Lnie dziwnaI wojna światowa (1914-1918). Sprawa polska podczas I wojny światowej
Przyczyny wybuchu I wojny światowej.
Przyczyn wybuchu I wojny światowej należy szukać w ówczesnych przeciwstawnych dążeniach wielkich mocarstw europejskich, a co za tym idzie w sprzeczności wzajemnych interesów i rodzących je konfliktach. Niemcy dążyły do zbudowania mocarstwa o znaczeniu europejskim i światowym, obejmującym także kolonie w Afryce i Azji. Austro-Węgry dążyły do opanowania terenów bałkańskich, analogicznie jak Rosja, która domagała się także otwarcia cieśnin tureckich dla floty rosyjskiej na Morze Śródziemne. Francja chciała odzyskać, utracone na rzecz Niemiec w 1871 roku, Alzację i Lotaryngię oraz ograniczyć wpływy niemieckie w Europie. Wielka Brytania dążyła do utrzymania swej dominującej pozycji militarnej, gospodarczej i politycznej w świecie oraz rozszerzenia swych wpływów na Bliskim Wschodzie i Turcji. Wielka Brytania była wówczas potęgą finansową i miała najsilniejszą flotę wojenną, która gwarantowała jej bezpieczeństwo przed obca inwazja i zapewniała dostawy w przypadku wojny. Wielka Brytania stała na stanowisku zasady „poziomu dwóch potęg” ( Two Powers Standard) - flota angielska ma była potężniejsza niż dwie najsilniejsze po brytyjskiej floty wojenne razem złączone. W owym czasie Niemcy zaczęły powoli opanowywać coraz bardziej handel zamorski, godząc tym samym w interesy angielskie. Konflikt interesów angielsko-niemieckich zaostrzył się z chwilą, gdy Niemcy rozpoczęły budowę wielkiej floty wojennej. W 1898 roku parlament Rzeszy uchwalił kredyty na budowę silnej niemieckiej marynarki wojennej. W Niemczech rozpoczęła się szeroka akcja propagandowa, która miała także antyangielskie odcienie. W 1907 roku Niemcy opracowały plan budowy 12 wielkich pancerników najnowszego typu „Dreadnought” (Nie bój się niczego). W tym momencie Anglia uznała, iż jej dotychczasowa supremacja na morzach jest poważnie zagrożona.
Tak więc antagonizm niemiecko-francuski, mający swe podłoże w Alzacji i Lotaryngii, a także w Afryce; antagonizm niemiecko-angielski, wyrastający z rywalizacji gospodarczej i kolonialnej, a przede wszystkim z wyścigu zbrojeń na morzu; antagonizm niemiecko-rosyjski i austriacko-rosyjski na Bałkanach i na Bliskim Wschodzie, były głównymi przyczynami wszystkich konfliktów na początku XX wieku.
Powstanie dwóch bloków militarnych.
W 1871 roku we Frankfurcie nad Menem został podpisany pokój kończący wojnę francusko-pruską (1870-1871). Przegrana Francji niosła za sobą olbrzymie konsekwencje. Francja zobowiązała się oddać Niemcom Alzację i Lotaryngię oraz zapłacić ogromną kontrybucję w wysokości 5 miliardów franków w złocie. Postanowienia pokoju wywołały ogromne niepokoje we Francji. Wśród społeczeństwa francuskiego pojawiły się głosy niezadowolenia. Klęska z Niemcami upokorzyła godność narodową Francuzów. Niemcy zaś chciały utrzymać dotychczasową izolację polityczną Francji oraz zapobiec porozumieniu się Francji z Rosją i Austro-Węgrami. Najlepszą drogą do tego było zawarcie z tymi państwami sojuszy, wyprzedzając w tym fakcie Francję. W 1881 roku kanclerz Niemiec Otto Bismarck doprowadził do podpisania między Niemcami, Austro-Węgrami i Rosją tzw. tajnego układu trójcesarskiego. Podpisujące je strony przyrzekły sobie wzajemną życzliwą neutralność w przypadku wojen: Niemiec z Francją; Austrii z Włochami, Rosji z Wielką Brytanią. Rosja zgodziła się ponadto na aneksję (włączenie) Bośni i Hercegowiny do Austrii. Dwa lata wcześniej Niemcy i Austro-Węgry podpisały w Wiedniu w 1879 roku wzajemny traktat, skierowany tak naprawdę przeciw Rosji. Na jego mocy ustalono, że gdyby jedno z tych państw zostało zaatakowane przez Rosję, drugie udzieli mu pomocy. W przypadku konfliktów zbrojnych z innymi państwami obowiązywać miała zasada „życzliwej neutralności”. Układ ten (tzw. dwuprzymierze) został w 1882 roku w Berlinie rozszerzony przez przystąpienie do niego Włoch. W ten sposób powstało tzw. Trójprzymierze. Włochy były wówczas państwem bardzo słabym politycznie i gospodarczo, co kazało im szukać poparcia u wielkiego potężnego mocarstwa. Nie mogła być nim Wielka Brytania, która unikała konfliktów europejskich, ani Francja, osłabiona po niedawnej klęsce w wojnie z Prusami. Traktat przymierza Niemiec, Austro-Węgier i Włoch zakładał: pomoc zbrojną dla Niemiec i Austro-Węgier w przypadku ataku Francji na Włochy (zatarg z papieżem). W przypadku agresji francuskiej na Rzeszę, Włochy zobowiązały się wystąpić czynnie po stronie Rzeszy, a w przypadku agresji rosyjskiej na Austrię (konflikt bałkański) zachować życzliwą neutralność. Pomoc zbrojna obowiązywała wszystkich sygnatariuszy w przypadku wspólnego ataku francusko-rosyjskiego na któreś z tych państw. Traktat ten obowiązywał formalnie do 1914 roku.
Traktat trójprzymierza godził bezpośrednio w interesy i bezpieczeństwo Francji i Rosji. W 1892 roku między tymi państwami doszło do podpisania tzw. konwencji wojskowej. Zakładała ona, że jeśli Francję zaatakują Niemcy lub Włochy poparte przez Niemcy, Rosja uderzy na Niemcy, a jeśli Rosję zaatakują Niemcy lub Austria wsparta przez Niemcy, to Francja wystąpi przeciw Niemcom. Zbliżenie francusko-rosyjskie było podyktowane nie tylko względami zbrojnego bezpieczeństwa. Rosja, jako kraj dość zacofany gospodarczo, dotychczas pożyczała olbrzymie kwoty pieniężne od Niemiec. Z chwilą, gdy te zamknęły dla Rosji swój rynek pieniężny, została ona zmuszona szukać pomocy finansowej w innych państwach - m.in. we Francji. Niebawem do porozumienia francusko-rosyjskiego przystąpiła także Wielka Brytania, która do tej pory prowadziła politykę międzynarodową, polegająca na tzw. „wspaniałym odosobnieniu”. W 1904 roku między Wielką Brytanią a Francją doszło do podpisania szeregu układów, które rozpoczynały francusko-angielską Entente Cordiale (serdeczne porozumienie). Traktat ten regulował w pierwszej kolejności dotychczasowe punkty zapalne między tymi państwami, dotyczące kolonii. Na jego mocy strona francuska zobowiązała się nie stawiać przeszkód wpływom angielskim w Egipcie, a strona angielska wpływom francuskim w Maroku. W rzeczywistości tajne aneksy tego traktatu przewidywały ogłoszenie protektoratu Francji nad Marokiem, a Wielkiej Brytanii nad Egiptem. W tym czasie Rosja przygotowywała się do wzmożenia polityki na Bałkanach, co musiało pociągnąć za sobą konflikty rosyjsko-austriackie i rosyjsko-niemieckie. Ponadto Rosja liczyła na udzielenie jej potrzebnych kredytów z banków angielskich. Anglia zaś widziała w Rosji silną przeciwwagę dla Niemiec w Europie. Dlatego też w 1907 roku doszło do podpisania szeregu układów między Wielką Brytanią a Rosją. W ten sposób powstało tzw. Trójporozumienie.
Tak więc w początkach wieku XX wielkie mocarstwa europejskie zgrupowały się w dwóch przeciwstawnych sobie blokach: Trójporozumienie - Francja, Wielka Brytania i Rosja oraz Trójprzymierze - Niemcy, Austro-Węgry i Włochy.
Wybuch wojny.
Bezpośrednia przyczyna wybuchu wojny miała miejsce 28 czerwca 1914 roku, kiedy to w Sarajewie, stolicy Bośni, został zamordowany wraz z małżonką następca tronu Austro-Wegier, arcyksiążę Franciszek-Ferdynand. Zabójcą był Gawriło Princip, młody serbski nacjonalista, członek organizacji „Czarna Ręka”. Mimo iż rząd austriacki podejrzewał udział Serbii w tym morderstwie, to nie miał na to żadnych oficjalnych dowodów. Postanowił natomiast wykorzystać zaistniałą sytuację do ostatecznego rozprawienia się z Serbią. Celem było upokorzenie Serbii, zlikwidowanie jej dążeń do wyzwolenia i zjednoczenia pod swą egida państw bałkańskich i zmuszenia jej do zaprzestania prowadzenie antyaustriackiej polityki. 23 lipca 1914 roku postawiono Serbii ultimatum: zaprzestania w szkolnictwie, w prasie i innych publikacjach antyaustriackiej propagandy, rozwiązania organizacji, które taką propagandę prowadziły i ukarania współwinnych zamachu. Serbia zgodziła się na ultimatum, poza jednym punktem, aby w śledztwie, które miało na celu wyjaśnienie morderstwa, wzięli udział przedstawiciele władz austro-węgierskich, jako naruszające suwerenność państwa serbskiego. Austro-Węgry uznały to za niewystarczające i 28 lipca 1914 roku wypowiedziały wojnę Serbii, którą poparła Rosja, od 30 lipca w stanie wojny z Austro-Węgrami. 1 sierpnia 1914 roku Niemcy wypowiedziały wojnę Rosji, 3 sierpnia Francji, a 4 sierpnia Wielkiej Brytanii. W ten sposób rozpoczęła się, trwająca nieprzerwanie przez okres czterech lat, I wojna światowa, zwana wielką. Toczyła się ona na trzech frontach: wschodnim, zachodnim i południowym. Objęła także inne państwa. Do państw Trójprzymierza przystąpiły: Turcja i Bułgaria, zaś do państw Trójporozumienia Serbia, Włochy, Rumunia, Stany Zjednoczone i Grecja.
Front zachodni
Początkowo żadne z państw biorących udział w I wojnie światowej nie dysponowało długimi planami strategicznymi. W niemieckim sztabie od 1871 roku, a więc od chwili zakończenia wojny z Francją istniało silne przekonanie, iż następna wojna, która Niemcy będą prowadzić, będzie wojną na dwa fronty: z Francja i z Rosją. Taki też rozwój wypadków zakładał plan strategiczny opracowany przez szefa sztabu w latach 1891-1905 generała Alfreda von Schlieffena. Francja miała zostać pokonana błyskawicznie, a później całe siły niemieckie miały być przerzucone na front rosyjski. Realizatorem tego planu był następca Schlieffena, generał Helmuth von Moltke. We Francji, począwszy od pamiętnej wojny z Niemcami w latach 1870-1871, myślano nie o działaniach ofensywnych lecz defensywnych (obronnych). Wzdłuż granicy z Niemcami powstało pasmo fortyfikacji obronnych. Dopiero w 1911 roku nastąpiły istotne zmiany we francuskiej doktrynie wojennej. Szef sztabu generał Joffre, przyjął zasadę przejścia do natychmiastowej, bezwzględnej ofensywy, w głównej mierze na granicy z Niemcami. Plan ten, podobnie jak niemieckie plany szybkiego zwycięstwa nad Francją, okazały się porażką i nie spełniły swych podstawowych założeń. Stało się to wiadome, po bitwie nad rzeką Marną. Bitwa ta rozpoczęła się 6 września 1914 roku i trwała do 9 września. 10 września armia niemiecka wycofała się. Zwycięska kontrofensywa francuska nie zdołała jednak wyprzeć napastnika z Francji. Niemcy zatrzymali się na rzece Aisne. Od zimy 1914-1915 na froncie zachodnim trwała tzw. wojna pozycyjna. Polegała ona na tym, że dwie strony konfliktu zbrojnego stały naprzeciw siebie w nieprzerwanej ciągłej linii. Tworzyły ją łańcuchy okopów, schronów oraz zasieków z drutu kolczastego. Obrona miała przewagę nad atakiem. Takich umocnień nie można było zdobyć samym atakiem piechoty. Potrzebny był ogień artyleryjski. W pierwszej kolejności należało zniszczyć zasieki drutu kolczastego. Używano więc broni do ostrzeliwania celów położonych blisko: miotaczy min i moździerzy. Wojna pozycyjna w przypadku równowagi sił nie mogła doprowadzić do zwycięstwa którejkolwiek strony. Dopiero w 1918 roku przewaga liczebna i zbrojna państw sprzymierzonych doprowadził do zerwania z wojną pozycyjną i pozwoli przejść do wojny zaczepnej z Niemcami.
Najważniejsze bitwy frontu zachodniego.
Bitwy nad Marną.
Trwała od 6 do 9 (10) września 1914 roku. 10 września armia niemiecka wycofała się. Zwycięska kontrofensywa francuska nie zdołała jednak wyprzeć napastnika z Francji. Niemcy zatrzymali się na rzece Aisne. Wojskami francuskimi dowodził generał Joseph Joffre, wojskami niemieckimi generał Alexander Kluck i generał Karl Bulow.
Druga bitwa nad Marną rozgrywała się w dniach od 15 lipca do 2 sierpnia 1918 roku. Zakończyła się także porażką Niemiec. Wojskami alianckimi dowodził generał Ferdynand Foch, zaś wojskami niemieckimi gen. Erich Ludendorff.
Bitwy nad Sommą.
24 czerwca 1916 roku Francuzi i Anglicy rozpoczęli wzmożone przygotowania artyleryjskie. Teren walk był nad rzeka Sommą. We wrześniu zwolniono siłę ataków, użyto nowej nieznanej dotąd broni - czołgów angielskich, które zwłaszcza w pierwszych dniach wywarły na Niemcach silne deprymujące wrażenie. W październiku 1916 roku walki nas Sommą zamarły. Armią francuską dowodził Ferdynand Foch. Niemcy stracili około 650 tysięcy żołnierzy, Anglicy około 420 tysięcy, a Francuzi około 195 tysięcy.
8 sierpnia 1918 roku - „czarny dzień armii niemieckiej”, Niemcy poniosły olbrzymie straty w drugiej bitwie pod Sommą. Połączone siły angielsko-francusko-amerykańskie pod dowództwem Ferdynanda Focha zadały im straszliwą klęskę.
11 listopada 1918 - w lasku Compiegne pod Paryżem Niemcy podpisali akt kapitulacji. Nastąpiło zawieszenie broni. Do takiego kroku skłoniło Niemcy kilka przyczyn: zdecydowana zwycięska ofensywa wojsk sprzymierzonych, podjęta w lipcu 1918 roku, rozkład armii austro-węgierskiej oraz wybuch rewolucji w Niemczech, zapoczątkowany buntem marynarzy w Kilonii 3 listopada 1918 roku.
Bitwa pod Verdun.
21 lutego 21 lutego 1916 roku rozpoczęła się najkrwawsza bitwa tej wojny, bitwa pod Verdun. Walki zacięte trwały aż do czerwca 1916 roku, choć ostatecznie bitwa zakończyła się dopiero w grudniu 1916 roku. Niemcy stracili około 240 tysięcy żołnierzy, Francuzi około 275 tysięcy. Zaczynając tę bitwę Niemcy obliczali, iż niemieckie straty w stosunku do francuskich będą wynosić 2 do 5. Sławę w tej bitwie zdobył, dowodzący pod Verdun, marszałek francuski Philippe Petain.
Inne mniejsze bitwy: 25 września 1918 roku wzmożone natarcie wojsk sprzymierzonych pod Argonny.
Front wschodni.
Rosjanie ruszyli z ofensywą w połowie sierpnia, jeszcze przed ostatecznym zakończeniem mobilizacji. W myśl pierwotnych założeń uderzenie miało być skierowane przeciwko Austrii. 3 września 1914 roku wojska carskie zajęły Lwów. Drugie uderzenie skierowali na Prusy Wschodnie. To rozdzielenie się armii rosyjskiej wykorzystali Niemcy. Dowództwo nad armią niemiecką objął doświadczony żołnierz, Paul von Hindenburg, szefem jego sztabu zaś został Erich Ludendorff. Udało im się oskrzydlić armię rosyjską dowodzoną przez generała Aleksandra Samsonowa i pobić w dniach 26-31 sierpień 1914 pod Tannenbergiem. Kilka dni później armia rosyjska poniosła drugą wielką klęskę w bitwie nad Jeziorami Mazurskimi w dniach 5-15 września 1914 roku. Jednak tak duże skumulowanie wojsk niemieckich w Prusach Wschodnich, osłabiło znacznie pozostałe wojska niemieckie w Europie Zachodniej. W roku 1915 Rosjanie odnieśli kilka sukcesów. Zajęły znaczną część Galicji (dotychczas w rękach austriackich) i walczyli w Karpatach o drogę na Węgry. 22 marca 1915 roku po kilkumiesięcznym oblężeniu zdobyli twierdzę w Przemyślu. Jednak starannie przygotowana ofensywa niemiecko-austriacka, która rozpoczęła się 2 maja 1915 roku, zadała im znaczne straty. 4 maja 1915 roku przełamany został front rosyjski pod Gorlicami (nowa linia frontu przebiegała począwszy od Zatoki Ryskiej przez Pińsk po Tarnopol). Armia rosyjska zmuszona została do odwrotu. 3 czerwca Austriacy wkroczyli do Przemyśla, a 22 czerwca do Lwowa. Armia rosyjska w kampanii z 1915 roku została pokonana, lecz nie rozbita. W maju-wrześniu 1916 roku miała miejsce kontrofensywa gen. Aleksieja Brusiłowa, podczas której wojska rosyjskie zajęły Galicje Wschodnią.
3 marca 1918 - pokój brzeski, w Brześciu Litewskim Rosja Radziecka zawarła traktat pokojowy z państwami centralnymi
Front południowy
28 lipca 1914 - Austro-Węgry zaatakowały Serbię i zajęły ja w lutym 1915 roku wraz z Czarnogórą
24 lipca 1915 roku - do wojny przystąpiły Włochy po stronie państw sprzymierzonych
23 maja 1915 roku - Włochy wypowiedziały wojnę Austro-Wegrom. Działania wojenne toczyły się na dwóch frontach - wschodnim nad rzeka Soczą i północnym w Alpach Karnickich i Dolomitach. Od czerwca do września 1915 roku stoczono w tych rejonach 11 bitew.
24 października 1917 roku - nastąpiło silne uderzenie armii austro-węgierskiej, wspomaganej przez siły niemieckie, na Włochy z trzech stron nad Soczą, w Alpach Karnickich i Dolomitach. Uderzenie to było bardzo silne i od razu zakończyło się zwycięstwem. Front włoski został przełamany pod Caporetto. Ofensywa zatrzymała się dopiero w końcu listopada 1917 roku nad rzeka Piawa. Straty włoskie były olbrzymie - około 300 tysięcy jeńców.
Skutki wojny.
W wojnie wzięły udział 33 państwa. Zginęło około 10 milionów żołnierzy, drugie tyle zostało rannych. Nastąpiły zmiany na mapie Europy. Po upadku trzech imperiów, czyli Austro-Węgier, Niemiec i Rosji powstało 9 państw: Czechosłowacja, Austria, Węgry, Królestwo SHS (Serbów, Chorwatów i Słoweńców), Polska, Finlandia, Litwa, Łotwa i Estonia. W Niemczech i Austrii został zmieniony system polityczny - z cesarstwa na republikę. W Rosji władzę przejęli bolszewicy, którzy przystąpili do budowy pierwszego na świecie państwa komunistycznego. Oprócz zmian terytorialnych, I wojna światowa zmieniała całkowicie układ sił w Europie. Niemcy przestały być mocarstwem, nastąpił kryzys polityczny we Włoszech, Turcja straciła swoje europejskie posiadłości. Niemal we wszystkich państwach europejskich, które wzięły udział w wojnie nastąpił kryzys ekonomiczny, gospodarka tych państw musiała z powrotem przestawić się z produkcji zbrojeniowej na przemysłową. Kryzys ekonomiczny spowodował wzrost bezrobocia, rozwiniętego już w czasie wojny. Zniszczenia wojenne, uniemożliwiające normalne funkcjonowanie państwa i obywateli wzmogły tylko poczucie chaosu. Pojawiła się także groźna epidemia grypy - tzw. hiszpanka.
Konferencje w Wersalu.
8 stycznia 1918 roku prezydent USA Woodrow Wilson wygłosił swe słynne orędzie do Kongresu. Przedstawił w nim 14 punktowy plan. Znalazły się w nim m.in. takie kwestie jak wolność żeglugi, powszechne rozbrojenie, zniesienie ograniczeń w handlu, prawo narodów do samostanowienia, jawność zawieranych układów pokojowych oraz punkt 13 - prawo Polski do utworzenia państwa, które będzie miało min. zapewniony dostęp do morza.
Traktat wersalski.
Konferencja pokojowa w Wersalu odbyła się między 18 stycznia a 28 czerwca 1919 roku. Brały w niej udział 27 państwa, które walczyły w wojnie po stronie zwycięskiej koalicji. Najważniejsze znaczenie miały jednak te państwa, które należały do Rady Najwyższej Sprzymierzonych, a więc Wielka Brytania, Stany Zjednoczone, Francja, Włochy i Japonia. Stany Zjednoczone nie pragnęły aneksji terytorialnych. Domagały się jedynie wprowadzenie w życie 14 Punktów Wilsona (orędzie wygłoszone do Kongresu w styczniu 1918 roku przez prezydenta Stanów Zjednoczonych, Woodrow Wilsona), a zwłaszcza punktu ostatniego mówiącego o powołaniu Ligii Narodów. Japonia nie interesowała się sprawami Europy, dbała jedynie o swoje interesy na Dalekim Wschodzie. Włochy poróżniły się z sojusznikami na tle podziałów terytorialnych, a ponieważ były zbyt słabe nie mogły przeforsować swojego stanowiska. Najważniejsze znaczenie i decyzje były więc podejmowane przez trzy państwa: Francję, Wielką Brytanię i USA, a właściwe przez reprezentujących je polityków: Lloyd George (Wielka Brytania), Jerzy Clemenceau (Francja) i Woodrow Wilson (USA). W konferencji zabrakło przedstawicieli Niemiec i Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. 28 czerwca 1919 roku w galerii zwierciadlanej Wersalu zebrali się delegaci 27 państw „Sprzymierzonych i Stowarzyszonych” i przedstawiciele pokonanych Niemiec dla podpisania traktatu pokojowego. Najważniejsze postanowienia dotyczące Niemiec zostały ujęte w kilka punktów: Niemcy miały zwrócić Francji Alzację i Lotaryngie, a Belgii okręgi Eupen i Malmedy; Zagłębie Saary zostało oddane na okres 15 lat w powiernictwo Ligii Narodów, a o jego dalszej przyszłości miał zadecydować plebiscyt; kolonie niemieckie zostały podzielone miedzy Wielką Brytanię i Francję; zniesiono w Niemczech obowiązek służby wojskowej i ograniczono armię do 100 tysięcy żołnierzy; nałożono na Niemcy wysoka kontrybucję (ponad 100 miliardów marek w złocie); oddano Polsce część ziem: Wielkopolskę i Pomorze Gdańskie, a na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku miał zostać przeprowadzony plebiscyt; wprowadzono też zakaz posiadania przez Niemcy łodzi podwodnych, lotnictwa i czołgów - dokonano więc prawie całkowitej demilitaryzacji Niemiec. Postanowienia te wywołały olbrzymie niezadowolenie w Niemczech. Przez cały okres międzywojenny Niemcy będą dążyć do rewizji postanowień wersalskich.
Konferencja wersalska zadecydowała też o powołaniu do życia Ligii Narodów - organizacji, która miała czuwać nad pokojem w świecie. O jej powstaniu zabiegał szczególnie prezydent USA W. Wilson. Mimo to USA nie weszły w skład jej członków. W Lidze nie znalazły się też początkowo Niemcy i Rosja, które dążyły do rewizji postanowień traktatu wersalskiego. Liga Narodów powstała w 1919 roku. Jej członkami były 32 państwa - sygnatariusze traktatu wersalskiego oraz 13 państw neutralnych. Najważniejsze decyzje podejmowała Rada Ligii. Siedziba Sekretariatu Ligii była Genewa, położona w neutralnej Szwajcarii. Do stałych członków Rady należeli: Francja, Wielka Brytania, Japonia (do 1933 roku), Włochy (do 1937 roku), Niemcy (1926-1933) oraz ZSRR (1934-1939). Największą słabością Ligii było to, iż nie posiadała ona własnych sił zbrojnych. Liga Narodów przetrwała 20 lat, do 1940 roku. Formalnie została rozwiązana 18 kwietnia 1946 roku, kiedy to zstąpiła ja ONZ (Organizacja Narodów Zjednoczonych).
Traktaty z innymi państwami podpisano: 10 września 1919 roku z Austrią w Saint-Germain; 4 czerwca 1920 roku z Węgrami w Trianon; 10 sierpnia 1920 roku z Turcją w Serves oraz 27 listopada 1919 roku z Bułgarią w Neuilly.
Fala rewolucyjna w Rosji.
Państwo rosyjskie już od 1914 roku, a więc od chwili wybuchu wojny, było pogrążone w chaosie. Carem był Mikołaj II, człowiek słaby, pozostający pod wielki wpływem mnich Rasputina. Władza należała tak naprawdę do wąskiego grona arystokracji. Miliony ludzi żyło w biedzie i strachu. Pogłębiał się kryzys gospodarczy oraz terror. Cała ta sytuacja doprowadziła do wybuchu rewolucji, które zmieniły ustrój i obraz państwa.
Rewolucja lutowa.
Zaczęła się 22 lutego (3 marca) 1917 roku. Miał wówczas miejsce wybuch groźnego strajku w potężnych zakładach zbrojeniowych Putiłowa w Piotrogrodzie. Wojsko, skierowane do tłumienia robotniczych protestów, odmówiło strzelania do robotników. Następnego dnia car powołał do życia Tymczasowy Komitet Dumy, który przejął władzę w państwie. 2 marca (15 marca) car abdykował, a następnego dnia powołany został Rząd Tymczasowy, na czele którego stanął książę Jerzy Lwow. Rosja stała się republiką, choć o jej ostatecznym kształcie miała zadecydować demokratycznie wybrana Konstytuanta. Równocześnie powstawały, zakładane prze rewolucjonistów, Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. Największe znaczenie miał Rada Piotrogrodzka. Był to tak naprawdę początek dwuwładzy w Rosji. Rząd Tymczasowy przeprowadził szereg reform, z których najważniejsze to: wprowadzenie wolności politycznej, zalegalizowanie partii politycznych, zniesienie cenzury, wprowadzenie wolności prasy i zgromadzeń. Bolszewicy (odłam lewicy socjaldemokratycznej) przygotowywali się do przejęcia władzy. Ich przywódca Włodzimierz Lenin, przybył do Rosji 16 kwietnia 1917 roku, a już następnego dnia wygłosił swoje słynne „tezy kwietniowe”, w których przedstawił podstawowe zadania bolszewików: wycofanie się Rosji z wojny; powołanie Republiki Rad Robotniczych i Chłopskich; utworzenie jednego ogólnonarodowego banku pod kontrolą Rad; zniesienie policji, jako wytworu burżuazyjnego, a także armii i wszelkiej biurokracji, znacjonalizowanie wszelkich zakładów produkcyjnych i ziemi oraz utworzenie Międzynarodówki Rewolucyjnej i zmiana nazwy partii z socjaldemokratycznej na komunistyczną. W lipcu 1917 roku doszło do zamieszek na ulicach i zmiany kierownictwa Rządu Tymczasowego. Jerzego Lwowa zastąpił Aleksander Kiereński, który nie był w stanie przeprowadzić odpowiednich działań, co wykorzystali bolszewicy, mający za sobą poparcie ulicy. Głosili bowiem hasła, które trafiały do ludzi biednych i pozbawionych jakichkolwiek perspektyw. Bolszewicy postanowili przejąć władzę siłą, po nieudanym puczu generała Ławra Kornikowa, który usiłował obalić Rząd Tymczasowy w daniach między 4 a 7 września 1917 roku. Wykonawcą zamachu przygotowanego przez bolszewików stała się Gwardia Czerwona, która podlegała Piotrogrodzkiej Radzie Delegatów. Dużą rolę obok W. Lenina, odegrał wówczas Lew Trocki.
Rewolucja październikowa.
W nocy z 24/25 października (6/7 listopada) 1917 roku odziały Gwardii Czerwonej opanowały główne punktu Piotrogrodu, a także zdobyły Pałac Zimowy, siedzibę Rządu Tymczasowego, którego wszyscy członkowie zostali aresztowani. Tego samego dnia rozpoczął się II Wszechrosyjski Zjazd Rad Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, na czele którego stanął W. Lenin. Kongres ten wydał bardzo ważne dwa dokumenty, a mianowicie „Dekret o pokoju”, w którym ogłoszono gotowość wycofania się z wojny oraz „Dekret o ziemi”, w którym zapowiedziano przekazanie chłopom na własność użytkowaną przez nich ziemię (należącą dotychczas do szlachty). Bardzo szybko Rada Komisarzy Ludowych (rząd) na czele z W. Leninem ogłosiła kolejne reformy: wprowadzenie 8-godzinnego dnia pracy, kontrola państwa nad przemysłem, nacjonalizacja banków, rozdział kościoła od państwa, równouprawnienie kobiet oraz prawo mniejszości narodowych do samostanowienia. Od stycznia 1918 roku, całkowita władza w państwie należała już do bolszewików, którzy rozpoczęli budowę pierwszego na świecie państwa komunistycznego. Towarzyszył temu niespotykany terror. Cała rodzina carska została zamordowana. Ciała ich poćwiartowano, a następnie spalono. Rosja wycofała się z wojny. W kraju nastąpił jednak okres wojny domowej miedzy tzw. Rosją białą (zwolennikami dotychczasowego ustroju), a Rosją czerwoną (zwolennikami bolszewików). Zakończyła się ona dopiero w 1920 roku całkowitym zwycięstwem bolszewików.
Sprawa polska podczas I wojny światowej.
Wybuch I wojny światowej otworzył przed Polakami szanse na odzyskanie niepodległości. Jednak droga do jej realizacji była dość różnie postrzegana:
orientacja proaustriacka - główny przedstawiciel Józef Piłsudski. Uważał on, że należy doprowadzić do powstania przeciwko Rosji, przy mocy armii austriackiej. Jeszcze przed wybuchem wojny w 1908 roku powstał tajny Związek Walki Czynnej (ZWC), którego przywódcą, obok J. Piłsudskiego, został Kazimierz Sosnkowski. W 1910 roku założone zostały organizacje paramilitarne „Strzelec” w Krakowie oraz „Związek Strzelecki” we Lwowie. W 1912 roku powstała zaś Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Oparciem dla opcji J. Piłsudskiego był powołany w Królestwie Polskim (w Krakowie) 16 sierpnia 1914 roku Naczelny Komitet Narodowy z Juliuszem Leo na czele, który miał pełnić rolę najwyższej instancji politycznej, wojskowej i skarbowej dla całej Galicji. Większość członków Komitetu była, tak jak Piłsudski, była zwolennikami opcji proaustriackiej. Planowali oni przyłączenie ziem wchodzących w skład zaboru rosyjskiego do Austrii i utworzenie tym samym państwa trójczłonowego Austro-Węgro-Polskę. W myśl tej opcji postanowiono przy boku armii austriackiej utworzyć Legiony Polskie
orientacja prorosyjska - główny przedstawiciel Roman Dmowski. Uważał on, że tylko przy Rosji Polska ma szansę na odbudowę swojej państwowości. Ważna rolę odgrywały dla niego wspólne korzenie słowiańskie. 15 sierpnia 1917 roku powołał on do życia w Lozannie, Komitet Narodowy Polski, uważany za „oficjalną reprezentację państwa polskiego” przez Anglię, Francję, Włochy i Stany Zjednoczone
orientacja lewicowa - reprezentowały ją partie Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy oraz Polska Partia Socjalistyczna „Lewica”. Partie postrzegały odbudowę państwa polskiego w oparciu o rewolucyjny ruch robotniczy
Sprawa polska w ujęciu innych państw:
5 listopada 1916 roku - tzw. Akt 5 listopada, wydany przez dwóch cesarzy, austriackiego Franciszka Józefa I i niemieckiego Wilhelma II, zakładał utworzenie państwa polskiego z ziem zabranych drogą zbrojną Rosji. Głównym celem wydania tego dokumentu, była chęć uzyskania polskiego rekruta, a nie odbudowa państwa, którego granicy miały zostać dokładnie określone po zakończeniu działań zbrojnych
22 stycznia 1917 roku - orędzie prezydenta USA W. Wilsona, w którym mówił on o konieczności powstania „zjednoczonej, niezawisłej i autonomicznej Polsce”
27 marca 1917 roku - odezwa Piotrogrodzkiej Rady Delegatów Robotniczych i Żołnierskich, w której stwierdzono, iż Polska ma prawo do całkowitej niepodległości pod względem państwowo-niepodległościowym.
30 marca 1917 - identyczna niemal w swej treści proklamację wydał Rząd Tymczasowy
15 listopada 1917 roku - Rosja proklamowała „prawo narodów Rosji do swobodnego samookreślenia aż do oderwania się i utworzenia samodzielnego państwa”
8 styczeń 1918 - orędzie prezydenta T. Wilsona, punkt 13: „Powinno być utworzone niepodległe państwo polskie, które winno objąć ziemie zamieszkałe przez ludność bezspornie polską, mieć zapewniony wolny i bezpieczny dostęp do morza”
29 sierpień 1918 -Rada Komisarzy Ludowych, specjalnym dekretem anulowała wszystkie traktaty rozbiorowe
3 czerwca 1918 roku - została ogłoszona tzw. deklaracja wersalska, w której uznano, iż przywrócenie do życia państwa polskiego jest jednym w warunków zapanowania pokoju
Pierwsze ośrodki władzy w Polsce (państwa centralne):
14 stycznia 1917 - utworzono Tymczasową Rade Stanu z Wacławem Niemojewskim na czele
12 września 1917 roku - rozwiązano Tymczasową Rade Stanu i powołano Radę Regencyjna, w skład której weszli: arcybiskup warszawski Aleksander Kakowski, książę Zdzisław Lubomirski oraz hrabia Józef Ostrowski
Węgry. Historia. W starożytności zachodnia część obecnych Węgier wchodziła w obręb rzymskiej prowincji Panonia. W IV-VI w. zasiedlona przez Hunów, germańskie plemiona Gepidów i Longobardów, następnie Awarów. Od VI w. napływ Słowian z północy. W IX w. częściowo w granicach państwa wielkomorawskiego. Od 896 dorzecze środkowego Dunaju i Cisy zasiedlali Węgrzy (Madziarzy). Wkrótce podbili państwo wielkomorawskie i podjęli grabieżcze wyprawy na Bizancjum i zachodnią Europę, powstrzymani na rzeką Lech przez cesarza Ottona I (955). Państwo węgierskie powstało za Gejzy i Stefana I Świętego z dynastii Arpadów wraz z chrystianizacją kraju w obrządku łacińskim. W XI w. po przyłączeniu Siedmiogrodu i Słowacczyzny ukształtowało się terytorium narodowego w łuku Karpat. Na początku XIII w. została zawarta trwała unia personalna z Chorwacją. Podbój Dalmacji napotkał opór Wenecji.Po wygaśnięciu Arpadów (1301) tron objęli Andegaweni. Za rządów Karola Roberta i Ludwika I Wielkiego nastąpił rozkwit państwa: zwierzchnictwo nad Księstwem Wołoskim, Bośnią i Serbią, przywrócenie panowania w Dalmacji, 1370-82 unia personalna z Polską i przejściowe przyłączenie Rusi Halickiej. Za panowania następcy Ludwika, Zygmunta Luksemburskiego, Węgry utraciły dominującą pozycję na Półwyspie Bałkańskim. Jego zaangażowanie w wojny husyckie i sprawy Niemiec doprowadziło do osłabienia władzy królewskiej. Powtarzające się od początku XV w. najazdy tureckie skłoniły część magnatów do odnowienia unii z Polską. Na tron powołano 1440 Władysława III Warneńczyka (I Ulaszlo). Po jego śmierci pod Warną 1444 faktyczną władzę na Węgrzech objął J. Hunyady, który odniósł nad Turkami świetne zwycięstwo pod Belgradem (1456). Jego syn, Maciej Korwin, wybrany na tron 1458, podjął próbę przywrócenia silnej władzy królewskiej i wzmocnienia państwa. W 1490 panowanie na Węgrzech objęła ponownie dynastia Jagiellonów. Za rządów uległego wobec magnatów Władysława II Jagiellończyka (II Ulaszlo) Turcy wznowili wyprawy na Węgry. W 1515 Władysław II zawarł w Wiedniu układ z cesarzem Maksymilianem I, zapewniający Habsburgom sukcesję w Czechach i na Węgrzech po wygaśnięciu Jagiellonów. Jego syn i następca, Ludwik II, 1526 zginął w bitwie z Turkami pod Mohaczem. Zgodnie z układem wiedeńskim tron przypadł Ferdynandowi I Habsburgowi, ale średnia szlachta opowiedziała się za królem narodowym, Janem Zápolyą, wojewodą siedmiogrodzkim. Walka obu pretendentów do tronu, w trakcie której Zápolya przyjął zwierzchnictwo tureckie, nie została rozstrzygnięta. Przy Ferdynandzie I pozostały zachodnie Węgry ze stolicą w Preszburgu (Pozsóny, ob. Bratysława), przy Zápolyi — stanowiące wschodnią część kraju księstwo siedmiogrodzkie; środkowe Węgry z Budą zajęli 1541 Turcy. W XVI w. szerzyła się na Węgrzech reformacja (zwł. w Siedmiogrodzie), wśród Węgrów najwięcej zwolenników zdobył kalwinizm. Habsburgowie, popierając kontrreformację, usiłowali narzucić w opanowanej przez siebie części kraju rządy absolutne; natrafiło to na opór szlachty, niezależnie od wyznania (powstanie I. Bocskaia, G. Bethlena). W 1678 wybuchło największe z powstań kuruców pod wodzą I. Thökölyego, które, poparte przez Turcję, doprowadziło 1683 do wojny. Dzięki pomocy Polski i potem Świętej Ligi Habsburgowie rozciągnęli panowanie na całe Węgry (pokój w Karłowicach 1699). Również Siedmiogród został włączony do domen Habsburgów. Absolutystyczne rządy wywołały 1703 powstanie ogólnonarodowe, któremu przewodził Franciszek II Rakoczy, obwołany 1705 księciem Węgier; 1707 sejm w Ónod ogłosił detronizację Habsburgów. Po stłumieniu 1711 powstania Habsburgowie częściowo przywrócili rządy absolutne. Zaangażowanie Austrii w wojny z rewolucyjną i napoleońską Francją doprowadziło do złagodzenia formy jej panowania na Węgrzech. Przywrócenie rządów absolutnych przez Franciszka I po upadku Napoleona wywołało opór szlachty; 1825 na sejmie węg. w Preszburgu ukształtowało się stronnictwo reformatorskie (I. Széchenyi, L. Kossuth). W czasie rewolucji 1848-49 władzę na Węgrzech objął rząd narodowy L. Batthyányego, a po rozpoczęciu interwencji austriackiej — Komitet Obrony Narodowej Kossutha. Wojska węgierskie (w Siedmiogrodzie dowodzone przez J. Bema) odniosły wiele zwycięstw. Sejm w Debreczynie proklamował detronizację Habsburgów i niepodległość Węgier (IV 1849). Dopiero interwencja Rosji doprowadziła do stłumienia rewolucji. Zwycięscy Austriacy wprowadzili na Węgrzech rządy terroru. Z czasem klęski w wojnie z popieraną przez Francję Sardynią (1859), a zwłaszcza Prusami (1866) zmusiły ich do porozumienia z ugodowym stronnictwem F. Déaka. W 1867 została zawarta ugoda prowadząca do powstania 1868 monarchii austro-węgierskiej, w której Węgry (z Siedmiogrodem) uzyskały całkowitą niezależność w sprawach wewnętrznych. Ttego samego roku doszło do ugody chorwacko-węgierskiej, która przyznawała Chorwacji autonomię w Królestwie Węgierskim. Władzę na Węgrzech objęła opowiadająca się za ugodą Partia Liberalna. Jej rządy sprzyjały szybkiemu rozwojowi gospodarki, zwłaszcza przemysłu. W 1903 przeciwko liberałom zjednoczyła się opozycja sejmowa, domagająca się usamodzielnienia Węgier (utworzenia armii narodowej i węgierskiego banku emisyjnego, wprowadzenia granicy celnej z Austrią). W wyborach parlamentarnych 1905 liberałowie utracili władzę na rzecz koalicji partyjnej skupionej wokół Partii Niepodległości. w ciągu kilku lat rządów nie udało się koalicji uzyskać większej niezależności Węgier od Austrii. Podobnie jak liberałowie koalicja popierała madziaryzację mniejszości narodowych na Węgrzech (1907 Lex Apponyi wprowadzała obowiązkową naukę języka węgierskiego w szkołach lud.). W 1910 władzę objęła Narodowa Partia Pracy, opowiadająca się za kontynuowaniem ugody z Austrią. Udział Węgier w I wojnie światowej zakończył się katastrofą. 16 XI 1918 po zrzeczeniu się przez ces. Karola I tronu proklamowano Republikę Węgierska. Trudności aprowizacyjne i ustawiczne żądania przez ententę cesji terytorialnych spowodowały na Węgrzech wzrost nastrojów rewolucyjnych. W III 1919 komuniści i socjaldemokraci proklamowali Węgierską Republikę Rad, zdławioną do końca lipca wojska rumuńskie i czechosłowackie. W XI 1919 do Budapesztu wkroczyły, za zgodą ententy, oddziały armii narodowej admirała M. Horthyego. Nowy sejm przywrócił na Węgrzech monarchię wykluczając XI 1921 panowanie Habsburgów i wybrał Horthyego na regenta. W VI 1920 Węgry podpisały pokój w Trianon, zrzekając się ponad 70% obszaru Królestwa Węg. (30% Węgrów znalazło się poza granicami Węgier) i zgadzając się na ograniczenia w dziedzinie zbrojeń. Po stabilnych rządach premiera I. Bethlena (1921-31), w wyniku kryzysu gospodarczego do władzy doszła skrajna prawica. Poparcie Rzeszy Niemieckiej które uzyskał nowy premier B. Imrédy umożliwiło premierowi (od V 1938) rewizję postanowień traktatu w Trianon: rozbudowę przemysłu zbrojeniowego, wprowadzenie powszechnej służby wojsk. oraz zmianę granic państwa. Pierwszy z arbitraży wiedeńskich (XI 1938) przyznawał Węgrom, kosztem Czechosłowacji, część Słowacji i Rusi Podkarpackiej. W zamian Imrédy przystąpił do paktu antykominternowskiego. W II 1939 powstał rząd P. Telekiego. W III 1939, jednocześnie z zajęciem Czech przez Niemcy, Węgry zajęły resztę Rusi Podkarpackiej, uzyskując hist. granicę z Polską. Po wybuchu II wojny świat. Węgry usiłowały zachować neutralność. Rząd węgierski nie zgodził się na przemarsz wojsk niemieckich i życzliwie przyjął uchodźców z Polski. Niemcy i Włochy w drugim arbitrażu wiedeńskim (30 VIII 1940) przyznały Węgrom północny Siedmiogród. W końcu III 1941 Niemcy zażądały od Telekiego udziału w wojnie przeciwko Jugosławii. Horthy wbrew Telekiemu (popełnił samobójstwo) przystał na udział w agresji, za co Węgry otrzymały zgodę na okupację Baczki. Rząd L. Bárdossyego przyłączył się po stronie Niemiec do wojny przeciwko ZSRR (VI 1941). W grudniu tego roku Węgry znalazły się w stanie wojny z innymi państwami koalicji antyniemieckiej. Od początku 1943 Węgrzy rozpoczęli tajne pertraktacje z aliantami w sprawie wycofania Węgier z wojny, co spodowao niemiecką okupację kraju w III 1944. Horthy usiłował lawirować — zwiększenie kontynegentu na froncie wschodnim, deportacje Żydów, i jednocześnie pertraktacje z aliantami. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na terytorium Węgier 15 X Horthy ogłosił wycofanie z wojny. Niemcy internowali regenta, a na Węgrzech władzę objął wódz faszystowskich strzałokrzyżowców F. Szalasi. W kraju zapanował terror, wznowiono deportacje Żydów do obozów koncentracyjnych. W zajętym przez Armię Czerwoną Debreczynie 22 XII 1944 przedstawiciele partii lewicowych i centrowych powołali tymczasowy rząd gen. B. Dálnoki Miklósa, który 28 XII wypowiedział wojnę Niemcom. Na początku IV 1945 Armia Czerwona uwolniła terytorium Węgier od Niemców. W pierwszych powojennych wyborach XI 1945 zwyciężyła Niezależna Partia Drobnych Rolników, uzyskując 57% głosów, a komuniści i socjaldemokraci łącznie 34%. 1 II 1946 parlament proklamował Republikę Węgierską. Wkrótce po wyborach komuniści przystąpili do skutecznej kampanii osłabienia pozycji przeciwników politycznych („taktyka salami”). W II 1947 delegacja węgierska podpisała traktat pokojowy z państwami koalicji antyniemieckiej, który przywracał granice Węgier ustalone traktatem w Trianon. W VIII 1947 odbyły się wybory parlamentarne, w których 61% głosów uzyskał Blok Lewicowy. Komuniści, zapewniwszy sobie decydujący wpływ na rządy, przeprowadzili 1948-49 nacjonalizację przemysłu i przystąpili do kolektywizacji rolnictwa. W 1949-53 partia komunistyczna (Węgierska Partia Pracujących, WPP) nasiliła terror wobec społeczeństwa. Rozpoczęły się pokazowe procesy polityczne (m.in. kardynała J. Mindszentyego i ministra L. Rajka). W 1955 Węgry przystąpiły do Układu Warszawskiego i zostały przyjęte do ONZ. W X 1956 rozpoczęły się w Budapeszcie protesty przeciwko władzy WPP, które przekształciły się w narodowe powstanie. Rewolucyjny rząd I. Nagya proklamował wprowadzenie systemu wielopartyjnego i wystąpienie Węgier z Układu Warszawskiego. Po stłumieniu w listopadzie rewolucji przez wojska sowieckie do władzy wróciła kierowana przez J. Kádára partia komunistyczna (jako Węgierska Socjalistyczna Partia Robotnicza, WSPR). W połowie lat 60. WSPR zdecydowała się na modyfikację nakazowo-rozdzielczego systemu gospodarczego, która przyniosła poprawę warunków bytowych społeczeństwa. Zaprzestanie reform doprowadziło w latach 80. do kryzysu ekonomicznego i niezadowolenia społecznego sprzyjającego tworzeniu się opozycji (Węgierskie Forum Demokratyczne, Związek Młodych Demokratów, Związek Wolnych Demokratów), reaktywowały się dawne partie. Pod wpływem kryzysu także władze partyjno-państwowego zdecydowały się w końcu lat 80. na przeprowadzenie prorynkowych reform gospodarczych. Odsunięcie V 1988 Kádára od kierowania WSPR przyspieszyło zmiany. W VI-IX 1989 trwały rozmowy „trójkątnego stołu” (opozycja, WSPR i związane z partią organizacje społeczno-polityczne), które doprowadziły do przekształcenia Węgier w kraj demokracji parlamentarnej. W X 1989 WSPR przekształciła się w Węgierską Partię Socjalistyczną. W wyborach parlamentarnych IV-V 1990 zwyciężyło Węg. Forum Demokratyczne. W V 1990 powstał prawicowy rząd J. Antalla. Uchwalone VI 1990 przez Zgromadzenie Narodowe zmiany konstytucji usankcjonowały transformację polityczną i gospodarczą Węgier. 1994-98 i od 2002 u władzy znaleźli się socjaliści, a 1998-2002 władzę sprawował prawicowy rząd V
. ? w obliczu narastających konfliktów pomiędzy mocarstwami europejskimi, w szczególnie trudnej sytuacji znalazły się małe, często słabe ekonomicznie kraje Europy Środkowowschodniej. Położone między dwoma największymi przeciwnikami ładu wersalskiego: Niemcami i ZSRR, wzajemnie skłócone i doświadczone głębokim kryzysem gospodarczym z początku lat trzydziestych państwa usiłowały wzmocnić swą pozycję na arenie międzynarodowej, poprzez stopniowe odchodzenie od zasad demokracji parlamentarnej ku ustrojom autorytarnym.
? Polska
? W wyniku zamachu majowego (12-14 maja 1926r.) władzę w kraju objęła grupa wojskowych skupiona wokół marszałka Józefa Piłsudskiego
? Uchwalono tzw. konstytucje kwietniową (podpisaną przez prezydenta Mościckiego 23 kwietnia 1935 roku) dawającą niemal nieograniczoną władzę prezydentowi i sprowadzającą parlament do roli jednej z podporządkowanych mu instytucji.
? Pomimo wprowadzenia w życie nowej konstytucji oraz znacznych sukcesów gospodarczych piłsudczyków, którzy zwłaszcza w drugiej połowie lat trzydziestych z powodzeniem stosowali w Polsce elementy polityki planowania gospodarczego, sytuacja wewnętrzna kraju daleka była od stabilizacji.
? Konflikty piłsudczyków z opozycją (proces brzeski)
? Początkowo polska dyplomacja usiłowała odgrywać rolę koordynatora polityki zagranicznej mniejszych państw Europy Środkowowschodniej. Ze względu na istniejące miedzy nimi głębokie sprzeczności interesów, a także z uwagi na fakt, iż Polska pozostawała w sporach ze wszystkimi swoimi sąsiadami z wyjątkiem Łotwy i Rumunii, bardzo szybko okazało się, że rola ta zdecydowanie przerasta możliwości Warszawy
? Ochrona suwerenności kraju poprzez zachowywanie równowagi pomiędzy stosunkami polsko-niemieckimi a polsko-radzieckimi (polityka balansowania)
? 25 lipca 1932roku podpisano polsko-radziecki pakt o nieagresji
? 26 stycznia 1934 roku podpisano polsko-niemiecką deklarację o niestosowaniu przemocy
? Litwa
? W nocy z 16 na 17 grudnia 1926 roku na Litwie doszło do prawicowego zamachu stanu. W jego wyniku władzę objęli nacjonaliści z Partii Narodowej (Tautinkai) zwani tautininkami odsuwając rządzącą koalicję ludowców i socjaldemokratów.
? Stojący na czele tautininków Antanas Smetona objął urząd prezydenta a Augustinas Voldemaras-premiera oraz ministra spraw zagranicznych
? Zwycięski obóz rozwiązał w 1927 roku parlament, zaś w roku 1928 ogłosił nową konstytucję skupiającą całość władzy w rękach prezydenta Smetona określanego oficjalnie jako ?wódz narodu?
? Po pewnym czasie w szeregach Partii Narodowej doszło do ostrej rywalizacji pomiędzy bardziej umiarkowanym Smetoną a zwolennikiem faszystowskich koncepcji ustrojowych oraz proniemieckiej polityki zagranicznej Voldemarasem
? W 1929 roku Voldemaras zmuszony został do ustąpienia ze wszystkich piastowanych urzędów a po zorganizowanym z pomocą skrajnie prawicowej organizacji Żelazny Wilk nieudanym zamachu stanu z nocy z 6 na 7 czerwca 1934 roku aresztowany i skazany na 8 lat więzienia. Od roku 1929 następcą Voldemarasa na stanowisku premiera był szwagier Smetony-Juozas Tubelis, w 1938 roku zastąpiony przez ks. Vladsa Mironasa
? W 1938 roku ogłoszona została nowa konstytucja, ugruntowująca dominująca pozycję polityczną obozu Smetony
? Estonia
? na początku lat trzydziestych dużą popularność zdobył w Estonii ruch tzw. wabsów, uczestników wojny o niepodległość Estonii z lat 1918-1920 skupionych w Związku Uczestników Wojny Wyzwoleńczej. Związek ten kierowany przez adwokata Artura Sirka oraz generała Andresa Larkę, występował z ostrą krytyką ustroju parlamentarnego proponując wprowadzenie systemu politycznego opartego na wzorcach faszystowskich
? latem 1933 roku wabsi wystąpili z własnym projektem konstytucji i w przeprowadzonym 14-16 października 1933 roku referendum w tej sprawie odnieśli zdecydowane zwycięstwo
? 24 stycznia 1934 roku weszła w życie nowa konstytucja, która pełnie władzy oddawała w ręce wybieranego w głosowaniu powszechnym prezydenta
? wszystko wskazywało na to, że Larka obejmie funkcję prezydenta
? ówczesny ?senior państwa? (urząd łączący funkcje prezydenta i premiera) a także przywódca Partii Agrariuszy (ludowców) Konstantin Päts porozumiał się z wybitnym estońskim dowódcą wojskowym generałem Johanem Laidonerem i 12 marca 1934 roku dokonał przewrotu wprowadzając stan wyjątkowy.
? Umożliwiło to przeprowadzenie aresztowań wśród wabsów i doprowadziło do rozbicia tego ruchu.
? Ostateczny upadek wabsów nastąpił rok później, kiedy to podczas przygotowań do zaplanowanego 8 grudnia 1935 roku przewrotu, policji estońskiej udało się aresztowi jego organizatorów.
? Mimo likwidacji niebezpieczeństwa prawicowego przewrotu Päts nie zdecydował się na przywrócenie ustroju parlamentarnego, systematycznie wzmacniał swoja dyktaturę
? W marcu 1935 roku Päts utworzył masowy Związek Ojczyźniany pomyślany jako jego zaplecze polityczne
? W styczniu 1938 roku Päts doprowadził do wejścia w życie nowej konstytucji dającej szerokie uprawnienia prezydentowi, w końcu zaś sam objął te funkcję i sprawował ją do roku 1940.
? Łotwa
? W nocy z 15 na 16 maja 1934 roku Karlis Ulmanis stojący na czele nowego rządu przeprowadził zamach stanu. Użył do tego celu głównie bojówek swojej partii tzw.aizsargów
? Natychmiast wprowadzono stan wyjątkowy i rozpoczęto aresztowania, rozwiązano partie polityczne a parlament uznano za ?nieistniejący?
? Od kwietnia 1936 roku Ulmanis łączył w swoim ręku funkcję premiera i prezydenta
? W okresie rządów Ulmanisa realizowano program będący mieszaniną haseł nacjonalistycznych i agrarnych. Dzięki sprzyjającej koniunkturze ekipa Ulmanisa osiągnęła znaczne sukcesy gospodarcze, doprowadzając na Łotwie do dynamicznego wzrostu produkcji rolnej
? Węgry:
? Od początku lat dwudziestych na Węgrzech utrzymywała się dyktatura regenta Miklosa Horthyego de Nagybánya
? W latach trzydziestych kraj ten coraz bardziej zaczął ulegać wpływom państw faszystowskich
? W czerwcu 1933 roku Gömbös jako pierwszy premier-cudzoziemiec złożył wizytę Adolfowi Hitlerowi
? 17 marca 1933 roku Gömbös podpisał z Austrią i Włochami tzw. protokoły rzymskie, których celem było włączenie Węgier do włoskiej strefy ekonomicznej
? Węgry stale zacieśniały współpracę z państwami Osi
? We wrześniu 1938 roku wbrew postanowieniom układu z Trianon Węgry przywróciły powszechną służbę wojskową
? 2 listopada 1938 roku w wyniku porozumienia niemiecko-włoskiego (tzw. pierwszego arbitrażu wiedeńskiego) Węgry odzyskały południowe obszary Słowacji oraz część Ukrainy Zakarpackiej
? 13 stycznia 1939 roku kraj ten przystąpił do paktu antykominternowkiego i rozpoczął wprowadzanie w życie ustawodawstwa antyżydowskiego
? wpływ Niemiec na węgierskie życie polityczne usiłował ograniczyć Pál Teleki, od lutego 1939 roku sprawujący funkcję premiera
? ostatecznie kraj ten został podporządkowany państwom Osi wiosną 1941 roku
? Bułgaria:
? W 1932 roku powstało ugrupowanie Zweno (Dzwon). Jego członkowie tzw. zwenari głosili ideał państwa korporacyjnego, które wyeliminuje partyjnictwo i zapewni obywatelom silna opiekę socjalną
? 14 maja 1934 roku podał się do dymisji rząd Muszanowa. Przesilenie rządowe postanowili wykorzystać zwenari i sposobami pozakonstytucyjnymi sięgnąc po władzę
? w nocy z 18 na 19 maja 1934 roku grupa Zweno wraz ze skupiającą grono wyższych oficerów Ligą Wojskową dokonała w Sofii zamach stanu
? sformowano rząd na czele z członkiem Ligi Wojskowej-pułkownikiem Kimonem Georgiewem. Jego gabinet zawiesił wiele postanowień pochodzącej z 1879 roku konstytucji tarnowskiej. Rozwiązany został parlament a rozporządzenie rządowe uzyskały rangę ustaw. Rozwiązano partie polityczne i skonfiskowano ich majątek
? w polityce zagranicznej rząd grupy Zweno szukał zbliżenia politycznego z Francją i Jugosławią. 23 czerwca 1934 roku Bułgaria nawiązała stosunki dyplomatyczne z ZSRR
? gabinet Georgiewa pozostawał u władzy tylko 8 miesięcy. Jego republikańskie nastawienie oraz radykalizm społeczny budziły obawy cara Borysa III. Monarcha aktywnie zmierzał do usunięcia rządu zwenarich. Pozyskał sobie poparcie części Ligi Wojskowej, w tym jej przywódcy generała Penczo Złatewa, który sprawował funkcję ministra wojny. Korzystając z jego pomocy 22 stycznia 1935 roku car Borys III usunął rząd Georgiewa
? na tymczasowego premiera powołany został generał Penezo Złatew, który przeprowadził czystkę wśród kadry oficerskiej, usuwając z niej przeciwników monarchii
? 22 kwietnia 1935 roku rząd Złatewa ustąpił miejsca nowemu gabinetowi Andreja Toszewa
? jesienią 1935 roku zwenari usiłowali przeprowadzić kontrprzewrót, ale ich spisek został wykryty (spiskowców skazano na śmierć lub długoletnie więzienie)
? car postanowił bezpośrednio przejąć pełnię władzy i 23 listopada 1935 roku powstał tzw. rząd dworski, skupiający najbliższych współpracowników monarchy
? gabinet ten utrzymał się do jesieni 1940 roku a jego rola sprowadzała się do wprowadzania w życie poleceń Borysa III
? Portugalia:
? Lata trzydzieste w historii politycznej Portugalii to okres budowy ?Nowego Państwa? (Estado Novo), funkcjonującego w odwołaniu do idei stanowo-korporacyjnego i autorytarnego porządku. Twórcą tej nowej Portugalii był Antonio de Oliveira Salazar.
? Idea państwa silnego
? Miało być to państwo dyktatury narodowej
? Fundament takiego państwa stanowić miały obok rodziny korporacje skupiające pracodawców i pracowników
? Wizję owego ?Nowego Państwa? Salazar zaczął urzeczywistniać w roku 1932, zostając 5 lipca premierem
? Oprócz funkcji premiera Salazar sprawował pieczę nad ministerstwem finansów, wojny oraz spraw zagranicznych. Niezależnie od tego był przywódcą Unii Narodowej, jedynego legalnego ruchu politycznego
? Salazar rozporządzał władzą dyktatorską
? ?Nowe Państwo? według Salazara miało być ?trzecią drogą ustrojową, ulokowaną pomiędzy demokracją a totalitaryzmem, odwołująca się do zasad korporacjonizmu, nacjonalizmu i autorytaryzmu.
? W 1933 roku uchwalono nowa konstytucję przyjęta 18 marca w plebiscycie ludowym. Nowa konstytucja określała Portugalię jako republikę korporacyjną
? Wkrótce po wejściu konstytucji w życie rozwiązane zostały wszystkie partie polityczne prócz Unii Narodowej, której przysługiwało wyłączne prawo zgłaszania kandydatów do Zgromadzenia Narodowego
? Obywatele reprezentowani byli przez korporacje a młodzież została objęta przynależnością do organizacji noszącej nazwę Młodzież Portugalska
7