PROGRAM STYMULACJI
ROZWOJU DZIECKA
W WIEKU PRZEDSZKOLNYM
WIEK PRZEDSZKOLNY
Wiek przedszkolny obejmuje okres życia dziecka w przedziale od 3 do 7 lat. Jest to okres, w którym dziecko opanowało już podstawowe funkcje życiowe i jest na tyle samodzielne, by rozpocząć naukę w przedszkolu. Przyjęcie granic chronologicznych nie oznacza, że są one precyzyjne i ścisłe, ponieważ tempo i rytm rozwoju w przypadku poszczególnych dzieci mogą mniej lub bardziej odbiegać od przeciętnego dla danego wieku. Każde dziecko rozwija się w innym nieco tempie, w odmiennych warunkach środowiskowych, każde jest odrębną indywidualnością, różni się od swoich rówieśników rozmaitymi cechami fizycznymi i psychicznymi. Jednak u wszystkich dzieci pomiędzy 3 a 7 r. ż. zachodzą zmiany w psychice, typowe i charakterystyczne wyłącznie dla wieku przedszkolnego, które pozwalają wyodrębnić ten okres od innych okresów rozwojowych.
Wiek przedszkolny możemy podzielić na trzy fazy:
1) Faza pierwsza (wczesna) obejmuje wiek od 3 do 4 lat
2) Faza druga (średnia) obejmuje wiek od 4 do 5,5 roku
3) Faza trzecia (późna) obejmuje wiek od 5,5 do 7 lat.
ROZWÓJ FIZYCZNY |
|
ZADANIA ROZWOJOWE |
STYMULOWANIE ROZWOJU |
Zmniejsza się szybkość wzrostu (przeciętnie ok. 5-7 cm rocznie - od 5-7 r. ż.) - w 5 r. ż. wzrost jest dwa razy większy niż w momencie urodzenia. Przeciętny przyrost na wadze - ok. 2-3 kg rocznie. Najszybciej rosną kończyny dolne. Zmienia się wygląd dziecka: sylwetka smukleje, zmieniają się proporcję poszczególnych części ciała. Do 5 r. ż. przyrost muskulatury jest proporcjonalny do przyrostu wagi - najbardziej zwiększa swoją wagę tkanka mięśniowa - przez zmniejszenie się ilości wody w mięśniach i wzrost ilości substancji białkowych i tłuszczu). Zwiększa się masa włókien mięśniowych (a wraz z nią siła mięśniowa). W 1 fazie okresu przedszkolnego kościec dziecka jest wrażliwy i giętki, krzywizny kręgosłupa nie są jeszcze ustalone, stawy cechuje duża ruchliwość, wiązadła stawowe są słabe i rozciągliwe; w 2 zaczyna się proces kostnienia w kościach nadgarstka, a w 3 wzmacnia się wydatnie cały kościec i muskulatura oraz ustala się krzywizna kręgosłupa. Przejawem poprawnego przebiegu procesów kostnienia jest wymiana zębów mlecznych na stałe (jej kolejność zbiega się na ogół z kolejnością ich przebijania się). Około 6 r. ż. rozpoczyna się drugie ząbkowanie - w jamie ustnej ukazują się pierwsze zęby trzonowe stałe (u chłopców może przebiegać to o ok. 3 miesiące później). Dziecko cechuje duża pobudliwość nerwowa, gdyż obwodowy i centralny układ nerwowy dopiero stopniowo się rozwijają. Zwiększa się masa mózgu (u 7-latka ok. 4/5 wagi mózgu dorosłego). Komórki nerwowe różnicują się funkcjonalnie. Zwiększa się ich wydolność (dziecko wraz z wiekiem mniej nuży się i męczy podczas wysiłku). Zaznacza się wzrost pnia mózgowego. W 7-8 r. ż. ustalają się różnice w budowie poszczególnych warstw kory mózgowej. Z rozwojem mózgu wzbogaca się wyższa czynność nerwowa dziecka. Rozwija się proces hamowania, wzrasta stopniowo siła procesów nerwowych. W okresie przedszkolnym następuje rozwój i usprawnienie narządów wewnętrznych: serca, płuc, układu pokarmowego (ich czynności coraz bardziej są zbliżone do funkcji organizmu dojrzałego. Poziom hemoglobiny, liczba krwinek czerwonych i białych zbliża się do normy u człowieka dojrzałego. Oddech zmienia się z przeponowego na piersiowy lub brzuszno-piersiowy. Następuje często też przyrost układu limfatycznego. |
Aktywność ruchowa ma istotny wpływ na rozwój, doskonalenie i różnicowanie morfologiczno-fizjologiczne wszystkich układów i organów. Ruch i związana z nim praca mięśniowa wpływają przede wszystkim na układ ruchowy, tj.: mięśnie, kości, stawy i więzadła. Od aktywności ruchowej zależy prawidłowy przebieg ossyfikacji kości, zapewniający ich wzrost na długość. Ruch wpływa także na wzmożenie wytrzymałości i elastyczności, sprężystości aparatury więzadłowo-torebkowej. Prawidłowo dawkowany ruch zwiększa wydolność i sprawność układu sercowo-naczyniowego i oddechowego. Intensywny ruch jest podstawowym czynnikiem usprawniającym pewne mechanizmy immunologiczne, dzięki którym zwiększa się odporność przeciw zakaźna ustroju.
Podstawowymi formami oddziaływania dydaktyczno-wychowawczego w procesie kształcenia i wychowania fizycznego w przedszkolu są: - zabawy i gry ruchowe, - ćwiczenia gimnastyczne, - pływanie.
1) Zabawy bieżne pozwalają zaspokoić charakterystyczną dla tego okresu wysoką ruchliwość dzieci. Wywołują korzystne zmiany w aparacie kostno-stawowo-mięśniowym, podnoszą wydolność przemiany materii oraz układu sercowo- naczyniowego i oddechowego. 2) Zabawy skoczne wzmacniają mięśnie kończyn dolnych, stawy skokowe i kolanowe. Pobudzają pracę serca i płuc, przyśpieszają proces przemiany materii. 3) Zabawy na czworakach są bardzo lubiane przez dzieci. Ich główne zadanie to kształtowanie fizjologicznych krzywizn kręgosłupa, głównie odcinka lędźwiowego. Dlatego spełniają ważną funkcję w korygowaniu wad postawy. Wzmacniają cały aparat ruchowy dzieci, przyczyniając się do ogólnego ich usprawniania. Wyrabiają: zręczność, zwinność, koordynację ruchów. 4) Ćwiczenia gimnastyczne, decydują o formowaniu się prawidłowej postawy ciała. Stanowią główny zabieg profilaktyczny zabezpieczający przed powstawaniem zniekształceń postawy w ustalających się krzywiznach kręgosłupa oraz są jedynym środkiem korekcyjno-terapeutycznym w przypadku już zaistniałych odchyleń w statyce ciała. 5) Pływnie jest sportem uniwersalnym, warunkującym wszechstronnie harmonijny rozwój całego aparatu ruchowego, zwłaszcza siły mięśni, wzmacnia układ nerwowy oraz sercowo-naczyniowy i oddechowy. Pozytywnie działa również na wygląd skóry. Dzięki głębokim oddechom zwiększa się pojemność życiowa płuc. Wzmocnieniu ulegają mięśnie klatki piersiowej. Pływanie pobudza wzrost, korzystnie oddziałuje na kształtowanie się naturalnych krzywizn kręgosłupa, stanowi również doskonałe ćwiczenie korekcyjne. Pływanie traktowane jest także jako odpoczynek, odprężenie, odciążenie dla kręgosłupa, stanowi doskonały i bardzo potrzebny relaks. |
NAJCZĘSTSZE INFEKCJE I CHOROBY
1) Anemia (niedokrwistość) - w związku z szybkim rozwoju ustroju dziecka intensywnie wzrasta zapotrzebowanie na krew, materiały budulcowe i żelazo. Niedokrwistość obserwuje się u dzieci najczęściej z niedoboru żelaza, które wchodzi w skład budowy hemoglobiny. Ilość hemoglobiny ulega zmniejszeniu. Do objawów należą: łatwe męczenie, stałe zmęczenie, brak łaknienia, bladość powłok, bladość spojówek oka, kruchość i łamliwość paznokci i włosów.
2) Angina - jest wywołana przez bakterie, które umiejscawiają się na błonie śluzowej gardła, łuków podniebiennych i migdałków. Błona śluzowa staje się zaczerwieniona a migdałki ulegają obrzęknięciu i powiększeniu. Występuje również silny ból gardła i mogą występowanie dreszcze, gorączka, bóle głowy i ogólne złe samopoczucie.
3) Choroby pasożytnicze
Do najbardziej rozpowszechnionych pasożytów spotykanych u dzieci należy zaliczyć:
- owsiki - choroba następuje przez kontakt bezpośredni z chorymi lub z przedmiotami, na których znajdują się jaja robaków
- lamblie - choroba poprzez zanieczyszczone produkty spożywcze i wodę
- włosogłówki i glisty - choroba za pośrednictwem zanieczyszczeń gleby, warzyw, wody, owoców itp.
4) Mononukleoza („choroba pocałunków) - wywołuje ją wirus przenoszony przez ślinę. To ostra choroba wirusowa, która raz przebyta daje odporność na całe życie. Przez kilka dni maluch jest marudny, nie ma apetytu, skarży się na bóle pleców, nóżek, zmęczenie. Dołącza się do tego katar, ból gardła, gorączka. Węzły chłonne szyi powiększają się.
5) Nieżyt nosa - wywołany przez wirusy lub bakterie może występować u dziecka dosyć często. Choroba zwana także katarem. Objawia się wyciekaniem z nosa obfitej wydzieliny śluzowej. Jeżeli przebiega typowo, po kilku dniach następuje powrót do stanu normalnego. Nie należy jednak lekceważyć go u dzieci, gdyż może być zwiastunem choroby zakaźnej.
6) Próchnica - jest jedną z najczęściej spotykanych chorób tkanek twardych zęba. Pod wpływem działania czynników ogólnych i miejscowych przy udziale drobnoustrojów dochodzi do demineralizacji i martwicy tkanek twardych.
7) Zapalenie oskrzeli - wywołane jest przez bakterie lub wirusy. W początkowym okresie choroby występują objawy nieżytowe nosa, gardła, następnie dołącz się suchy kaszel. Temperatura wzrasta z reguły do 38-39ºC. Choroba trwa zwykle 1-2 tygodnie chyba, że wystąpi powikłanie w postaci doskrzelowego zapalenia płuc.
8) Zapalenie płuc - może być wywołane przez wirusy lub niektóre bakterie (w zależności od tego mówimy o różnych typach zapalenia płuc). Objawy: zawsze pojawia się temperatura, silny kaszel, stolce są luźne i częste.
9) Choroby zakaźne
Do najczęstszych chorób zakaźnych wieku dziecięcego należą:
odra - jest chorobą wirusową. Źródłem zakażenia jest inne chore dziecko, a przenoszenie infekcji odbywa się drogą kropelkową (kaszel, kichanie). Okres występowania wynosi od 9-14 dni. Największa zakaźność występuje na 5 dni przed pojawieniem się wysypki oraz 4 od chwili jej ukazania się. Objawy - występuje gorączka, zaczerwienione oczy i światłowstręt (nieżyt spojówek), katar, ból gardła i kaszel (często bardzo męczący i suchy). Następnie pojawia się wysypka gruboplamista, zlewająca się (początkowo za uszami, następnie przechodzi na twarz i szyję, a potem na tułów i kończyny). Śluzówki jamy ustnej są zaczerwienione. Od chwili ukazania się wysypki (po 4-5 dniach) temperatura opada i dziecko powoli wraca do zdrowia.
różyczka - jest chorobą wirusową, źródłem zakażenia jest chory człowiek. Zakażenie następuje drogą kropelkową, a okres wylęgania trwa 14-21 dni. Dziecko zakaża już na 7 dni przed wystąpieniem wysypki i trwa jeszcze 14 dni od momentu jej pojawienia się. Objawy - umiarkowana gorączka. Stan dziecka dobry. Wysypka drobna, różowa, grudkowa na całym ciele. Charakterystyczne jest powiększenie węzłów chłonnych potylicznych oraz powiększenie śledziony.
świnka - choroba wirusowa. Zakażenie dokonuje się drogą kropelkową. Okres wylęgania to 16-18 dni. Niemowlęta nie chorują ze względu na odporność wrodzoną uzyskaną od matki. Zakażenia często przebiegają bezobjawowo. U większości dorosłych stwierdza się istnienie przeciwciał. Objawy - gorączka, czasem wysoka. Znaczna bolesność powiększonych obrzękniętych ślinianek przyusznych, podżuchwowych i podjęzykowych. Twarz jest obrzęknięta. Ból ślinianek nasila się przy kwaśnym smaku potraw. Wirus świnki atakuje oprócz ślinianek także trzustkę. Dołączenie się bólów brzucha i wymiotów świadczy o obecności stanu zapalnego tego narządu. Niekiedy zapaleniu ślinianek towarzyszy silny ból głowy oraz wymioty, co świadczy o współistnieniu zapalenia opon mózgowych (towarzyszy około 1/3 przypadków).
ospa wietrzna - zakażenie wirusowe. Wirus ospy wietrznej może wywoływać dwie postaci choroby: ospę wietrzną oraz półpasiec. Postać choroby zależy od stanu immunologicznego pacjenta. Do zakażenia dochodzi drogą kropelkową. Dziecko zakażone jest już 2 dni przed wystąpieniem wysypki. Zakaźność kończy się dopiero gdy wszystkie pęcherzyki przyschną. Okres występowania trwa 14-28 dni. Objawy - występuje gorączka oraz charakterystyczna wysypka pojawiająca się rzutami w odstępach co parę godzin. Takich "rzutów" wysypki może być kilka do kilkunastu. Wykwity mają charakter pęcherzyków wypełnionych jasnym płynem, od wielkości łebka szpilki do wielkości grochu. Charakterystyczne jest pojawienie się wysypki na owłosionej skórze głowy. Podobne wykwity mogą pojawiać się również na śluzówkach jamy ustnej i narządach płciowych. Pęcherzyki pękają i zasychają w strupki. Dziecko skrobiąc się może zakazić skórę bakteriami ropnymi. Trzeba temu zapobiegać, bo wówczas po odpadnięciu strupków pozostają blizny.
Powikłania
Większość zakaźnych chorób u dzieci przebiega obecnie łagodniej niż dawniej (szczepienia). Należy zdawać sobie sprawę, że każda wirusowa choroba może stwarzać zagrożenie powikłaniami, dlatego mimo dobrego stanu dziecka, powinno ono przebywać w domu i okres rekonwalescencji powinien trwać odpowiednio długo. Dziecko nie powinno przebywać w towarzystwie innych dzieci, ponieważ je zakaża. Większość zakaźnych chorób wirusowych powoduje znaczny spadek odporności dziecka i dlatego pociąga za sobą częste zachorowania na inne choroby infekcyjne.
Szczepienia ochronne:
6 rok życia - przeciw błonicy, tężcowi (podskórnie szczepionką DT), poliomyelitis (doustnie szczepionką żywą poliwalentną OPV -(1, 2 i 3 typ wirusa)
7 rok życia - przeciw odrze (podskórnie szczepionką żywą), gruźlicy (śródskórnie szczepionką BCG - po 6 tygodniach od szczepienia przeciw odrze)
ROZWÓJ RUCHOWY |
|
ZADANIA ROZWOJOWE |
STYMULOWANIE ROZWOJU |
Jest mniej gwałtowny i szybki niż we wcześniejszych okresach. Cechuje go względna harmonijność, doskonali się właściwa czynność biegania, będąca wynikiem dobrze opanowanego i zautomatyzowanego procesu chodzenia. Wzrasta długość kroku przy bieganiu. Dziecko 6-letnie biegnie nie tylko szybciej ale i bardziej harmonijnie, dzięki lepszej koordynacji pracy kończyn górnych i dolnych, pochyleniu tułowia do przodu i unoszeniu wysoko kolan. Wzrasta umiejętność utrzymania ciała w równowadze dynamicznej. Dużemu usprawnieniu w tym okresie ulegają ręce. Czynności manualne zależne są od koordynacji wzrokowo-ruchowej. Ruchy muszą być podporządkowywane zadaniu, jakie dziecko zamierza wykonać, a zadanie to pozostaje niejako zaprogramowane przez wyobrażenia wzrokowe. Następuje dalszy rozwój i doskonalenie się ruchów narzędziowych (praksji), co wpływa na wzrost samodzielności. Dzieci 3-4-letnie ubierają się i rozbierają samodzielnie przy pomocy dorosłego. Większość 5-latków potrafi już samodzielnie to zrobić, ale ma jeszcze trudności z zawiązywaniem i zapinaniem. Ruchy te stają się w pełni zautomatyzowane w 6-7 r. ż. W 5 r. ż. dziecka widoczny jest największy przyrost sprawności motorycznych, dlatego też okres przedszkolny w wieku pięciu lat nazywa się „złotym okresem” w rozwoju motoryki dziecka lub okresem „równowagi przedszkolnej”. Pojawia się zróżnicowanie motoryczne związane z płcią. Dziewczynki są sprawniejsze w czynnościach motorycznych wymagających równowagi, precyzji i rytmiczności - chłopcy natomiast w motoryce dużej, która wymaga energii i siły. W wieku przedszkolnym dzieci mogą systematycznie uprawiać gimnastykę, uczyć się jazdy na nartach, łyżwach i rowerze. Trudności zawsze muszą być stopniowane. Należy jednak pamiętać o tym, że bardzo proste czynności nie interesują dzieci, są lekceważone i wykonywane niedbale. Sprawności motoryczne to umiejętności wymagające bardzo precyzyjnej koordynacji. Nie kształtuje się w wyniku samego procesu dojrzewania lecz muszą zostać wyuczone. Aby dziecko opanowało daną sprawność musi: być dojrzałe do nauki, mieć możliwość obserwowania dobrych wzorców, mieć okazję do ćwiczeń i mieć wsparcie otoczenia w postaci zachęty, demonstrowania umiejętności, poprawiania błędów. |
Niezależnie od różnic indywidualnych w tempie rozwoju, kierunek rozwoju jest zawsze ten sam - oznacza to, że aby uzyskać dobrą sprawność w zakresie precyzji ruchów dłoni i palców trzeba najpierw zadbać o dobrą sprawność i koordynację dużych ruchów u rąk. Rozwojowi sprawności w tym zakresie będzie służyło zarówno systematyczne zachęcanie dziecka do wykonywania wszelkich czynności samoobsługowych, jak i organizowanie zabaw ruchowych i rytmizujących. Rozwój sprawności motorycznej dziecka odbywa się w sposób ciągły i postępujący. Zmiany jakościowe tego rozwoju zależą od środowiska wychowawczego. Jeżeli środowisko, w którym żyje dziecko jest ubogie w bodźce i brakuje w nim osób, które będą wspierały jego rozwój doskonalenie sprawności przebiega metodą prób i błędów. Taka sytuacja często prowadzi do ukształtowania się nieprawidłowych nawyków ruchowych, które mają silną tendencję do utrzymywania się mimo podejmowanych działań korekcyjnych. Korzystniejsza i skuteczniejsza dla rozwoju jest sytuacja, gdy dziecko jest właściwie stymulowane i może uczyć się przez naśladowanie wzorów oraz wielokrotne powtarzanie czynności. Dzieci w wieku przedszkolnym chętnie powtarzają czynności, cieszą się gdy udaje im się osiągnąć coraz lepszą sprawność ćwiczonych umiejętności. Znając tę prawidłowość osoba dorosła powinna organizować aktywność ruchową dziecka w sposób umożliwiający wielokrotne powtarzanie potrzebnych do opanowania ruchów i ich sekwencji.
Dzieci trzyletnie Dziecko trafiające do przedszkola na ogół nabyło już podstawową sprawność lokomocyjną tzn. chodzi, biega, skacze obunóż, pokonuje schody krokiem dostawnym. Na ogół jest mało samodzielne w zakresie samoobsługi. W czynności rozbierania się, ubierania, mycia trzylatki wymagają pomocy. Aby stymulować rozwój umiejętności dziecka w tym zakresie należy stale pamiętać, że pomoc nie oznacza wyręczania. Doskonaleniu sprawności służy zachęcanie do systematycznego powtarzania ruchów. Dzieci czteroletnie Czwarty rok życia to czas znaczących zmian fizycznych w organizmie dziecka. W zakresie ruchu doskonaleniu ulega koordynacja, poprawia się równowaga. Wydłużają się kroki dziecko coraz sprawniej biega i skacze. W zakresie małej motoryki następuje doskonalenie precyzyjnych ruchów dłoni i umiejętności korzystania z narzędzi. Dzieci pięcioletnie Wiek przypadający na trzeci rok pobytu w przedszkolu jest okresem dalszego doskonalenia sprawności i precyzji ruchu: dzieci swobodniej biegają, wydłuża się krok, sprawność chodzenia po płaszczyźnie i po schodach jest wysoka, dzieci swobodnie podskakują, kopią, rzucają i łapią piłkę, doskonalą się umiejętności wymagające utrzymania równowagi. W tym wieku dzieci powinny osiągnąć dobry stopień w zakresie umiejętności samoobsługowych takich jak: samodzielne jedzenie, mycie się, ubieranie. Cały czas czynnikiem wpływającym na rozwój umiejętności motorycznych jest ćwiczenie, w związku z tym dorośli muszą dawać dzieciom czas i przestrzeń na prowadzenie takich ćwiczeń.
Zabawy 1) Bieżne - wpływają na kształtowanie podstawowych cech motoryki (szybkość, zwinność, siła i wytrzymałość). 2) Skoczne - kształtują moc, zwinność, koordynację ruchową. 3) Rzutne - uczą posługiwania się różnymi przyborami i przedmiotami, ważne jest nabieranie wprawy w wykonywaniu czynności manualnych i manipulacyjnych. |
ZABAWA |
|
ZADANIA ROZWOJOWE |
WPŁYW NA ROZWÓJ DZIECKA |
Podstawową formą aktywności dziecka w wieku przedszkolnym jest zabawa, ale wraz z wiekiem rozmaite zajęcia nabierają w życiu dziecka coraz większego znaczenia. W wieku przedszkolnym zabawa dziecka przybiera wiele różnorakich form. Wraz z wiekiem zmieniają się także zabawy. Dziecko przechodzi od zabaw samotnych do zabaw równoległych, następnie aż do zabaw zespołowych z podziałem na role. Najbardziej typowe dla tego okresu są dwa rodzaje zabaw: a) zabawy tematyczne - przełomowym momentem w rozwoju tych badań jest świadome podjęcie i podtrzymywanie w toku zabawy określonej roli. Tematyka tych zabaw jest na ogół szeroka i różnorodna, a krąg tematów rozwija się wraz z wiekiem. Zabawy tematyczne dzieci starszych są dłuższe i bardziej stałe. W tych zabawach wraz z wiekiem bierze udział coraz większa liczba dzieci, a przedmioty i zabawki są używane z znaczeniu symbolicznym. b) zabawy konstrukcyjne - początki tych zabaw obserwujemy już u dzieci 2-letnich, ale dopiero w wieku przedszkolnym wzrasta ich liczba. Mamy trzy charakterystyczne tendencje w rozwoju zabaw konstrukcyjnych: - wykorzystywanie coraz bardziej różnorodnego materiału konstrukcyjnego - uprawnienie techniki czynności konstrukcyjnych - coraz bardziej świadome planowanie poszczególnych etapów czynności. Najczęściej wykorzystywanym materiałem zabaw konstrukcyjnych są klocki. Dzieci 4-letnie ustawiają budowle dwuwymiarowe, 5-letnie ustawiają budowle trójwymiarowe (zamykanie przestrzeni w strukturach). Jak widać wraz z wiekiem dzieci wykonują budowle bardziej złożone przy tym z różnorodnego materiału. Wraz z wiekiem pojawia się także budowanie według wzoru, co wymaga większych operacji analityczno-syntetycznych. |
Stymulacja w wieku przedszkolnym dotyczy przede wszystkim zabawy jako podstawowej formy aktywności dzieci. Stymulacja odnosi się do działalności zabawowej wpływającej na rozwój jednostki. Stymulacja dokonywana w przedszkolu powinna być dostosowana do właściwości jednostek, zindywidualizowana. Szczególną wagę należy przywiązywać do zapewnienia dzieciom osiągnięć rozwojowych odpowiadających wiekowi życia i indywidualnym możliwościom, aby kompensować niedostatki środowiska rodzinnego.
1) Zabawy manipulacyjne Sprzyjają rozwojowi u dziecka: mowy, myślenia, wyobraźni, twórczości, sfery emocjonalno-społecznej. Ponadto dostarczają dziecku wiele radości i zadowolenia z uzyskanych wyników i sukcesów. 2) Zabawy konstrukcyjne Mają wielkie walory kształcące, poznawcze i wychowawcze. Sprzyjają rozwijaniu u dziecka: - zaradności życiowej - śmiałości w rozwiązywaniu różnych zadań technicznych. 3) Zabawy tematyczne Sprzyjają rozwijaniu u dziecka takich cech charakteru jak: - wytrwałość w osiąganiu celu - umiejętność pracy - współpracy i współdziałania w zespole i dla zespołu.
Ponadto zabawa: - zabawa aktywna ma ważne znaczenie dla rozwoju mięśni, rozwija też wszystkie części ciała dziecka; stanowi ujście dla nadmiaru energii - uwalnia dzieci od napięć spowodowanych ograniczeniami, jakie na ich zachowanie nakłada środowisko - jest ujściem dla potrzeb i pragnień, których dziecko nie może zaspokoić w inny zadowalający sposób - dostarcza dziecku możliwości nauczenia się wielu rzeczy - za pośrednictwem książki, telewizji, eksplorowania środowiska - ma znaczenie dla stymulowania twórczości dziecka - poprzez eksperymentowanie w zabawie dzieci przekonują się, że tworzenie czegoś nowego i innego może sprawiać zadowolenie; zainteresowania twórcze przenoszą następnie na sytuacje nie należące do świata zabaw - pomaga w rozwijaniu wglądu w siebie - poprzez nią dzieci poznają jakie są ich zdolności w porównaniu ze zdolnościami ich towarzyszy; umożliwia im to wytworzenie bardziej trafnego i realistycznego pojęcia własnego „ja” - ma wpływ na kształtowanie się norm moralnych - nigdzie nie przestrzega się ich tak surowo jak w grupie zabawowej - bawiąc się z innymi, dzieci uczą się: - nawiązywać kontakty społeczne - poznawać i rozwiązywać problemy, które wyłaniają się w czasie tych kontaktów - współdziałania - wspaniałomyślności - prawdomówności - bycia dobrym towarzyszem, z którym obcowanie jest przyjemne - podczas zabawy dzieci przyzwyczajają się do współzawodnictwa. |
TWÓRCZOŚĆ ARTYSTYCZNA |
|
ZADANIA ROZWOJOWE |
STYMULOWANIE ROZWOJU |
W wieku przedszkolnym dzieci chętnie malują, rysują, lepią z plasteliny, wycinają wycinki, co wykonują dla zabawy. Rysowanie dziecka jest formą ekspresji. Dziecko nie jest tylko biernym odbiorcą świata, ale także osobą czynnie ustosunkowującą się do różnych dziedzin sztuki. Polega to na asymilacji, żywych reakcji emocjonalnych i przetworzeniu treści (w zabawie lub w twórczości plastycznej). Około 5-6 r. ż. dziecko wchodzi w stadium uproszczonego schematu - pojawiają się elementy figuralne stosowane z rozmysłem: rysowane postacie lub przedmioty są uproszczone, zgeometryzowane, usztywnione, statyczne, kanciaste lub zaokrąglone. Budowa z figur powoduje, że rysunek dziecka pozbawiony jest proporcji, jest mało przejrzysty, monumentalny i archaiczny, a mimo to cechuje go oryginalność i świeżość. Rysunek w tym okresie charakteryzuje duża ilość kolorów i ciekawe kompozycje. W 7 roku życia pojawia się udoskonalony i wzbogacony schemat. Linie stają się giętkie i płynne, ale rysunek nadal jest nieproporcjonalny - to co ważne jest na pierwszym planie. Pojawia się tematyka, a kolorystyka staje się bardziej naturalna, pojawia się ruch i profil rysunku. Dziecko dokonuje w rysunku ekspresji swoich przeżyć. Inne formy twórczość plastycznej to ulepianie, wycinanki, wydzieranki itp. W ulepiankach dziecko 3-4 letnie przeważa forma jednoczęściowa. W dalszych fazach wieku przedszkolnego wzbogaca się tematyka ulepianek dzieci (w starszych grupach przedszkolnych są one już w pełni trójwymiarowe). |
Proces tworzenia daje dziecku dużo radości i zadowolenia, wzmacnia poczucie własnej wartości. Łączy on ze sobą procesy motoryczne , poznawcze, emocjonalne co ma ogromny wpływ na harmonijny rozwój dziecka. Dziecko tworząc uspakaja się, odpręża oraz zaspakaja naturalną w tym wieku potrzebę działania. Dzięki plastycznym działaniom rozwija się osobowość dziecka, likwiduje się pewne zahamowania. Należy zapewnić dziecku możliwość rysowania - najlepiej na kartkach o dużym formacie - i chwalić je za efekty (nawet te najmniejsze) i wysiłek, co zachęci je do doskonalenia umiejętności. |
ROZWÓJ POZNAWCZY |
|
ZADANIA ROZWOJOWE |
STYMULOWANIE ROZWOJU |
Rozwój sfery umysłowej (intelektualnej) następuje ściśle z rozwojem procesów poznawczych. 1. Wrażenia i spostrzeżenia Wzrasta wrażliwość wszystkich receptorów, co przyczynia się do lepszej percepcji bodźców. Szczególny rozwój obserwuje się w odbiorze bodźców wzrokowych i akustycznych. Wraz z wiekiem wzrok staje się ostrzejszy. Dopiero od 5 r. ż. zaczyna rozwijać się celowa obserwacja przedmiotów. Następuje rozwój słuchu werbalnego i muzycznego oraz rozwój wrażliwości kinestetycznej. Budowa narządu słuchu małego dziecka nie odbiega od tej, jaką ma człowiek dorosły. U dziecka obserwuje się wzrost różnicowania siły dźwięku. Odbiór rzeczywistości wciąż jest uwarunkowany polisensorycznie. Spostrzeżenia dziecka w wieku przedszkolnym cechuje synkretyzm i subiektywizm, są z reguły chaotyczne i nieuporządkowane. Na początku okresu przedszkolnego spostrzeżenia dziecka mają ścisłe z działaniem, co zmienia się wieku, kiedy to spostrzeżenia dziecka stają się coraz bardziej pełne, dokładne i wykończone, co umożliwia im reprodukowanie kształtów. Dziecko umie odróżniać i nazywać barwy i ich odcienie. Rozróżnia podstawowe smaki. Potrafi analizować bodźce akustyczne. Z trudem ocenia czas i przestrzeń oraz wielkości i proporcje Zaczyna rozpoznawać litery, kopiuje figury geometryczne. 2. Wyobrażenia W okresie przedszkolnym znacznie wzrasta wyobraźnia dziecka. Poszerzone relacje z innymi wprowadzają dziecko w proces poznawania różnorodnych ról społecznych i próbę ich odwzorowania. Około 4 r. ż. pojawia się fantazjowanie dziecięce, którego istotą jest nieodróżnianie przez dziecko własnych spostrzeżeń od tworzących się w umyśle wyobrażeń (wymyśleni przyjaciele, różne historyjki itp.). Wyobraźnia dziecka odzwierciedla się w jego zabawach. Wyobrażenia można podzielić na reprodukcyjne i antycypacyjne. Obrazy reprodukcyjne pojawiają się już około 18 miesiąca życia, a ich rozwój w okresie dziecka małego pozwala na przejście od obrazów antycypacyjnych i od statycznych do dynamicznych i transformacyjnych (ok. 6-8 r. ż.). 3. Uwaga Rozszerza się zakres uwagi mimowolnej, jednak w dalszym ciągu można zaobserwować dużą wybiórczość i koncentrację na interesującym przedmiocie z zawężeniem centrum uwagi. Pojawia się także uwaga dowolna, jednak jest nietrwała (do 5 min.), dlatego rozwój jej jest uzależniony od zasad dydaktycznego łączenia z uwagą mimowolną, opartą na zainteresowaniu. 4. Pamięć Wzrasta pojemność pamięci, co umożliwia dziecku sprawne kodowanie wielu nowych informacji (w sposób mechaniczny). Pojawia się większa skuteczność zapamiętywania Dzieci w wieku przedszkolnym stosują już: strategie powtarzania (wówczas, gdy świadomie chcą coś zapamiętać) oraz organizowania materiału (lecz tu kierują się najczęściej dźwiękowym podobieństwem wyrazów i skojarzeniami sytuacyjnymi). Dzieci przedszkolne najczęściej stosują czynności prestrategiczne, to znaczy podejmowane ze względu na inny cel, niż zapamiętywanie Pojawiają się też elementy metapamięci, lecz dzieci w tym okresie rozwojowym najczęściej przeceniają swoje możliwości zapamiętywania. 5. Mowa W rozwoju mowy dziecka biorą udział następujące czynniki: - mechanizmy wrodzone, - percepowany przez niego materiał językowy - kontekst środowiskowo-sytuacyjny. W okresie przedszkolnym zasób słownictwa czynnego dziecka wynosi około 3 000 słów. Rozwój mowy dziecka przedszkolnego przedstawia się następująco: 1) 4-latek - przyswaja sobie coraz więcej nowych słów i zwrotów (do 6 r. ż. dziecko opanowuje dziennie 4-5 do 9-10 słów, którymi posługuje się jego otoczenie) - tworzy sam wiele nowych słów, tzw. neologizmy dziecięce - w dalszym ciągu występuje nadrozciągłość znaczeń - w budowaniu zdań posługuje się powszechnymi regułami semantyczno-syntaktycznymi, co prowadzi do hiperregularyzacji - pojawiają się wyraźne funkcje ekspresywne i impresywne mowy - wzrastają kompetencje narracyjne dziecka 2) 4-5 r. ż. - to tzw. „wiek pytań” - obserwujemy tu tzw. pytania synpraktyczne (pojawiające się już po 3 r. ż., dotyczące organizowania własnego działania i zanikające ok. 6 r. ż.) i heurystyczne (wyjaśniające i porządkujące wiedzę o otaczającej rzeczywistości, zanikające po 5 r. ż.) Ten 4-5 latek interesuje się wieloma sprawami, lubi dyskutować, dociekać, filozofować. Interesuje go wiele konkretów, szczegółów, zasypuje dorosłych pytaniami. 3) 5-latek - odtwarza w całości zasłyszane historie - ponad połowa tych dzieci wprowadza do bajek własne modyfikacje, a 1/4 potrafi już tworzyć nowe, oryginalne narracje - nabywa wiele nowych pojęć - doskonali się też jego zdolność do prowadzenia konwersacji - jego wypowiedzi często jeszcze są niejasne i nieekonomiczne. 4) 6-latek - jego wypowiedzi posiadają wyraźną kompozycję. - stają się coraz bardziej jasne. 6. Myślenie Dziecko znajduje się w stadium inteligencji przedoperacyjnej. W okresie przedszkolnym następuje intensywny rozwój procesów myślenia, który zachodzi dzięki transformacji operacji myślowych, szczególnie porównywania, szeregowania i klasyfikowania. Na początku tego okresu myślenie dzieci jest mimowolne, co zmienia się pod koniec. W wieku przedszkolnym charakterystyczne jest myślenie konkretno-wyobrażeniowe, chociaż dzieci nie rezygnują całkowicie z myślenia sensoryczno-motorycznego. Myślenie dzieci w wieku przedszkolnym jest podporządkowane zadaniom praktycznym i związane z konkretnym celem. Właśnie w wieku przedszkolnym myślenie zaczyna odrywać się od bezpośredniej sytuacji i przechodzi w myślenie oglądowo-obrazowe (oparte na wyobrażeniach). Rozwój procesów wyobraźni pozwala także na pojawienie się u dzieci myślenia przyczynowo-skutkowego, opartego na procesach asymilacji oraz akomodacji (po 4 r. ż.), w ujęciu egocentrycznym oraz myślenia opartego na kontekście praktyk społecznych, czyli ujmowania istoty przyczyny danego zjawiska (w 6 r. ż.). 7. Uczenie się Dziecko w wieku przedszkolnym uczy się spontanicznie i okazjonalnie. Rozwiązuje problemy, działając bądź to na rzeczywistych przedmiotach, bądź to na ich symbolicznych zastępnikach. Posiada pewną wiedzę o świecie, to jest o cechach przedmiotów i zjawisk oraz relacjach między nimi. Próbuje porządkować wiedzę o świecie, kierując się intuicją i prawami wyobraźni, a nie prawami logiki. |
Rozwój poznawczy dziecka przebiega prawidłowo, jeżeli zaspokojone są jego potrzeby poznawcze. Są one związane ze skłonnością dziecka do podejmowania wysiłku wymagającego od niego aktywności poznawczej. Podstawowym warunkiem organizacji programu stymulacji rozwoju małych dzieci jest dopasowanie procesu wspomagania do możliwości dziecka. Należy też pamiętać o tym, że dziecko też może mieć „zły” dzień - nie należy go wówczas zmuszać do uczestnictwa w zajęciach. W ogóle nie powinno się zmuszać dziecka do wykonywania jakichkolwiek czynności - należy starać się przekonać je do zrobienia czegoś. Stymulując dziecko rodzice powinni starać się nie okazywać zniecierpliwienia - wpływa ono ujemnie na wykonywanie przez dziecko danej czynności i zniechęca je do dalszych prób.
Należy rozwijać wyobraźnię: - czytać bajki, puszczać nagrania - ograniczyć obraz - puszczać muzykę pod wpływem której dziecko maluje - opowiadać wymyślone bajki, nie dokańczać ich - układać opowiadania, wierszyki, życzenia itd. - wejść w świat dziecka - rozróżniać kłamstwo od fikcji i wyobraźni Jeśli będziemy karcić dziecko za wyobraźnię, będzie się ono wycofywało z różnego rodzaju aktywności.
Pamięć dziecka w wieku przedszkolnym można ćwiczyć poprzez uczenie go wierszyków, rymowanek i wyliczanek.
Podstawy do rozwoju mowy powstają w środowisku rodzinnym. Jeżeli wzorce mowy w rodzinie są prawidłowe, to prawidłowo przebiega u dziecka rozwój mowy. Jeżeli wzorce te są nieprawidłowe, dochodzi do powstawania wad i zaburzeń mowy. Usprawnianie narządów mowy może odbywać się w formie zabawy. Można wiosną bawić się z dziećmi dmuchawcami, nadmuchiwać baloniki, wydobywać głos ze źdźbła zbóż, wylizywać talerzyk. Wiele radości sprawią zabawy słuchowe np. rozpoznawanie głosów zwierząt, szczekanie psa, rozpoznawanie różnych dźwięków z otoczenia np. szeleszczącego papieru a także rozpoznawanie dźwięków instrumentów muzycznych np. bębenka czy trąbki. Te naturalne zabawy spełniają funkcje profilaktyczne w kształtowaniu mowy dziecka. Jeżeli więc rodziców niepokoi zbyt wolny rozwój mowy, mała sprawność wypowiadania słów i zdań warto udać się o poradę do logopedy. Tylko rodzice współpracujący z logopedą mogą pomóc dziecku. Większość zaburzeń mowy można zlikwidować, jeśli terapia rozpocznie się we wczesnym wieku przedszkolnym. Dziecko uczy się mówić poprzez sytuacje wymagające porozumiewania się. |
ROZWÓJ EMOCJONALNO-SPOŁECZNY |
|
ZADANIA ROZWOJOWE |
STYMULOWANIE ROZWOJU |
ROZWÓJ EMOCJONALNY U dziecka w okresie przedszkolnym jest uwarunkowany zmianami sfery poznawczej, w tym kompetencji językowej oraz kształtowaniem się obrazu własnego. Do 6 r. ż. jego uczucia cechują afektywność i impulsywność. Emocje są silne, gwałtowne i krótkotrwałe. Dziecko jest zmienne w swoich uczuciach i nastrojach, nie umie ich maskować i tłumić. Stopniowo, głównie pod wpływem oddziaływania środowiska, a także dzięki prawidłowemu rozumowaniu i umiejętności przewidywania, dziecko zaczyna tonować wybuchy emocji. W tym okresie oprócz uczucia miłości, potrzeby okazywania sympatii, przywiązania, serdeczności, zaczynają też u dzieci dochodzić do głosu uczucia negatywne - złość, nienawiść, zazdrość. Oprócz uczuć prostych, w starszym wieku przedszkolnym, zaczynają się pojawiać przejawy uczuć wyższych, np. uczucia estetyczne. U 6-latka znów następuje kryzys uczuciowy, który mija dopiero około 7 r. ż. (jest to tzw. „wiek rozumu” - dziecko zaczyna panować nad swoimi emocjami). Wraz z wiekiem maleje częstotliwość lęków, wzrasta natomiast liczba reakcji gniewu. Stan emocjonalny dziecka, podobnie jak dorosłego człowieka, zmienia się pod wpływem różnych czynników i sytuacji. Wśród czynników wpływających na emocjonalność dziecka wyróżnią się: zmęczenie, stan zdrowia, porę dnia, jego inteligencję, środowisko rodzinne i społeczne. ROZWÓJ SPOŁECZNY Uspołecznienie dziecka, tzn. przystosowanie form jego zachowania do wymagań środowiska społecznego, stanowi ważne osiągnięcie rozwojowe okresu przedszkolnego. W toku wczesnego dzieciństwa dzieci poszerzają swoje społeczne horyzonty, stają się bardziej niezależne i autonomiczne. Przekraczając wcześniejsze ograniczenia społeczne i zależności, coraz głębiej wchodzą w swoje środowisko oraz odważniej podejmują próby sprostania wyzwaniom, jakie niosą ze sobą społeczne kontakty z rówieśnikami i dorosłymi. Dziecko, które w 3 roku życia jest jeszcze egocentryczne i ledwie uporało się z odróżnieniem siebie od otoczenia - przechodzi w następnych kilku latach głęboką ewolucję, staje się istotą na tyle społecznie dostosowaną do otoczenia, że jest zdolne do uczestnictwa we wspólnych zabawach i zajęciach oraz przygotowane do włączenia się w najbliższej przyszłości w szerszą społeczność klasy szkolnej. Dziecko rozszerza i wzbogaca doświadczenia, które zdobywa w grupie rówieśników. Obserwuje się wzrost liczby zabaw społecznych. Dzięki rozwiniętej już (w miarę rozwoju fizycznego) sprawności manualnej dziecko chwyta przedmioty, układa, przenosi je, czyniąc to początkowo obok, a następnie wspólnie z innymi dziećmi. Rozwijająca się zdolność mówienia umożliwia mu natomiast nawiązanie kontaktu werbalnego ze swoimi rówieśnikami. Za najbardziej charakterystyczne formy zachowania się dzieci w sytuacjach społecznych E. Hurlock uważa: negatywizm, agresywność, rywalizację, współdziałanie, uznanie społeczności, współczucie. Sprzeciw przyjmuje najczęściej formę używania słowa „nie”, słowo to jest wykorzystane przez dziecko jako odpowiedź na wszelkiego rodzaju pytania, polecenia i prośby. Inną spośród znanych form negatywnego zachowania się dziecka jest agresywność objawiająca się w atakach słownych lub fizycznych; od łagodnych, po bolesne ciosy. Specyficzną formą społecznego zachowania się dzieci jest rywalizacja. Objawia się ona w takich zachowaniach, które mają na celu wybicie się, wywyższenie się ponad inne dzieci. Zachowania takie pojawiają się około czwartego roku życia, gdy dziecko jest już świadome formy współzawodnictwa. Do form pozytywnego zachowania społecznego zaliczamy natomiast współdziałanie, dążenie do zdobycia uznania społecznego oraz wyrażania współczucia. Współdziałanie - objawia się w zabawach grupowych, jak również w stosunkach z dorosłymi. To oni stają się wzorem do naśladowania w codziennych sytuacjach życiowych. Współczucie (empatia), jako forma zachowania społecznego, ujawnia się w działaniach takich jak: niesieniu komuś pomocy, pocieszaniu osób, które doznały przykrości itp. Różnice między grupami rówieśniczymi można zauważyć, odwołując się do kryterium płci. Jest to bardzo istotna zmiana w porównaniu do okresu poniemowlęcego, dla którego płeć nie stanowiła kryterium podziału na grupy. Dzieci w wieku przedszkolnym preferują rówieśników tej samej płci. W wieku przedszkolnym grupą, która odgrywa największą rolę w kształtowaniu się postaw i nawyków społecznych dziecka jest rodzina. Rozwijające się społeczno-poznawcze możliwości oddziaływania na innych ludzi pozwala dzieciom dojść do przekonania, że inni też mają prawa i przywileje. |
- uczenie się obustronnej więzi emocjonalnej, obdarzanie dowodami akceptacji emocjonalnej przy jednoczesnym unikaniu niedosytu i przesady daje szanse na powodzenie w kształtowaniu dojrzałej osobowości dziecka - dziecko powinno mieć zaspokojoną potrzebę bezpieczeństwa - ważne jest również obdarzanie dziecka szacunkiem, wytwarzanie pogodnej atmosfery i stawianie wymagań na miarę możliwości dziecka - dziecko nie powinno być do danej czynności zmuszane (potęguje to agresję) - unikanie nadmiernej opiekuńczości - nadmierna opiekuńczość wzmaga strach - czułość, troskliwość i opiekuńczość matki sprawia, że w przyszłości: - dziecko będzie bardziej pewne siebie - będzie miało wyższy poziom samoakceptacji - wykształca się u niego pozytywne postawy wobec innych ludzi - kontakty z innymi dziećmi powinny być odpowiednio kontrolowane, ponieważ mogą prowadzić do wykształcenia cech negatywnych i konfliktów społecznych np. zabieranie zabawek - odpowiednio ukierunkowane naśladowanie pomaga nakłonić dziecko do samodzielności (mycie, ubieranie, jedzenie poprawnego zachowania się w różnych sytuacjach...) |
ROZWÓJ WOLI
Na akty woli, występujące już coraz wyraźniej, wpływają różnorodne czynniki. Mówimy wówczas, że dziecko ma określoną motywację działania. Ważną sprawą jest odróżnienie przejawów woli od uporu. O uporze mówimy wtedy, gdy dziecko chce osiągnąć jakiś cel stosując nieakceptowane formy zachowania: tupanie, krzyk, głośny płacz.
4-latek - staje się nadaktywny ruchowo, lubi przeciwstawiać się rodzicom, oporuje, prowokuje, staje się krnąbrny, nie boi się nawet kar.
4-5 latek - staje się bardziej konsekwentny w działaniu, bardziej wytrwały w dążeniu do celu.
W 6 r. ż. - wzrasta egocentryzm dziecka, co powoduje konfliktowość, zrzucanie winy za niepowodzenia na matkę.
ROZWÓJ MORALNY
W fazie późnej wieku przedszkolnego dziecko wchodzi w stadium heteronomii moralnej. Normy są dziecku narzucone z zewnątrz, a ono przestrzega ich z uwagi na autorytet dorosłych oraz kary i sankcje, jakie grożą za ich naruszenie. Jest przekonane, że naruszeniu reguły zawsze towarzyszy następstwo o charakterze kary (immanentna sprawiedliwość). Umie się podporządkować wymaganiom innych także dlatego, ze chce postępować zgodnie z zasadami wyznawanymi przez osoby, które darzy szacunkiem (mechanizm identyfikacji). Cechuje je realizm moralny - nie potrafi odróżnić we własnych przeżyciach tego co subiektywne i obiektywne. Ocenia postępowanie według skutków materialnych, a nie intencji (odpowiedzialność obiektywna).
ROZWÓJ OSOBOWOŚCIOWY |
|
ZADANIA ROZWOJOWE |
STYMULOWANIE ROZWOJU |
W wieku przedszkolnym zalążkowa osobowość małego dziecka krystalizuje się wraz z wiekiem w osobowość pełniejszą, o strukturze coraz lepiej zintegrowanej, spoistej i bogatej w doświadczenia, która reaguje na środowisko, przystosowuje się do niego, a zarazem je przekształca, zależnie od swych potrzeb indywidualnych i zasymilowanych potrzeb społecznych, w odmienny sposób na każdym poziomie swego rodzaju. Kształtuje się zgodnie z prawami rozwoju oraz z indywidualnym rytmem rozwojowym jednostki. Osobowość kształtuje się w czasie swobodnej działalności dziecka oraz w procesie uczenia się przypadkowego. Pod koniec tego okresu nie jest jeszcze całkowicie ukształtowana. W tym czasie tworzą się nawyki i sposoby zachowania się, podstawowe potrzeby i uczucia oraz wzorce osobowościowe. W tym okresie kształtują się początki charakteru. |
Kształtowaniu się poczucia własnej odrębności sprzyjają m.in.: 1) świadomość własnego ciała: - nazywanie poszczególnych części ciała przez opiekuna przy okazji zabaw, czynności pielęgnacyjnych - pytania typu ”Gdzie masz nosek, a gdzie ucho?” 2) doświadczanie własnego sprawstwa - samodzielne korzystanie z przedmiotów codziennego użytku - zwracanie uwagi dziecka na konsekwencje, skutki jego działania - zachęcanie dziecka do podejmowania decyzji (np. „Którą bajkę ci poczytać dzisiaj?”, „Co chciałbyś do picia?”) i postępowanie zgodnie z dokonanym wyborem. |
Bibliografia:
A. Birch, T. Malin „Psychologia rozwojowa w zarysie. Od niemowlęctwa do dorosłości”
A. Dzierżanka-Wyszyńska „Rozwój psychomotoryki małego dziecka”
J. Trempała, B. Harwas-Napierała „Psychologia rozwoju człowieka”
J. S. Turner, D. B. Helms „ Rozwój człowieka”
M. Żebrowska „Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży”
mmp.fio.org.pl
www.dbc.wroc.pl
www.zdrowie.med.pl
18