Pitirim A. Sorokin

Zasada zmiany immanentnej

Pitirim Aleksandrowicz Sorokin - rosyjski socjolog; w latach 20' wyemigrował do USA, gdzie pracował na uniwersytetach - w Minnesocie i na Harvardzie, tam też zorganizował pierwszą katedrę socjologii. Interesował się m.in. problematyką wsi i miasta, dynamiki społecznej, wojny i rewolucji. Był reprezentantem teorii cyklicznej, która zakładała, że społeczeństwa przechodzą przez cykliczne fazy podczas swojego rozwoju. Według Sorokina socjolog powinien obok racjonalnego podejścia do problemu posłużyć się w swych badaniach również intuicją. Powinien posiadać szeroką wiedzę historyczną i wykorzystać ją do analizy współczesnych społeczeństw. Zakłada, że świat społeczny ma dwoistą naturę - społeczną i kulturalną (społeczeństwo to sieć interakcji, kultura - normy i wartości).

Sorokin wprowadził do socjologii pojęcie zasady zmiany immanentnej.

immanentny - to taki, który istnieje wewnątrz, jest w czymś zawarty

immanentyzm - przeświadczenie, że doświadczenia to tylko przeżycia wewnętrzne, a nie rzeczywiste

Cechy zasady zmiany immanentnej:

• o zmianie decydują wewnętrzne możliwości każdego systemu społeczno-kulturowego

• przyczyny zmian umiejscawia się w systemie społeczno-kulturowym, a nie poza jego obrębem

W podrozdziale pt.: „A. Zasada skutków immanentnych” autor pisze o pierwszej konsekwencji zasady zmiany immanentnej. Zakłada, że istnieje system kulturowy x, który może być np. rodziną, państwem itd. System ten, dopóki istnieje, musi być ciągle aktywny. Można założyć, że system w środowisku B wykonuje działanie A. Aktywność ta wywołuje wiele zmian w środowisku i w systemie. Reakcje systemu po zmianie w tym samym środowisku B będą się różniły od reakcji pierwotnej, czyli system i reakcje zmieniają się, a środowisko nie. Nieustanne wywoływanie zmian systemu staje się jego własnością immanentną.

Poza warunkami laboratoryjnymi działanie A zmienia nie tylko system, ale i środowisko. System działa inaczej niż w pierwszym przypadku, gdyż oprócz tego, że sam się zmienił, to swoim działaniem zmienił środowisko. Przykład: gdy jedno państwo wypowiada wojnę drugiemu państwu, skutki tego działania odczuwa nie tylko jedno państwo, ale również świat wobec niego zewnętrzny.

W podrozdziale „B. Zasada immanentnej autodeterminacji przeznaczenia systemu (jego losów)” Sorokin pisze o drugiej konsekwencji zasady zmiany immanentnej, którą jest immanentna autodeterminacja.

autodeterminacja - czyli samookreślenie siebie, samodecydowanie oraz samokierowanie zakłada z samej natury odkrycie prawdy i pozostawanie jej wiernym

Każdy system społeczno-kulturowy, gdy pojawia się jako system ma już przypisane losy. Przykład: przeznaczeniem nasionka marchwi jest stać się marchwią, nie może ono stać się różą. System społeczno-kulturowy ma swoją przyszłość, którą może tworzyć, kontrolować, kształtować. Możliwe są działania okoliczności zewnętrznych, które mogę zahamować realizację przeznaczenia systemu albo go zniszczyć np. wybuch wojny. Mimo to nie można skłonić systemu, by zmienił swoje przeznaczenie. Przykład: okoliczności zewnętrzne nie zmuszą kobiety, by stała się mężczyzną.

W podrozdziale „C. Immanentny autodeterminizm jako synteza determinizmu i indeterminizmu” autor skupia się na stosunku zasady zmiany immanentnej do determinizmu i indeterminizmu.

determinizm - pogląd filozoficzny zakładający, że każde działanie ma swoją przyczynę, w związku z czym wykluczamy istnienie wolnej woli

indeterminizm - koncepcja filozoficzna, która zakłada, że istnieje obszar wolności umożliwiający podejmowanie świadomych aktów woli

Sorokin zakłada, że zasada ta jest wariantem obu - determinizmu i indeterminizmu albo też nie jest wariantem żadnego. Determinizm systemu staje się autodeterminizmem, czyli wolnością. Czujemy się wolni, gdy sami coś determinujemy, czyli wpływamy na coś w decydujący sposób.

Autodeterminacja jest:

• zakorzeniona w systemie

• wyraża naturę systemu i jego możliwości

• jest spontanicznie realizowana przez system

Zasada immanentnej autodeterminacji jest równoważna indeterminizmowi.

W podrozdziale „D. Różnice stopnia autodeterminacji i zależności różnych systemów społeczno - kulturowych” Sorokin stawia trzy pytania.

Pierwsze z nich brzmi: Czy system, rozwijając swoje możliwości ma tylko jedną linię rozwoju, czy istnieje ich więcej? Nie można przyjąć, że przeznaczenie systemu jest sztywno narzucone z góry. Ta teza pomija rolę okoliczności zewnętrznych, które nie mogą wprawdzie całkowicie modyfikować przeznaczenia systemu jednak mogą go np. przyspieszać i opóźniać. Przykład: okoliczności grają rolę torów kolejowych; pociąg, czyli system jest ten sam, ale dokąd dojedzie - jakie będzie miejsce jego przeznaczenia, zależy od wyboru torów. Istnienie okoliczności zewnętrznych wyklucza odgórne narzucenie przeznaczenia systemowi.

Pytanie nr 2 brzmi: Czy margines autodeterminacji systemu i jego zależności od warunków zewnętrznych jest taki sam dla wszystkich systemów społeczno-kulturowych, czy jest różny dla różnych systemów?

Jest niemal oczywiste, że udział wewnętrznego czynnika autodeterminacji i okoliczności zewnętrznych jest różny w różnych systemach. Po pierwsze ogółem stopień autodeterminacji przeznaczenia zależy od rodzaju systemu społecznego lub kulturowego. Trzecie pytanie brzmi: Czy jeśli jest różny, to od jakich warunków zależy stopień autodeterminacji systemów oraz ich zależności od okoliczności zewnętrznych? Różne systemy są w różnym stopniu uzależnione od okoliczności zewnętrznych. Po drugie stopień autodeterminacji zależy od rodzaju środowiska. Środowisko może sprzyjać, bądź nie sprzyjać rozwijaniu możliwości systemu. Może go też zniszczyć. Po trzecie należy rozróżnić ogólną i swoistą odporność systemu na środowisko w kształtowaniu przeznaczenia.

Możemy założyć, że mamy do czynienia z systemami społecznymi i kulturowymi tego samego rodzaju.

Podrozdział „E. Lepsza integracja społecznych i kulturowych systemów tego samego rodzaju zwiększa ich autodeterminację w kształtowaniu własnego przeznaczenia”.

Lepsza integracja systemu społecznego i kulturowego to:

• stopień wzajemnych zależności przyczynowych między jego składnikami

• stosunki oparte na solidarności członków systemu

• spójne powiązanie pozostałych składników systemu

Najmniejszy stopień autodeterminacji.

Niezorganizowane skupisko społeczne nie ma wspólnego celu, nie podejmuje wysiłków zmierzających do rozwinięcia swych możliwości, nie potrafi się przeciwstawić naciskowi środowiska.

Najwyższy stopień autodeterminacji.

Występuje największa solidarność w stosunkach i brak konfliktów, wszyscy członkowie dążą do jednego celu, mają te same pragnienia.

Między tymi typami występują pośrednie systemy, w których stosunki nie są w pełni solidarne. Pośród nich występują ukryte konflikty, które, gdy się ujawniają, mogą załamać system pod wpływem okoliczności zewnętrznych.

Warunki wpływające na stopień samosterowności systemu w kształtowaniu własnego przeznaczenia:

• Im większa siła systemu, tym bardziej jest on autonomiczny względem środowiska społecznego, biologicznego i kosmicznego oraz tym większa jest jego samokontrola i samosterowność.

Wskaźnik siły systemu:

---