DRAMAT ROMANTYCZNY (romantic drama) - typowy dla literatury romantycznej gatunek dramatu, którego budowę cechuje tzw. „forma otwarta”, czyli struktura charakteryzująca się odrzuceniem tradycyjnych reguł kompozycyjnych (m.in. zasady „trzech jedności”), fragmentarycznością i epizodycznością akcji, synkretyzmem gatunkowym oraz współwystępowaniem elementów realizmu i fantastyki, tragizmu i komizmu. Dramat romantyczny powstał w opozycji do zasad obowiązujących w dramaturgii klasycystycznej. Odwołał się głównie do tradycji szekspirowskiej ( szekspiryzm) oraz do doświadczeń dramatu hiszpańskiego (Calderon de la Barca). Założenia gatunku zaprezentowane zostały w przedmowie do dramatu W. Hugo Cromwell. Specyficzna forma dramatyczna spełniała określone funkcje artystyczne i ideowe . Brak harmonii, fragmentaryczność, przemieszczanie kategorii estetycznych np. patosu groteską) pozwalały na ukazanie wewnętrznych konfliktów bohatera oraz umożliwiały przedstawienie niejednorodności natury świata i bytu. Problematykę moralną wprowadzały często wykorzystywane sceny walki dobrych i złych duchów o duszę bohatera, zaczerpnięte ze średniowiecznych moralitetów (np. walka o duszę Konrada w III cz. Dziadów). Najwybitniejszymi polskimi dramatami romantycznymi są Dziady A. Mickiewicza, Kordian J. Słowackiego oraz Nie-Boska komedia Z. Krasińskiego. Ze względu na wizyjność, luźną kompozycję, wielość miejsc i rozpiętość czasu dramaty romantyczne uznawano często za utwory niesceniczne.
DRAMAT POETYCKI (poetic drama) - odmiana dramatu, która powstała w XX w. w opozycji do dramatu realistycznego realistycznego i naturalistycznego oraz kultury masowej w XX w. Operuje środkami poetyckimi, metaforą, symbolem, formami przypowieści. Odznacza się poetyckością języka, swobodą kompozycyjną i licznymi nawiązaniami stylizacyjnymi. Odwołuje się do tragedii, misterium, dramatu romantycznego, a w zakresie tematyki do motywów biblijnych, mitologicznych, legendarnych. Granice dramatu poetyckiego są płynne i trudne do określenia. Mieści się w nich twórczość S. Wyspiańskiego, T. S. Eliota (Mord w katedrze), J. Giraudoux (Elektra), J. Zawieyskiego (Rzeka niedoli), E. Brylla (Rzecz listopadowa), Z. Herberta (Jaskinia filozofów)
TEATR ABSURDU (theatre of the absurd) - jeden z głównych kierunków w XX-wiecznym dramacie i teatrze, posługujący się parodią i groteską. Punktem wyjścia w teatrze absurdu jest sytuacja zarysowana niemal realistycznie, traktowana jako pretekst do rozwoju niezwykłych wydarzeń ujawniających bezsens ludzkich wysiłków, poczucie zagrożenia i absurdalność świata. Postacie bohaterów również są tworami groteskowymi, a ich działania pozbawione są motywacji psychologicznej. Mówią językiem potocznym, ale tak by ujawnić jego ograniczenie i banalność. We Francji zapowiedzią teatru absurdu był Król Ubu A. Jarry'ego (1888). Znaczącym momentem była premiera Czekając na Godota S. Becketta (1925). Wśród przedstawicieli wymienia się takich twórców jak: E. Ionesco, H. Pinter, A. Adamow, E. Albee, w Polsce: S.I. Witkiewicz, W. Gombrowicz, S. Mrożek
KOMEDIA SATYRYCZNA (satirical comedy ) - odmiana komedii, w której główny nacisk pada na ośmieszającą prezentacje środowisk społecznych. Posługuje się środkami właściwymi dla satyry. Występuje jako komedia polityczna bądź obyczajowa. Przykład: J.U. Niemcewicz Powrót posła
KOMEDIA SYTUACJI (comedy of situation) - jedna z najbardziej rozpowszechnionych odmian komedii, obejmującą utwory, w których na plan pierwszy wysuwa się dynamiczna akcja obfitująca w konflikty, powikłania sytuacyjne, zbiegi okoliczności i nagłe zmiany kierunku akcji, zaskakujące zarówno bohaterów w niej uczestniczących, jak i widzów. Np. Komedia omyłek, Wieczór Trzech Króli Szekspira, Wesele Figara Baumarchais'go, Mąż i żona A. Fredry. Początek tej odmianie dała starogrecka komedia nowa, zwłaszcza twórczość Meandra (np. Bliźnięta). Jej szczególnie wyrazistą postacią jest komedia intrygi. Por. komedia charakterów.
KOMEDIA INTRYGI (comedy of intrigue) - typ komedii sytuacyjnej z wyraźnie zaznaczoną akcją, której siłę napędową stanowią zabiegi jednej postaci, spiętrzającej omyłki, zaskoczenia, powikłania i podstępy, prowadzące do niespodziewanego, zaskakującego rozwiązania. Przkłady: A. Fredro Dami i huzary, Śluby panieńskie.
FARSA (farce) - rodzaj komedii, obejmujący utwory sceniczne o błahych konfliktach, posługujący się humorem sytuacyjnym, błazenadą, wyjaskrawieniami, karykaturą. Gatunek wywodzi się od Arystofanesa, ale szczególnie bujnie rozwinął się w średniowiecznej Francji (XII-XIII w.). Bezpośrednim jego źródłem były intermedia. Farsa przeznaczona była dla najszerszej publiczności, miała ją bawić i śmieszyć. Oparta głownie na akcji, obfitowała w zawikłania, niespodziewane zwroty, posługiwała się gagami. Błazenadę i wulgarny dowcip łączyła nierzadko z satyrą polityczną i obyczajową. Arcydziełem farsy francuskiej jest Mistrz Pathelin (ok. 1465). Doświadczenia farsy wypłynęły na rozwój innych gatunków, np. commedia dell'arte. Ślady jej oddziaływania widoczne są u Moliera (Chory z urojenia), W. Szekspira (Komedia omyłek), A. Fredry (Damy i huzary)
AKCJA (plot) - (łac. actio - działanie) ciąg zdarzeń dający się wyodrębnić w fabule dramatu, powieści , opowiadania, poematu epickiego. Początkiem akcji jest zawiązanie, które poprzedza ekspozycja, potem następuje rozwinięcie akcji, punkt kulminacyjny, rozwiązanie akcji. Nagły zwrot w sytuacji bohatera, powodujący zmianę w przebiegu akcji, nazywa się perypetią. W najbardziej wyrazistej formie akcja występuje w utworach dramatycznych, a także w klasycznie zbudowanej noweli. W literaturze współczesnej wyrazista akcja występuje w powieści sensacyjnej, przygodowej, kryminalnej (wątek).
EKSPOZYCJA (exposition) - (łac. exposito - wystawienie) sytuacja zarysowana w punkcie wyjścia fabuły epickiej, dramatycznej lub filmowej, zapoznająca odbiorcę z problemami i postaciami utworu.
ROZWINIĘCIE AKCJI (development in action) - najbardziej rozbudowany element przebiegu akcji. Narastają w nim przedstawione konflikty, które także przewijają się przez perypetie ku rozwiązaniu akcji.
PUNKT KULMINACYJNY (climax) - moment najwyższego napięcia; jeden ze składników akcji, zwłaszcza dramatycznej, moment, w którym zbiegają się wszystkie wprowadzone wątki, ujawniają się wszystkie siły działające oraz cel ich zabiegów. Punkt kulminacyjny poprzedza zazwyczaj bezpośrednio rozwiązanie akcji. W zależności od rozmiarów dzieła, może występować w nim jeden lub kilka punktów kulminacyjnych, np. tomu, rozdziału itp.
ROZWIĄZANIE AKCJI (falling action) - końcowy etap przebiegu akcji, będący rozstrzygnięciem konfliktu.
DEUS EX MACHINA - (łac. - dosłownie: bóstwo z maszyny) rozwiązanie akcji w tragedii antycznej przez niespodziewane pojawienie się bóstwa na scenie. W teatrze antycznym dokonywało się to za sprawą odpowiednich urządzeń mechanicznych. Potocznie: nagły zwrot akcji, nie dający się logicznie wytłumaczyć.
KONFLIKT (conflikt, struggle, crisis) - (łac. conflictus - zdarzenie) zderzenie przeciwstawnych dążeń postaci w utworze będące siłą napędową rozwoju akcji. Konflikt może występować w sferze zdarzeń i działań albo dotyczyć postaw bohaterów (konflikt psychologiczny). Może także dotyczyć wyłącznie jednego bohatera, który ma trudności z podjęciem właściwej decyzji (konflikt wewnętrzny).
INTRYGA - W utworze fabularnym, epickim, dramatycznym lub filmowym, skryte i umyślne działanie postaci, zmierzające do pokrzyżowania zamiarów innych postaci, zaskoczenia ich, buwprowadzenia w błąd. Intryga powoduje zawiązanie konfliktu i sprowadza nagły zwrot w akcji, komplikuje przebieg wydarzeń, co budzi zaciekawienie odbiorcy. Intryga występuje w komedii intrygi (Śluby panieńskie A. Fredry), a także w powieści sensacyjnej.
AKT (act) - (łac. actus - czyn) część utworu dramatycznego, zawierająca względnie spójny i zamknięty odcinek akcji, wyodrębniona ze względu na zmianę miejsca i/lub czasu, charakteru zdarzeń oraz ich roli w całości utworu. Pierwotną formę tej jednostki kompozycyjnej stanowił epejsodion w tragedii greckiej. Najczęściej dramat składa się z pięciu lub trzech aktów. Akt dzieli się zazwyczaj na sceny lub epizody ze względu na zmianę występujących osób. (epejsodion).
SCENA (scene) - (gr. skene - buda, szopa) - 1) Przestrzeń wydzielona w teatrze z przeznaczeniem dla grających sztukę aktorów. 2) Część utworu dramatycznego wyodrębniona ze względu na występujące w niej osoby; przybycie lub odejście którejś z nich oddziela scenę od następnej. Przez analogię mówi się o scenach w utworze epickim, w którym są one samodzielnymi odcinkami fabuły (epizod).
DIDASKALIA - (gr. nauczanie) tekst poboczny w dramacie, w odróżnieniu od tekstu głównego, czyli wypowiedzi bohaterów, pochodzący bezpośrednio od autora, nie przeznaczony do wygłaszania na scenie, a skierowany do realizatorów przedstawienia. Didaskalia mogą być ograniczone do podstawowych danych lub mogą mieć też postać szczegółowych informacji dotyczących postaci, miejsc i rekwizytów. W wielu dramatach współczesnych (zwłaszcza niescenicznych) mogą przybierać charakter literacki opisowo-nastrojowy, być wyrazem poglądów autora i jego stosunku do przedstawionych zdarzeń. W dramacie młodopolskim didaskalia przynoszą próby poszerzenia obrazu świata, uogólnienia, przez wprowadzenie elementów, opisowych, nawet epickich.
PROZODIA (prosody) - ogół brzmieniowych właściwości mowy; nauka o nich. Składają się na nie akcent, iloczas i intonacja. Prozodia bada je ze względu na ich rolę stylistyczną i wierszotwórczą.
WERSYFIKACJA (wersification, metrics) - (łac. versificare - pisać wiersze). 1) Wierszopisarstwo, nauka o wierszu, dział poetyki badający kompozycję stroficzną i rytmiczną wiersza. 2) Zespół form i środków służących do tworzenia wierszy, odróżniający je od prozy (metrum, rytm, system wersyfikacyjny itd.)
WIERSZ SYLABICZNY (syllabic verse) - wiersz regularny oparty na stałej liczbie sylab w wersach, o obowiązkowej średniówce w wersach dłuższych niż 8 sylab i stałym akcencie paroksytonicznym w klauzuli każdego wersu. Wymienione cechy zapewniają rytm poszczególnym wersom. Wiersz sylabiczny odznacza się swobodą w komponowaniu związków między tokiem zdaniowym a wersowym. Tok przerzutniowy oraz rozmaitość układów wersowi-zdaniowych charakteryzują polski sylabizm od J. Kochanowskiego. Do dzisiaj jest to jedna z najczęstszych form wypowiedzi poetyckiej. Najczęściej spotykane formy to: 8-zgłoskowiec, 11-zgłoskowiec (5+6) i 13-zgłoskowiec (7+6).
WIERSZ SYLABOTONICZNY (syllabic accentual verse) - rodzaj wiersza zbudowanego wg zasady systemu zw. sylabotonizmem. Oparty jest on na stałej liczbie sylab i akcentów oraz na jednakowym rozmieszczeniu akcentów w kolejnych wersach. Najczęściej jest też rymowany, choć może być wierszem białym. Ze wszystkich odmian wiersza jest najbardziej zrytmizowany. Wiersz sylabotoniczny opisuje się przy użyciu terminów, stosowanych w metryce antycznej dla opisu wiersza iloczasowego. Za podstawową jednostkę miary przyjmuje się stopę, czyli stały układ sylab akcentowanych i nieakcentowanych. Pojęcie stopy jest umowne, gdyż granice stóp nie muszą pokrywać się z granicami zestrojów akcentowych i mogą przebiegać nawet przez wyrazy. W poezji polskiej najczęściej używanymi stopami są: trochej, amfibrach, jamb, anapest. Wiersz sylabotoniczny występował w poezji ludowej, na szerszą skalę pojawił się w romantyzmie romantyzmie i pozytywizmie. Pozostaje nadal często stosowanym systemem wierszotwórczym (stopa, zestrój akcentowany).
WIERSZ TONICZNY (tonic verse) - rodzaj wiersza zbudowanego wg zasad systemu wersyfikacyjnego zw. tonizmem. Oparty jest na jednakowej liczbie zestrojów akcentowych i akcentów w odpowiadających sobie wersach, przy równocześnie niestałej liczbie sylab oraz swobodnym rozkładzie akcentów. Towarzyszy temu skłonność do wzmacniania średniówki oraz klauzuli granicami składniowo-intonacyjnymi, choć niektórzy twórcy posługują się też przerzutniami. Liczba zestrojów waha się od dwóch do sześciu. Zakończenie wersu może też być podkreślone rymem. Wiersz toniczny pojawił się już w poezji J. Słowackiego, potem S. Wyspiańskiego i J. Kasprowicza (Księga ubogich) Na szeroką skalę był stosowany w okresie dwudziestolecia międzywojennego (W. Broniewski).
AKCENT (accent) - (łac. accentus - nacisk) wyróżnienie sylaby w wyrazie za pomocą artykulacji, zaakcentowania intonacji lub iloczasu; w języku polskim akcent przyciskowy, stały, na określonej sylabie, zwykle przedostatniej (paroksytoniczny). Akcent zdaniowy - pewne wyrazy w zdaniu mogą być akcentowane silniej ze względu na sens wypowiedzi. Akcent meliczny w tekście o podkładzie muzycznym uwydatnia sylaby zgodnie z przebiegiem melodii. Akcent metryczny w wierszu pada w ustalonym miejscu, a jego powtarzalność staje się ważnym elementem systemu wersyfikacyjnego (tzw. metrum wiersza).
STOPA (foot) - podstawowa jednostka rytmiczna w antycznym wierszu iloczasowym i polskim wierszu sylabotonicznym: powtarzający się w wersie układ sylab akcentowanych i nieakcentowanych (długich i krótkich w wierszu iloczasowym). Ze względu na uporządkowanie sylab akcentowanych i nieakcentowanych w poezji polskiej wyróżnia się sześć stóp:
amfibrach (_ ± _)
anapest (_ _± )
daktyl (± _ _)
jamb (_± )
peon III (_ _ ± _)
trochej (± _)
*± - tego symbolu użyłam zamiast akcentu, ponieważ word nie posiada przecinka nad kreską
WIERSZ WOLNY (free verse) - rodzaj wiersza pozostający w opozycji do wierszy regularnych regularnych i do prozy. Nie tworzy jednolitego typu o stałych regułach wersyfikacyjnych, odrzuca wzorce rytmiczne, oparte na schemacie systemowym. Podstawową jednostką pozostaje jednak nadal wers, wyróżniony za pomocą intonacji wierszowej oraz układu graficznego, segmentującego tekst niezależnie od podziałów składniowych. Znany był wcześniej, ale na dobre przyjął się w poezji XIX w. za sprawą W. Whitmana (Źdźbła traw) oraz francuskich symbolistów. Powszechnie używany jest w poezji współczesnej (J. Przyboś, T. Różewicz)
BIAŁY WIERSZ (blank verse) - wiersz bezrymowy, może się pojawić jako bezrymowa postać każdego systemu wersyfikacyjnego. Brak rymu rekompensowany jest w nim innymi formami organizacji tekstu, np. podkreśleniem układów składniowych lub intonacyjnych. Do literatury polskiej wiersz biały wprowadził J. Kochanowskiego w Odprawie posłów grckich. Do dziś występuje w tłumaczeniach antycznej poezji, Pisali m.in.: C.K Norwid, J. Słowacki.
4