Wyklad 3
Romantyzm 1789-1948
Idee walki rewolucyjnej stopniowo rozprzestrzeniały się w całej Europie. Rewolucjoniści budowali barykady, a zwolennicy starego porządku starli się odbudować rządy arystokratyczne. Narodem niezwykle aktywnym na polu kultury stali się Niemcy tworzący sztukę pełną mrocznych emocji i mistycyzmu. Lubowano się w uczuciach skrajnych - rozpaczy na przemian z euforią - i w ogóle przedkładano emocji nad racjonalną kalkulację, darząc szczególnym podziwem jednostki szalone. Za wielką wartość uznano naród, pojmowany jako wspólnota "krwi i ziemi". Kulturę ludowa uważano za doskonały wyraz ducha narodowego. Główni kompozytorzy to Franciszek Schubert, Felix Medelssohn-Bartholdy, Robert Schumann, Georges Bizet, HectorBerlioz i wielcy wirtuozi Franciszek Liszt, Fryderyk Chopin i Niccolo Paganii. Fascynacja narodem spowodowała powstanie w poszczególnych krajach szkól narodowych korzystających z dorobku muzyki ludowej (Czajkowski, Musorgski, Rimski-Korsakow w Rosji, Grieg w Sakndynawii, Dworzak w Czechach, Moniuszko w Polsce). Za sprawą wielkich poetów romantyzm wywarł silny wpływ na polską mentalność, czego wynikiem był kult poświęcania życia za ojczyznę (powstania listopadowe, styczniowe i warszawskie).
W filozofii francuskiej i angielskiej tego okresu dominowały inne nastroje, bliższe nastawianiu realistycznemu.
Odpowiedz na następujące pytania: |
O co walczyli romantycy? |
Jaki był klimat emocjonalny romantyzmu? |
Jaką rolę odegrało pojęcie narodu? |
Jaką rolę odegrał romantyzm w kształtowaniu polskiego charakteru narodowego? |
George Wilhelm Friedrich Hegel
Choć był pierwszym filozofem piszącym programowo niejasno, rozbudził zainteresowania filozoficzne kilku pokoleń Niemców. Stworzył fantastyczną wizję historii ludzkości. Historia świata jest wielkim polem bitwy, na którym ścierają się narody, zgodnie z niezmiennym prawem, wg którego teza (jeden naród) ściera się w walce z antytezą (innym narodem), by na gruzach powstał naród łączący zalety ich obu (synteza). Rozwój świata dokonuje się wg praw logiki, z których podstawowe jest prawo dialektycznego rozwoju polegające na przechodzenie od tezy i antytezy do syntezy, która łączy ich najlepsze cechy, by następnie stać się kolejną tezą dla kolejnej antytezy. W tym procesie, pełnym cierpienia i krwi, stopniowo rodzi się wolność (narody Wschodu miały jej mało, narody antyczne nieco więcej, narody germańskie, głównie Prusy - najwięcej). Jednostki uwikłane w historię dążą do swych osobistych celów, lecz chytrość rozumu kierującego dziejami sprawia, że nieświadomie przyczyniają się urzeczywistnienia jego planów. Historia dąży bowiem do swych własnych celów, traktując ludzi jedynie jako aktorów. Jednostki najbardziej zaangażowane w rozwijanie historii (Napoleon, Aleksander Wielki) są traktowane najgorzej - gdy odegrają swoja rolę, trafiają na śmietnisko.
Hegel
Naczelnym celem historii nie jest jednak szerzenie wolności, lecz dążenie idei do samoświadomości. Idea jest bytem pierwotnym. Pragnąc siebie zrozumieć, stworzyła świat. Cała historia świata jest równoważna idei. Gdy dzieje świata dobiegną kresu, idea przyjrzawszy się im, zrozumie, czy jest. Ludzie są tylko marionetkami uczestniczącymi w tym spektaklu, rozgrywającym się zgodnie z nieubłaganymi prawami, na które nie maja wpływu.
Pytania
Czyje zmagania wypełniają historię?
Na czym polega postęp dokonujący się w historii?
Na czym polega rozwój dialektyczny?
Jaka jest rola jednostek w dziejach?
Po co powstał świat i jaki jest jego ostateczny sens?
Ludwig Feuerbach
Wystąpił przeciw teorii Hegla, krytykując ją w duchu bliskim francuskiemu oświeceniu. Świat jest materialny i takie są prawa nim rządzące ("Człowiek jest tym, co je"). Religia jest wytworem człowieka. Bóg jest jego alienacją, bo człowiek umieścił w nim swe najlepsze cechy, które posiada jako gatunek (nieśmiertelność, wszechmoc, wszechwiedza, miłosierdzie) i jednocześnie przestał je dostrzegać w sobie - uważa siebie za grzesznego, słabego, głupiego. Poznanie Boga jest samopoznaniem człowieka. Gdy ludzkość zrozumie, że posiada cechy przypisane Bogu, religia zniknie, a nastanie okres powszechnej miłości i radości. Ludzie będą kochać bliźniego nie przez wzgląd na Boga, lecz z czystej potrzeby serca.
Odpowiedz na następujące pytania: |
Czy Bóg istnieje? |
Jaki cechy ludzie przypisali Bogu? |
Jaka jest rola religii? |
Soren Kierkegaard
Był prekursorem egzystencjalizmu, nurtu, który zwalczał racjonalne syntezy i opisywał świat z pozycji targanej emocjami samotnej jednostki, dla której najwyższą wartością jest autentyczność. Dla Kierkagaarda jednostka może wybrać kilka stylów życia. Najniższy to życie estetyczne, które prowadzi Don Juan, poszukujący tylko płytkich przyjemności, lub artysta, egocentrycznie zachwycający się sztuką. Wyższe życie prowadzi osobowość etyczna, postępująca zgodnie z powszechnie przyjętą moralnością (wówczas - mieszczańską) i traktująca religię jako uzupełnienie etyki. Jednak żyjąc w ten sposób, jednostka nie nasyci swego pragnienia nieskończoności. Aby to uczynić, musi podporządkować swoje życie wymogom prawdziwej religijności, która żąda całkowitego poddania się irracjonalnemu i często paradoksalnemu głosowi, wołającemu do człowieka z wieczności.
Soren Kierkegaard
Wybór wiary to skok w absurd, postąpienie wbrew rozsądkowi ukształtowanemu w życiu codziennym. Przykładem osobowości religijnej jest - zdaniem Kierkagaarda - Abraham, gotów dokonać zbrodni na Izaaku, by dać świadectwo wiary. Abraham został postawiony w sytuacji paradoksalnej, gdyż nakaz zabicia syna kłócił się z zasadami etycznymi. Postawa Kierkagaarda była szczególnie związana z duchem protestantyzmu, który podkreślał, że człowiek samotnie stoi przed Bogiem. Katolicyzm przyjmuje, że w sytuacjach wątpliwych wierny powinien zasięgnąć rady kościoła.
Pytania
Czym jest egzystencjalizm?
Jakie etapy rozwoju przechodzi osobowość ludzka?
Co tracimy nie dochodząc do etapu religijnego?
Na czym polega "skok w absurd" przy przejściu do ostatniego etapu?
Jakie ryzyko wiąże się z wyborem postawy religijnej?
Auguste Comte
Był wyrazicielem pozytywizmu, czyli poglądu epistemologicznego nawiązującego do twórczości Hume'a. Domagał się, by za wiedzę uznać wyłącznie to, co jest uzasadnione przy pomocy obserwacji (Hume dopuszczał odwołanie do nawyku), i wyeliminowania wszystkiego, co poza nie wykracza (postulat zwalczania "metafizyki"). Sądził, że każda nauka przechodzi przez trzy stadia. W stadium teologicznym wyjaśnia zjawiska odwołując się do działania bogów (Zeus jako bóg piorunów); w stadium metafizycznym postuluje działanie ukrytych sił (miłość i nienawiść, siła grawitacji, popędy u Freuda); w stadium pozytywnym przedstawia wyłącznie wyniki obserwacji ujęte w eleganckie równania matematyczne.
Odpowiedz na następujące pytania: |
Co to jest pozytywizm? |
Jakie są główne postulaty metody pozytywnej Comte'a? |
Jakie są trzy stadia, które przechodzi w swym rozwoju każda nauka (wg Comet'a)? |
Era mieszczaństwa 1848-1914
Wraz ze stłumieniem Wiosny Ludów skończył się okres rewolucji romantycznych, nasiliła się zaś rywalizacja między państwami narodowymi, które w atmosferze nacjonalizmu angażowały się w budowę imperiów - europejskich i zamorskich. W Europie dominującą pozycję zajęła burżuazja, choć w większości krajów arystokracja nadal uważała się za szczyt elity społecznej. W miarę wzrostu dobrobytu w Europie zaczęła się kształtować kultura masowa (np. lekka muzyka Johannów Straussów, operetki Lehara i Offenbacha). Była to epoka elegancji, konwenansu i hipokryzji, której symbolami stali się długowieczni władcy Anglii i Austrii - królowa Wiktoria i Franciszek Józef. Do świadomości nie dopuszczano ani mrocznych emocji tkwiących we wnętrzu człowieka, ani istnienia mas wynędzniałych robotników wielkoprzemysłowych. Jednocześnie zatracono poczucie wymiaru duchowego towarzyszące ludzkości od tysiącleci, a człowieka zaczęto traktować jako istotę przede wszystkim biologiczną. W rezultacie przedmiotem pragnień grup społecznych i całych narodów stała się potęga oparta na przemocy. Nic dziwnego, że wielcy filozofowie tej epoki - Marks, Nietszche i Freud - byli przede wszystkim demaskatorami oficjalnej kultury, choć pod wieloma względami pozostali od niej zależni.
W sztuce oficjalnej połowy wieku dominował realizm (powieści Balzaca), jednak pod koniec stulecia wielcy artyści przyjęli postawę buntowników, opisujących narastający nastrój dekadencji lub poszukujących gwałtownych emocji i irracjonalnych zagadek bytu. Dla wielu kult sztuki zastąpił zanikającą religijność. Atmosfera znużenia była tak wielka, że wybuch I Wojny Światowej przyjęto w całej Europie z entuzjazmem, o czym zaświadcza m.in. "Czarodziejska góra" Tomasza Manna. Paradoksalnie to właśnie Franciszek Józef u schyłku swego długiego życia spowodował lawinę, które pogrzebała jego epokę. Nagromadzone negatywne emocje szalały potem przez ponad 30 lat zamieniając Europę w zgliszcza. W muzyce nastąpił neoromantyzm, w którym potężne emocje wypełniły opery (Wagner, Verdi, Bizet) i utwory pisane na wielką orkiestrę symfoniczną (Brahms, Bruckner, Mahler, Richard Strauss). Muzycznym wyrazem epoki stały się dramaty muzyczne Ryszarda Wagnera, łączące germańską mitologię ze skrajnymi romantycznymi uczuciami. Do dziś festiwal wagnerowski odbywający się w zbudowanym przez niego teatrze w Bayreuth gromadzi wielbicieli niemieckiego ducha narodowego (w swoim czasie należał do nich także Hitler).
Pytania
Jakie przemiany ekonomiczne i społeczne nasiliły się w II poł. XIX w.?
Jakie skutki niosło zamiłowanie do elegancji i konwenansu?
Karl Marks
Marks uznał, ze "filozofowie dotychczas tylko interpretowali świat, a chodzi o to, by go zmieniać" i w pełni zrealizował swój program. Impulsem do powstania jego doktryny było zetknięcie się podczas emigracji w Paryżu w latach 40. XIX w. z zachłannym i nieuczciwym kapitalizmem francuskim. Żyjący w coraz dotkliwszej nędzy Marks poświęcił swoje życia na zwalczanie znienawidzonego ustroju. Z Hegla zaczerpnął przekonanie o nieuchronności dialektycznych praw historii, z Feuerbacha materializm, od socjalistów utopijnych wizję doskonałego społeczeństwa. Ludzie początkowo żyli we wspólnocie, potem jednak w każdym społeczeństwie wytworzyły się dwie klasy - wyzyskująca i wyzyskiwana - których walka stała się motorem napędowym historii. Najpierw zmagali się niewolnicy i ich właściciele, potem chłopi i feudałowie, wreszcie robotnicy i burżuazja. Sytuacja klasy wyzyskiwanej stopniowo pogarszała się. Engles poddał dokładnej analizie sytuację klasy robotniczej w Anglii w I poł. XIX w. i odkrył systematyczny spadek płac realnych, czyli wzrost wyzysku. Towarzyszył mu znacznie groźniejszy proces alienacji. Człowiek poprzez pracę realizuje swoją istotę - żyje twórczo.
Karl Marks
Tymczasem praca robotnika jest ogłupiająca, sprowadza się do bezmyślnego obsługiwania maszyny. Robotnik nie ma wpływu na całość przedsięwzięcia, w którym uczestniczy (powstanie taśmy montażowej w XX w. było potwierdzeniem najgorszych obaw Marksa). Marks sądził, że gdy robotnicy nie będą mieli do stracenia nic prócz własnych kajdan, wybuchnie rewolucja, które zniszczy burżuazję i stworzy ostateczną syntezę - społeczeństwo komunistyczne, bezklasowe, które umożliwi wszystkim swym członkom godne i twórcze życie.
Mimo że Marks wzywał ludzi do aktywności w tworzeniu historii, jednocześnie, nawiązując do Hegla, podkreślał niezależny od ludzkiej woli charakter zmian historycznych. Kapitalizm musi upaść, a rewolucjoniści mogą jedynie przyspieszyć lub spowolnić postępy "parowozu dziejów". Obnażanie wewnętrznych sprzeczności kapitalizmu jest jednym z najciekawszych dokonań Marksa. Aby wygrać z konkurencją, producenci będą obniżać ceny i w związku z tym także płace robotników. Wyzysk będzie się nasilał i coraz trudnej będzie sprzedać towary, bowiem popyt zostanie zdławiony. Kapitalizm będzie nękany kryzysami nadprodukcji i deflacji aż produkcja zamrze (kryzys roku 1929 był spełnieniem tej wizji). Jednocześnie mniejsi producenci będą pożerani przez większych, tak że w końcu gospodarka będzie skupiona w rękach nielicznej grupy kapitalistów o międzynarodowym charakterze, co spowoduje to zanik państw narodowych (również ta prognoza sprawdza się obecnie, gdy połowa światowej gospodarki jest w posiadaniu 600 rodzin).
Własność prywatna (fabryki) jest wynikiem okradania robotnika przez kapitalistę. Marks sądził, że można oszacować obiektywną wartość pracy, jaką wykonuje robotnik, i porównać z płacą, jaką otrzymuje. Okaże się, że płaca jest równa kosztom odtworzenia siły roboczej (utrzymanie robotnika i jego dzieci). Całą nadwyżkę przywłaszcza sobie kapitalista jako tzw. wartość dodatkową. Dlatego fabryki są w istocie własnością robotników i mają oni moralne prawo je odebrać.
Marks zaproponował demaskatorską teorię kultury, sprowadzając jej istotę do ideologii. Sztuka, religia, moralność a nawet nauka stanowią nadbudowę, której treść zdeterminowana jest przez bazę - ogół stosunków produkcji danego czasu. Klasa dominująca tworzy kulturę oficjalną i stara się przy jej pomocy zniewolić klasę wyzyskiwaną. Religia jest "opium dla ludu", bo każe cierpliwie znosić wyzysk, obiecując zadośćuczynienie po śmierci. Rewolucje w sztuce są echem rewolucji w sposobie produkcji. Klasycyzm był sztuką arystokracji, a sentymentalizm - przeciwstawioną jej sztuką stanu trzeciego. Zwycięstwo burżuazji zaowocowałem rozkwitem powieści mieszczańskiej. Nic dziwnego, że po rewolucji robotniczej starano się stworzyć sztukę socrealistyczną.
Odpowiedz na następujące pytania: |
Do czyjego dorobku nawiązywał Marks? |
Co jest motorem historii? |
Jaka jest sytuacja robotników? |
Na czym polega alienacja pracy? |
Jakie są tendencje rozwojowe kapitalizmu? |
Czy własność prywatna powinna być nienaruszalna? |
Czym jest ideologia? |
Od czego zależy treść moralności? |
Jaka jest funkcja religii? |
Od czego zależą zmiany w sztuce? |
Marksizm i dzieje realnego komunizmu
Marks wbrew pozorom nie poświęcił wiele uwagi projektowaniu społeczeństwa komunistycznego. Cele rewolucji komunistycznej zostały uszczegółowione przez kolejne pokolenia marksistów. Można je podzielić na trzy grupy.
Cele SPOŁECZNE: w społeczeństwie powinna panować równość; kapitalizm nie może być naprawiony, więc burżuazja, jako nośnik zła, musi zostać zniszczona; aby wyzwoleni robotnicy mogli osiągnąć pełnię człowieczeństwa, po rewolucji należy zaprowadzić sprawiedliwość społeczną (realnie - równość, idealnie - podział dóbr wg zasady "Od każdego według jego możliwości, każdemu według potrzeb").
Cele GOSPODARCZE: należy znieść własność prywatną, wprowadzić własność państwową i gospodarkę w pełni planowaną.
Cele POLITYCZNE: po rewolucji należy wprowadzić tzw. dyktaturę proletariatu, aby ustabilizować nową władzę (w praktyce oznaczało to bezterminową dyktaturę niedemokratycznej, scentralizowanej partii, stosującej terror i cenzurę); rewolucja powinna objąć cały świat.
Marks nie poprzestał na tworzeniu teorii. Zaangażował się w organizację ruchu robotniczego, początkowo spodziewając się, że rewolucja wybuchnie wkrótce i obejmie całą Europę Zachodnią. Nie potępiał stosowania terroru wobec burżuazji (jako jedyny autorytet poparł terror komuny paryskiej), był zwolennikiem partii niedemokratycznej, w której wszystkie decyzje podejmowane są przez kilka osób ze ścisłego kierownictwa (potem model ten przejął Lenin), a pod koniec życia, widząc, że nie zanosi się na rewolucję w Europie, zaczął namawiać do niej rosyjskich inteligentów, zalecając, by potem jak najszybciej rozprzestrzenili rewolucję w Europie Zachodniej (fakty te podaje Isaiah Berlin w swej biografii Marksa). Sądził jednak, że z wybuchem rewolucji należy poczekać do chwili, gdy świadomość klasy robotniczej dojrzeje do niej.
Realny komunizm został stworzony przez Lenia, Stalina, Mao, Castro i wielu podobnych im ludzi. Łączyło ich pragnienie stworzenia państwa wodzowskiego (w którym społeczeństwo zostaje ubezwłasnowolnione), niechęć do warstw wykształconych i zamiłowanie do terroru. Z jednej strony Marks ich zainspirował, z drugiej - oni posługiwali się jego doktryną, by realizować własne cele. Nigdzie rewolucja nie przebiegła zgodnie z programem Marska . Rewolucję miała przeprowadzić uświadomiona klasa robotnicza, tymczasem wszędzie tam, gdzie powstał realny komunizm, motorem sprawczym była niewielka grupa działaczy, którzy zdobywali władzę, dokonywali eksterminacji przeciwników politycznych, podporządkowywali sobie resztę społeczeństwa i odgórnie organizowali nowy ustrój w sposób mniej lub bardziej nawiązujący do mało precyzyjnych pomysłów Marksa.
Vladimir Lenin
Rola tej inspiracji była niekiedy zdecydowanie szkodliwa (zwalczanie osób o burżuazyjnym pochodzeniu), a kiedy indziej korzystna (walka z analfabetyzmem, powszechny dostęp do edukacji, służby zdrowia, kultury, powszechne prawo do pracy). Totalitarne dyktatury były w I poł. XX w. powszechne, a wiele z nich nie miało z marksizmem nic wspólnego (faszyzm Mussoliniego i Hitlera, proamerykańscy dyktatorzy w Ameryce Południowej). Być może więc faktyczny wpływ Marksa na poczynania Stalina czy Mao jest mniejszy niż się powszechnie uważa - gdyby marksizm nie powstał, te same zbrodnie zostałyby popełnione pod innym szyldem.
Podobnie można wątpić, czy komunizm spowodował uzależnienie Polski od Moskwy. Stalin otrzymał od aliantów zachodnich przyzwolenie na opanowanie Europy Środkowej w nagrodę za pokonanie Hitlera. Gdyby Stalin zamiast marksistą był rosyjskim nacjonalistą propagującym kapitalizm niczego by to nie zmieniło.
Komunizm w państwach bloku radzieckiego okazał się niepowodzeniem. Częściowo spowodowały to czynniki zewnętrzne - Rosja nie wytrzymała rywalizacji gospodarczej i militarnej ze zdolniejszymi narodami Zachodu (jednak komunizm nie był tego przyczyna - Rosja carska, niekomunistyczna tym bardziej by tę rywalizację przegrała). Istotny wpływ miały czynniki związane z wadliwą realizacją koncepcji Marksa - dyktatorskie skłonności wodzów rewolucji, carska tradycja polityczna. Jednak rozwój wydarzeń obnażył także słabości tkwiące w samej koncepcji Marksa - część jego postulatów okazała się niemożliwa do realizacji, a część szkodliwa. Likwidacja własności prywatnej i wprowadzenie równości powoduje brak motywacji do pracy. Ceną za równość jest wolność, bowiem równość jest przeciwna naturze ludzkiej, dlatego dążenie do niej wymaga ciągłego stosowania przymusu, by zrównać silnych i pracowitych ze słabymi i leniwymi (pisał o tym już Hume). W praktyce zresztą społeczeństwa komunistyczne i tak zaczęły się różnicować - jak ujął to Orwell, jedni byli równi, a inni równiejsi. Nie udało się doprowadzić klasy robotniczej do rozkwitu. Robotnicy nie stali się Leonardami da Vinci i wcale tego nie pragnęli. Nie udało się nawet stworzyć partii robotniczej, która gromadziłaby najbardziej ideowych zwolenników komunizmu. Autentyczni zwolennicy idei marksistowskich stanowili w partiach robotniczych mniejszość, wielu zaś wstępowało do nich wyłącznie dla korzyści osobistych lub pod przymusem. Dyktatura jednej partii prowadziła do ciągłej manipulacji ubezwłasnowolnionym społeczeństwem, czego skutkiem było wyniszczenie lub skrępowanie energicznej części społeczeństwa, jego infantylizację, zanik samodzielnej myśli i wolnej dyskusji, zahamowanie rozwoju. W rezultacie władza sprawująca dyktaturę podlegała alienacji i degeneracji, traciła kontakt z prawdziwymi potrzebami społeczeństwa, popadała w samouwielbienie i brak krytycyzmu, co z kolei prowadziło do podejmowania błędnych decyzji politycznych i gospodarczych. Gospodarka po początkowym okresie wzrostu pogrążyła się w chaosie i zastoju.
Koszty budowy komunizmu okazały się wysokie, a korzyści wątpliwe. Realny komunizm powstał w krajach ubogich, nie potrafił im zapewnić trwałego rozwoju, a po jego upadku ich położenie jeszcze się pogorszyło. Wbrew nadziejom przeciwników komunizmu, przywrócenie skomunizowanym społeczeństwo wolności nie zaowocowało dobrobytem i szczęściem. Klęska komunizmu okazała się zarazem klęską marzenia o zbudowaniu społeczeństwa bez zachłanności i wyzysku. Dlatego i powstanie, i upadek komunizmu są gorzkim doświadczeniem, które pokazuje, że choć o ideały walczono po różnych stronach barykad, po żadnej ich nie zrealizowano.
Wpływ marksizmu nie ograniczył się do państw, które wprowadziły komunizm. Marks był bardzo popularny w Europie Zachodniej. Wielu intelektualistów i studentów pod jego sztandarami występowało z krytyką kapitalizmu. Jednak Zachód wybrał raczej drogę socjaldemokratyczną. Tuż przed II Wojną Światową Keyns zaprojektował reformę kapitalizmu, która kończyła wyzysk i powodowała radykalna poprawę sytuacji klasy robotniczej. Po wojnie, po części w obawie przed rewolucją, zrealizowano model państwa opiekuńczego (bezpłatne opieka zdrowotna i szkolnictwo, mieszkania komunalne, wysokie zasiłki dla bezrobotnych). We Francji marksistowskie związki zawodowe były wielką siła polityczną, a we Włoszech partia komunistyczna często sprawowała władzę. Zjawiska te były kłopotliwe dla marksistów, gdyż pokazywały, że można zlikwidować nędzę i zapobiec kryzysom bez rewolucji robotniczej. Wystarczy rozszerzyć uprawnienia państwa i wprowadzić wysokie podatki. Okazało się, że kapitalizm jest zdolny do reformy, której Marks nie przewidział. Eksperyment ten był równie kłopotliwy dla liberałów, dowiódł bowiem, że silna obecność państwa w gospodarce w latach 1945-1975 nie przeszkodziła Europie w osiągnięciu niebywałego dobrobytu, a przy tym zapobiegła wielu konfliktom, jakie rodzi gospodarka rynkowa (nędza, bezrobocie, ogromna władza garstki bogaczy, kryzysy, nierównomierny rozwój kraju). Z czasem wyszło na jaw, że państwo opiekuńcze ma też istotne wady - nadmierna opieka zniechęca ludzi do wysiłku i samodzielności. Wzrost tendencji neoliberalnych na Zachodzie następował równolegle ze słabnięciem Związku Radzieckiego.
Pytania
Jakie były cele projektowanej przez marksistów rewolucji komunistycznej?
Jaki kształt ruchu rewolucyjnego inspirowała postawa Marksa?
Jakie były negatywne skutki rozstrzygnięć przyjętych w państwach realnego komunizmu?
Czy faktyczne rewolucje były wierne przekonaniu Marksa o sprawczej roli klasy robotniczej?
Jaki był wpływ marksizmu na Europę Zachodnią?
Utylitaryzm - Jeremy Bentham i John Stuart Mill
Bentham był przede wszystkim teoretykiem prawa nawiązującym do koncepcji oświeceniowych. Uznając, że i prawo, i moralność jest dziełem człowieka, zaproponował dla nich obydwu wspólną zasadę, zgodnie z którą słuszne jest takie postępowanie, które powoduje powstanie największej szczęśliwości ("użyteczności") dla jak największej liczby ludzi. Zakładał, że każdy człowiek posiada określony poziom szczęścia (sformułował dyrektywny dotyczącego jego obliczania). Sumując szczęście wszystkich ludzi można ustalić jego poziom w społeczeństwie. Gdy zastanawiamy się, jaki sposób postępowania należy wybrać, powinniśmy ustalić, jak każdy z nich wpłynie na sumę szczęścia w społeczeństwie, i wybrać najkorzystniejszy. Bentham uzasadniał, że skoro każdy dąży do własnej korzyści, wszyscy powinni dążyć do korzyści wspólnej. Intencje są przy tym nieistotne, liczy się jedynie skutek. Mill uznał, że istnieją przyjemności wyższe i niższe, a mając wybór między nimi, należy preferować wyższe, nawet jeśli są trudniejsze do osiągnięcia.
Krytyka
Nie jest jasne, co jest dobrem dla ludzi, i jak określić, które działania i w jakim stopniu powiększą szczęśliwość.
Nie wiadomo, czy każda maksymalizacja powinna być dozwolona (np. maksymalizacja niesprawiedliwa, np. nie uwzględniająca wysiłków).
Nietzscheanizm i darwinizm wątpią, czy dobro każdego człowieka jest równie istotne. Może należy dbać głownie o dobro silnych.
Utylitaryzm dopuszcza metody maksymalizacji szczęścia budzące wątpliwości moralne (osiągnięte dzięki przemocy, łamaniu praw jednostki, posługiwaniu się kozłem ofiarnym). Tradycyjna moralność zakazuje dążenia do osiągania korzyści przy pomocy środków, które są niegodne człowieka.
Uzasadnienie zasady utylitaryzmu jest ewidentnie wadliwe - skoro każdy dąży do własnej korzyści, nikt nie dąży do korzyści wszystkich.
John Stuart Mill - epistemologia i polityka
Mill był empirystą i podał precyzyjne sformułowanie metod indukcji wcześniej opracowywanych przez Bacona.
Przede wszystkim stał się jednak znany jako zwolennik ideału wolności jednostki, obecnie powszechnie przyjmowanego w krajach Zachodu. Milla zaniepokoiło, że demokracja prowadzi do tyranii większości, realizowanej bądź jawnie, bądź przy pomocy presji opinii publicznej. Sformułował postulat liberalizmu politycznego, który głosi, że jednostka ma prawo do wolności postępowania pod warunkiem, że nie szkodzi innym. Jeśli zaś szkodzi tylko sobie, nikt nie ma prawa zmuszać jej do zmiany postępowania. Mill podkreślał, że to właśnie jednostki są źródłem postępu w społeczeństwie. Jeśli odbierze się im prawo do propagowania poglądów i postaw, które są niezgodne z opinią większości, postęp zamrze. Dlatego nie wolno zamykać ust nawet zwolennikom poglądów, które większość uważa za całkowicie błędne. Czasem i takie poglądy okazują się słuszne, a nawet jeśli są błędne, mogą zawierać ziarno prawdy; wreszcie sama konieczność podjęcia dyskusji zmusza do zrozumienia własnego stanowiska, dzięki czemu nie jest ono wyznawane w sposób dogmatyczny.
Krytyka
Zasada określająca granice wolności sformułowana przez Milla ("nie szkodzić innym") jest bezwartościowa. Każdym postępowaniem komuś szkodzimy, np. wsiadając do autobusu powiększamy tłok, wchodząc do sklepu brudzimy podłogę, podnosząc jakość produkcji odbieramy klientów konkurentowi, postęp techniczny powoduje zwalnianie pracowników zastępowanych przez maszyny. Problem wolności polega właśnie na tym, by ustalić, do jakiego stopnia szkodzenie innym jest dopuszczalne, bo przynosi długofalowe korzyści.
Przez większość historii uważano, że rządzący są odpowiedzialni za swoich poddanych i powinni opiekować się nimi, czyli decydować za nich (por. np. tomizm). Dopuszczenie, by każdy sam decydował o sobie, spowoduje, że ludzie nieświadomi konsekwencji swoich decyzji będą wyrządzać sobie krzywdę.
Darwinizm
W poł. XIX w. Darwin sformułował teorię wyjaśniającą ewolucję gatunków, zgodnie z którą, aby gatunki doskonaliły się, w przyrodzie musi rodzić się więcej organizmów niż może przeżyć. W walce o byt zwyciężają organizmy lepiej przystosowane. W Anglii szybko przeniesiono darwinizm na grunt społeczny. Stał się on powszechnie akceptowanym poglądem warstw wyższych, usprawiedliwiającym wyzysk i nędzę. Jednostki silniejsze stają się bogate, a biedni zasługują na swój los jako gorzej przystosowani. Ingerowanie w ten stan rzeczy i wprowadzanie programów pomocy społecznej byłoby wobec tego ingerowaniem w prawa przyrody. Jednocześnie na uniwersytetach powołano katedry eugeniki, czyli nauki o doskonaleniu społeczeństwa drogą krzyżowania silnych jednostek. Choć dziś nikt nie chce o tym wspominać, poglądy Hitlera o niższości niektórych ras powstały w klimacie stworzonym przez angielskich profesorów. Z drugiej strony darwinizm odsłonił realny problem stojący przed ludźmi. Jeśli w imię etyki miłości bliźniego będziemy ingerowali w mechanizmy eliminacji słabych, na których oparta jest cała przyroda, zaangażujemy się w niezwykle kosztowne przedsięwzięcie i weźmiemy na siebie odpowiedzialność za zachwianie równowagi w przyrodzie. Przykładem może być pomoc humanitarna udzielana państwom głodującym od połowy XX, co spowodowało spadek śmiertelności, w rezultacie czego jest tam dziś znacznie więcej głodnych niż było 50 lat temu.
Krytyka
Wprawdzie geny mają istotny wpływ na kształtowanie człowieka, jednak wychowanie ma równie istotny wpływ na takie czynniki jak zdolność osiąganiu sukcesu w życiu. Kierowanie się darwinizmem, jaskrawo sprzecznym z zasadami miłości bliźniego, prowadzi do znieczulicy, a w konsekwencji do okrucieństwa wobec słabszych, czego świadectw dostarczyła historia (stosunek Anglików do narodów podbitych i cały okres wojen światowych).
Scjentyzm
Herbert Spencer (1820-1903) i Karl Pearson (1857-1936) byli twórcami odmiany pozytywizmu zwanej scjentyzmem, która podobnie jak darwinizm stała się popularnej wśród ludzi wykształconych w Anglii końca XIX w. Wiarygodna wiedza opiera się na obserwacjach, które najpierw ujmujemy w sposób potoczny; potem naukowy, bardziej zdyscyplinowany i operujący ogólnymi prawami; wreszcie filozoficzny, czyli najbardziej ogólny i całościowy, lecz nadal trzeźwy i wolny od nieuzasadnionej spekulacji na tematy wykraczające poza obserwacje.
Wzorem naukowego poznania są nauki przyrodnicze (fizyka, chemia). Metafizyka i teologia są działalnością bezwartościową poznawczo. Wiedza naukowa służy udoskonaleniu życia w społeczeństwie. Jest wiele spraw, których nie da się poznać naukowo, czyli w sposób wiarygodny. Nie można się o nich wypowiadać, choć one istnieją. Kwestii religijnych nie można badać naukowo, lecz mimo to religia zaspokaja ważne potrzeby człowieka i dlatego powinna być traktowana z szacunkiem.