mówi o funkcji wielkiego koniuszego królewskiego.

• 1631-32, portet małżeński don Diego Alano i jego żony don Antonii z synem. Portrety surowe odbijające klimat dworu, skupienie.

• 1635, Dama z wachlarzem. Nie wiadomo kim była, suknnia wydekoltowana. Drugi jej portret z 1639 r. ukazuje ją w zabudowanym stroju. Odzwierciedla to przemioany, jakie zachodziły na dworze w zakresie mody. W międzyczasie Filip IV wydaje zakazy dotyczące stroju- dekolty, krynolina i szeleszcząca bielizna dobre dla prostytutek.

• Izabela z Burbonów (I żona), 1631-32. Niechętnie pozowała do obrazów. Piękna i ceniona. Portret oficjalny. Kreza, kotara i krzesło (stosowane wymiennie ze stolikiem)

• Izabela z Burbonów, 1632. Półpostać. Matka Baltasara Carlosa i Marii Teresy (tylko ona dożyła rozsądngo wieku).

• Infantka Maria Teresa, 1652-53. Odróżniona faktura sukni od ciała malarstwo wrażeniowe. Maria Teresa poślubiona Ludwikowi XIV. Krytykowana we Francji za niemodny strój, peruki.

• Cudowne dziecko- Baltasar Carlos w stroju oficjalnym, 1632. „Sukieneczka” z szarfą- strój do uroczystej przysięgi posłuszeństwa królowi- maluch wciągnięty w funkcjonowanie dworu, świat dorosłych.

• Baltasar Carlos z karłem/ karlicą, 1631. Korale sugerują, że jest to jednak karlica. Insygnia władzy (berło i jabłko) trzymane przez nią, a nie księcia- aluzja do roli władzy? Być może podana księciu dla zabawy. Moda na karły rozpoczęta w XVI w. na dworach włoskich, rozpowszechniona na fali poszukiwania ciekawostek- ludzi zdeformowanych, chorych psychicznie, itd. Żmudź zagłębiem karłów.

• Baltasar Carlos, 1639. Ma tutaj 10 lat. Filip IV przesyła ten obraz swemu bratu Fernandowi. Pielęgnowanie pamięci o członkach rodziny.

Po śmierci Izabeli drugą żoną Filipa IV zostaje w 1639 r. Maria Anna Austriaczka (córka cesarza i siostry Filipa IV). Była więc dla niego siostrzenicą. Ich dwoje dzieci Filip Prosper i Małgorzata nie pożyło długo, być może w wyniku zbyt bliskich więzów krwi między rodzicami.

• 1650, Maria Austriaczka w stroju hiszpański. Portret oficjalny, budowany plamkami barwnymi. W tle na stole typowy atrybut obrazów barokowych- zegar- znak przemijania.

• 1657, Filip Prosper. Podkreslona chorowitość dwulatka, na sukni szereg amuletów. Ciepłe, czułe podejście do modela.

• 1653, Infantka Małgorzata. Poślubiona cesarzowi, zmarła mając lat 20. Czułość w potraktowaniu modelki

• 1656, Infantka Małgorzata

• 1660, Infantka Małgorzata z kwiatem w dłoni- podkreślenie kobiecości

• Po 1660, Infantka Małgorzata

Portrety konne. W baroku bardzo ważne. Sugerują badanie natury przez artystę, ale przede wszystkim niosą bardzo istotną treść- wywyższenie postaci, u mężczyzn nadanie cech dobrego wojownika, rycerza, myśliwego. Wazne wzory włoskie:

• Pomnik Gattamelaty w Padwie autorstwa Donatella, 1447

• Pomnik Colleoniego w Wenecji autorstwa Andrei del Verrocchio, 1489

• Fresk-pomnik konny Johna Hawkwooda w katedrze florenckiej, Paolo Uccello, 1440

• Fresk-pomnik konny Niccolo da Tolentino w katedrze florenckiej, Andrea del Castagno, 1456

• Karol V na koniu pod Muhlbergiem, Tycjan, 1547

W czasie drugiej podróży Velazqueza do Włoch anonimowy artysta wykonuje dla dworu serię portretów konnych. Velazquez je wykańcza:

• P. konny Izabeli

• P. konny Filipa III

• P. konny królowej Małgorzaty

W latach 1434-35 wykonuje studia do wykonania samodzielnego portretu konnego

• P. konny Filipa IV- król ukazany jako rycerz, choć nie brał udziału w bitwach

• P. konny księcia Olivaresa. W tle płonące miasto (być może Quentanaria?). nie brał udziału w tej bitwie

• P. konny don Carlosa. Wydatny brzuch konia- prawdopodobnie obraz przeznaczony do konkretnego miejsca w pałacu, gdzie miał wisieć na odpowiedniej wysokości. Laska w dłoni

• Don Carlos w szkole jeździeckiej, 1636. Lekcji udziela Olivares jako wielki koniuszy. Para królewska w oknie obserwuje scenę. Z boku po lewej towarzysz karzełek

Seria obrazów myśliwskich do budynku Torre de la Parada- wieży pzrerobionej na pałac myśliwski. Przede wszystkim ukazanie chwały portretowanych myśliwych. Podobne motywy w twórczości Rubensa i Paula de Vosa (sceny polwań)

• Filip IV jako myśliwy, 1632-33. Z psem

• 1632-33, Ferdynand w stroju myśliwskim, pies. Ferdynand umiera jako namiestnik Holandii

• 1635-36, Baltasar Carlos jako myśliwy, śpiący pies

• Filip IV po zwycięstwie, 1645. Boginie nakładają mu wieniec laurowy

► 1634-35, Poddanie Bredy. W 1625 twierdza Breda ulagła Hiszpanom, którym dowodził gen. Antonio di Spinola. Klucze wręcza do miasta brat (Justinus) dowodzącego twierdzą, który zginął (Maurycy). Obraz hołdem dla generała. Inny jego tytuł to Lance- prezentacja żołnierzy, broni. Zaburzona kompozycja przez rzędy lanc i odwróconego konia. Malarz eksperymentuje.

Portrety dworskich karłów i błaznów. Pokazuje ich nie jako ciekawostki, lecz jako ludzi godnych zainteresowania. Malarz w pewnym sensie dzielił znimi los zamknięcia na dworze. Tragiczny los:

• Błazen Pablo de Valladolid w trakcie recytacji, w czarnym kostiumie, 1636-37.

• 1633, Juan de Calabazas. Trzyma miniaturę postaci i papierowy wiatrak. Według Ripy postać dosiadająca konia i trzyamjąca w dłoni wiatrak to alegoria szaleństwa. Według XVII-wiecznych Księgi Emblematów chorągiewka lub wiatrak to symbole marzeń życie w świecie własnych marzeń

• 1639, Juan de Calabazas między tykwami. Calabasa to tykwa. Pusta w środku odnosić się może do głupoty (pusta głowa). Ale portret i tak przejmujacy

• 1634, El Primo. Karzeł i sekretarz jednocześnie. Kontrast jego drobnego ciała z wielkimi księgami

• 1643-45, Sebastian de Morra, brodacz (Dali z 1972)

• 1643-45, Francisco Lezcano. Popadł w nieaskę i wygnanu z dworu.

Karły pojawiały się także w sztuce niderlandzkiej, ale Velazquez ukazuje ich ze zrozumieniem. Cierpiący, samotni, godni współczucia.

Inne obrazy:

• 1633, św. Antoni z wizytą u św. Pawła. Pustelnicy i pokutnicy, kruk przynoszącyu im chleb- ikonografia niezmiennie oparta na Złotej Legendzie.

• Koniec lat `30- Jeleń…

Do pałacyku myśliwskiego seria portretów filozofów, pisarzy, itd.

• 1640, Ezop. Z lewej strony garbowana skóra stanowiące nawiązanie do bajki pt. Spór o cień osła.

• 1624-28, Uśmiechnięty Demokryt z globusem. Aktualizacja

W 1643 r. Olivares zostaje odsunięty od władzy i zastąpiony przez markiza del Picca?- kreatura gorsza od Olivaresa. Markiz nie lubi Velazqueza. W 1649 r. malarz odbywa drugą podróż do Italii (w ramach poselstwa po Annę Marię Austriaczkę.

• 1650, p. papieża Innocentego X. Papież w pierwszym momencie orzekł, że obraz jest zbyt prawdziwy. Portret rozsławia artystę. Tradycja portretów papieskich wywodzi się od Rafaela.

• 1650, Villa Medici. Pejzaż, upadek, przemijanie kultury renesansowej

• Ok. 1650, Wenus przed lustrem, hołd dla wszystkich Wenus oraz sztuki weneckiej (Tycjan)

W 1651 r. wraca do Hiszpanii. Zostaje wielkim marszałkiem pałacu oraz otrzymuje krzyż Rycerza Zakonu Św. Jakuba- bardzo elitarnego zgromadzenia. Malarz zdąży jeszcze zobaczyć zaślubiny Marii Teresy z Ludwikiem XIV na granicy francusko-hiszpańskiej w 1660 r. W tym samym roku umiera.

• 1651-59, Prządki. Tematem mitologiczne wpółzawodnictwo Ateny i Arachne, a także fascynacja samą czynnością- inspiracją wizyta artysty w manufakturze. Różne interpretacje: przedstawienia rzemiosła i sztuk wyzwolonych

• 1656, Las Meninas- teologia malrstwa? Infantka Małgorzata oraz dwie służące: Maria podaje wodę, Izabela czeka na rozkazy), malarz w stroju ryzerskim (Rycerz Zakonu Św. Jakuba), karlica Maria i włoski karzełek Niccolasito, w tle ochmistrzyni i podkomorzy Jose Velazquez. Odbicie pary królewskiej w lustrze. Zabawy z obrazem. Symbolika lustra? Oddany klimat dworu

3

---