Synekdocha
to odmiana metonimii, wyraźnie wskazująca na jakieś zjawisko przez użycie nazwy innego zjawiska, zawierającego to pierwsze lub zawierającego się w pierwszym np. włos mi się zjeżył na głowie (używamy liczby pojedynczej - włos zamiast liczby mnogiej - włosy).
Metonimia (zamiennia)
to w literaturze figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności. Z figury tej korzysta się także często w codziennym języku (patrz przykłady).
Peryfraza
- inaczej omówienie. Figura retoryczna, środek stylistyczny, polegający na zastąpieniu nazwy określonego przedmiotu, postaci lub zjawiska bogatym opisaniem go. Sposób wzbogacenia i rozwinięcia treści, np."wiatronogów rażące mnóstwo"- stado koni; "kraj kwitnącej wiśni" - Japonia.
Onomatopeja
czyli dźwiękonaśladownictwo, harmonia naśladowcza to figura retoryczna, używany w poezji środek artystyczny polegający na takim dobieraniu wyrazów (istniejących w mowie lub neologizmów albo glosolalii), że naśladują swym brzmieniem opisywane zjawisko lub dźwięki wydawane przez opisywany przedmiot.
Dobrym przykładem jest "Lokomotywa" Juliana Tuwima:
I dudni, i stuka, łomocze i pędzi,
A dokąd? A dokąd? A dokąd? Na wprost!
Eufemizm
- wyraz lub peryfraza zastępująca słowo, które ze względu na tabu kulturowe czy religijne, na cenzurę lub autocenzurę polityczną lub obyczajową, czy też na normy towarzyskie, pruderię, empatię, poprawność polityczną nie może lub nie powinno być używane .
przykład:
odszedł, zasnął w Panu zamiast umarł;
jesień życia, trzeci wiek zamiast starość
6. Hiperbola
- zabieg stylistyczny polegający na wyolbrzymieniu, przejaskrawieniu cech przedmiotów, osób, zjawisk. Może dotyczyć ilości, rozmiaru, stosunku emocjonalnego, przyczyny, znaczenia lub skutku. Stosowany dla wywarcia mocnego wrażenia, spotęgowania ekspresji.
7. Symbol
. pojedynczy motyw lub zespół motywów występujący w dziele, który jest znakiem treści głęboko ukrytych i niejasnych, mający za zadanie kierować ku nim myśl czytelnika. Odbiór symbolu wymaga dwustopniowej interpretacji semantycznej: zlokalizowania określonej całości (postaci, przedmiotu, sytuacji, zdarzenia, fabuły) w obrębie świata przedstawionego utworu i rozpoznania w owej całości wykładnika znaczeń zaszyfrowanych.
8. Alegoria
- w literaturze i sztukach plastycznych podstawienie pojęć oderwanych pod obraz o znaczeniu przenośnym, symboliczny motyw, jednoznacznie określony i ustalony konwencjonalnie.
9. Ironia
- sposób wypowiadania się oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego, np. w zdaniu Jaka piękna pogoda wypowiedzianym w trakcie ulewy. W klasycznej retoryce ironia stanowi jeden z tropów.
10. Neologizm
to znak językowy tworzony najczęściej z potrzeby nazwania rzeczy lub zjawisk dotąd niewystępujących w rzeczywistości danego języka. W literaturze polskiej neologizmy zaczęto stosować w polskim modernizmie jednak stosował je również Norwid. Dopiero w Młodej Polsce neologizacja poezji najpierw objęła futurystów- Bruno Jasieński, Stanisław Młodożeniec- a następnie mistrzów neologizmu i postmodernizmu- Juliana Tuwima i Bolesława Leśmiana.
Makaronizmy
- pochodzące z języka obcego zwroty lub formy gramatyczne wplatane do języka ojczystego. W Polsce makaronizmy (pochodzące zwłaszcza z łaciny) były szczególnie rozpowszechnione w XVII-XVIII wieku i charakteryzowały język używany przez szlachtę. Obecnie są to głównie kalki z języka angielskiego, który we współczesnym świecie zastąpił łacinę w roli lingua franca.
Archaizm
- wyraz, konstrukcja składniowa, lub związek frazeologiczny, który wyszedł z użycia. Archaizmy to także wyrazy w formie przestarzałej, które są jeszcze używane, lecz postrzegane jako dawne. Te z kolei nazywamy anachronicznymi.
Dialektyzm
- cecha językowa, wywodząca się z dialektu danego języka, użyta w języku literackim, ogólnym. Dialektyzmem może być np. pojedynczy wyraz (np. uświerknąć zam. zmarznąć), lub połączenie wyrazowe (frazeologizm); wyróżnia się także dialektyzmy gramatyczne (pójdźwa zam. pójdźmy), składniowe (np. gęsi lecieli) lub fonetyczne (np. kóń, zam. lit. koń). Są to formy typowe dla dialektu i nie występujące w języku literackim.
Prowincjonalizm
- element fonetyczny, leksykalny lub składniowy występujący tylko w części danego obszaru językowego (np. w jednej dzielnicy kraju), użyty w wypowiedzi realizującej poza tym normy języka literackiego. W utworze literackim p. może pojawiać się jako element języka osobniczego autora (np. ruczaj w Panu Tadeuszu A. Mickiewicza) lub też występować w funkcji celowo stosowanego środka stylistycznego, np. w Kwiatach polskich J. Tuwima:
A każdy grosz i każdy milion
Rozdymał wspólne brzucho "swoich".
Synonim
- wyraz lub dłuższe określenie równoważne znaczeniowo innemu, lub na tyle zbliżone, że można nim zastąpić to drugie w odpowiednim kontekście. Synonimia może dotyczyć konstrukcji składniowych (mówić wiersz - mówić wierszem), form morfologicznych (profesorowie - profesorzy) i leksemów.
Pastisz
(fr. pastiche - utwór naśladowczy) - odmiana stylizacji, utwór naśladujący istotne cechy jakiegoś dzieła, pisarza lub stylu, zagęszczający je i uwydatniający. Uprawiany bywa w celach żartobliwych lub jako forma krytyki stylu, maniery danego pisarza. Może być punktem wyjścia do parodii.
Paszkwil
- utwór literacki, często anonimowy, skierowany przeciw konkretnej osobie, ośmieszający ją w sposób oszczerczy i obelżywy.
Pamflet
- rodzaj utworu publicystycznego lub literackiego ośmieszający osobę lub instytucję (najczęściej polityczną). Charakterystycznymi cechami tego gatunku są ekspresyjny styl i skłonność do satyrycznej hiperboli.
Parodia
to odmiana parafrazy, która spełnia funkcję humorystyczną (rodzaj zabawy literackiej) bądź satyryczną (używana jako element polemiki).
Aluzja literacka
- w tekście literackim nawiązanie, odwołanie się do innego tekstu, stylu, zjawiska za pomocą określonych sygnałów, rozpoznawalnych dla odbiorcy. Przykładem może być nawiązanie do Boskiej Komedii Dantego w tytule Nie-Boskiej Z. Krasińskiego lub plama na czole Balladyny podobna do nie dających się zmyć plam z krwi na dłoniach Lady Makbet. Aluzja wiąże utwór z tradycją literacką, stanowi komentarz do utworu, pomaga w interpretacji, lecz wymaga znajomości kultury literackiej.
Weryzm
- skrajny naturalizm w literaturze i sztukach plastycznych. Weryzm znany był już w sztuce Starożytnego Rzymu, jednak w pełni rozwinął się we Włoszech na przełomie XIX i XX w., najważniejszymi jego przedstawicielami byli Giovanni Verga, Pietro Mascagni i Ruggiero Leoncavallo. Przedstawiał on wydarzenia postaci rzeczywistych, a nie wymyślonych.
Mimesis
- zasada twórczego naśladownictwa natury, bądź dzieł mistrzów, którym udało się tę naturę odtworzyć. Zasada ta powstała w antyku, a później przejął ją renesans. Dla twórców renesansowych najwyższym zadaniem było naśladowanie dzieł starożytnych. Postępowali oni według formuły Horacego, który uważał, że poeta jest jak pszczoła zbierająca nektar z różnych kwiatów i przetwarzająca go na własny, niepowtarzalny miód.
Kreacjonizm
to w znaczeniu ogólnym pogląd filozoficzny bądź religijny głoszący że świat został stworzony przez Boga z niczego (creatio ex nihilo); w wersji ścisłej, wywodzącej się z tradycji wielu wierzeń, to również pogląd na pochodzenie życia na Ziemi.
Futuryzm
- awangardowy kierunek w kulturze (zwłaszcza w literaturze), który narodził się we Włoszech na początku XX wieku. Założeniem futuryzmu było „patrzenie w przyszłość”, odrzucanie przeszłości i tradycji.
Impresjonizm,
- wrażenie, nurt w sztuce europejskiej (a później także amerykańskiej), który został zapoczątkowany przez grupę paryskich artystów studiujących w Atelier Gleyère oraz w Académie Suisse w ostatniej ćwierci XIX wieku.
Ekspresjonizm
- terminu tego po raz pierwszy użył dla oznaczenia swojej sztuki francuski malarz J.A.Hervè w 1901 roku nadając tę nazwę cyklowi swoich obrazów. Cechy charakterystyczne to deformacja i ostro zamalowywane kontury przedmiotów. Ekspresjonizm miał na celu wyrażenie uczuć artysty. Przeciwstawiał się naturalizmowi i mieszczaństwu. Wyraźna mimika w teatrze, w kinie kontrast barw.
Symbolizm
- kierunek poetycki i w sztukach plastycznych, powstały we Francji i Belgii w drugiej połowie XIX wieku, jako reakcja na naturalizm. Symboliści dążyli do wyrażania ogólnoludzkich problemów psychologicznych oraz treści metafizycznych, które można oznawać jedynie przez intuicję, emocje, podświadomość. W poezji symboliści dążyli do wywołania nastroju nie poprzez efekty malarskie, jak parnasiści, ale poprzez rytm i muzykę wiersza.
Naturalizm
to prąd literacki, który powstał we Francji w XIX wieku i rozprzestrzenił się na inne kraje Europy, pojawił się także w Stanach Zjednoczonych. Jest on ściśle powiązany z realizmem, nie należy jednak stosować tych pojęć zamiennie. Naturalizm można bowiem uznać za radykalny przejaw realizmu.
Nadrealizm
- termin , który po francusku brzmi surrealisne, wprowadził jeszcze Apollinaire, który w momencie powstania kierunku już nie żył. Sztuka nie powinna naśladować natury w sposób mechaniczny. Człowiek chcąc naśladować chód wymyślił koło, które wcale nie przypomina nogi i w ten sposób nieświadomie stworzył nadrealizm.
Awangarda
- zespół tendencji i trendów w sztuce na początku XX wieku odrzucający dotychczasowe style, kreujący własny świat, nie naśladujacy rzeczywistości, szukający odrębnego języka wyrazu. Twórcy awangardy odrzucali dorobek kulturowy i poszukiwali nowych, oryginalnych rozwiązań ideowo-artystycznych.
Katastrofizm
- dekadencka postawa wyrażająca przeświadczenie o nieuniknionej, gwałtownej zagładzie obecnej formy świata i cywilizacji, całkowite zatracenie wartości, które stoją u podstaw człowieczeństwa, przejawiające się w literaturze i sztuce fin de siecle'u, dwudziestolecia międzywojennego, okresu II wojny światowej, a także powojennego. Nawiązuje do wizyjnej liryki romantycznej, ukazując obrazy zbliżającej się zagłady świata.
Turpizmem
nazywa się zabieg polegający na wprowadzeniu do utworu elementów brzydoty w celu wywołania szoku estetycznego. Tendencja występująca w niektórych kierunkach poetyckich 2. połowy XX wieku, której cechą jest antyestetyzm i swoisty kult brzydoty. W poezji polskiej turpizm pojawił się po 1956 roku i posługiwali się nim: Stanisław Grochowiak, Zbigniew Herbert, Miron Białoszewski, Ernest Bryll, Tadeusz Różewicz i inni.
Nowa Fala
skupiała poetów debiutujących w połowie lat 60., dla których przeżyciem pokoleniowym był Marzec 1968 i Grudzień 1970. Czasami bywa nazywana także Pokoleniem '68, chociaż niektórzy krytycy literatury uważają pojęcie Pokolenia '68 za pojęcie szersze, obejmując nim także tak odrębne w stosunku do Nowej Fali grupy, jak Konfederacja Nowego Romantyzmu, grupa "Tylicz", grupa "Kontekst", Grupa 848 i inne, aktywne w tym samym okresie. Podstawowym elementem sprawiającym, że Nowa Fala występowała i była postrzegana jako jedna grupa, była postawa buntu wobec literatury zastanej
Feminizm
to ideologia i ruch społeczny związany z ruchem równouprawnienia kobiet. Istnieje wiele odmian feminizmu, ze względu na różnice (głównie etniczne i polityczne) między jego zwolennikami oraz z powodu zmian światopoglądowych, jakie zachodzą w samym ruchu feministycznym.
Strona 6 i 7