Renesans
GENEZA NAZWY: Termin „renesans" pochodzi ód francuskiego słowa renaissance oznaczającego odrodzenie. Pojęcie po raz pierwszy użyte zostało w wieku XVI przez włoskiego malarza i historyka sztuki Giorgia Vasariego na określenie nowatorskich trendów w malarstwie. Jako nazwa epoki kulturalnej i literackiej, termin „renesans" utrwalił się w wieku XIX w pracach historyków. Pojęcie wskazuje na odrodzenie się, po wiekach średnich, kultury i literatury antycznej oraz odnowienie filozoficznych studiów nad starożytnymi utworami literackimi. W szerszym znaczeniu „renesans" oznacza odrodzenie się człowieka, a także całej kultury, sztuki i nauki nowożytnej, co uwidacznia się w rozkwicie i świetności literatury, malarstwa, rzeźby itp.
CHRONOLOGIA RENESANSU W EUROPIE: Renesans narodził się we Włoszech w połowie wieku XIV, w wieku XV pojawił się w innych krajach europejskich. We Włoszech kres epoki przypada na początek XVI wieku (symboliczną datą jest 1527 rok, kiedy wojska cesarskie splądrowały renesansowy Rzym), w pozostałych krajach renesans trwa do wieku XVI i XVII.
POLITYCZNO-SPOŁECZNE TŁO EPOKI: Epoka renesansu to okres gwałtownych zmian polityczno-społecznych, przede wszystkim postępującego rozkładu ustroju feudalnego oraz tendencji zjednoczeniowych, charakterystycznych dla niektórych państw (Francja, iszpania). Jednocześnie obserwuje się rozpad trwającej przez wiele lat cesarsko-papieskiej struktury europejskiej i co za tym idzie upadek znaczenia Kościoła katolickiego. Na skutek rozwoju handlu i przemysłu wzrasta rola mieszczaństwa w życiu społecznym, kulturalnym i politycznym. Rozpowszechnia się instytucja mecenatu, sprawującego opiekę nad wybitnymi artystami (nazwa wywodzi się od imienia polityka rzymskiego z I w. p.n.e. Caiusa Ciiniusa Maecenasa, który opiekował się twórcami). Renesans to epoka wielkich odkryć geograficznych i naukowych, znacząco rozszerzających wiedzę ludzi tego okresu. Wśród najważniejszych wymienić należy odkrycie Ameryki przez Krzysztofa Kolumba, wynalezienie druku przez Gutenberga oraz rewolucyjną teorię Kopernika wyrażoną w dziele O obrotach sfer niebieskich... . Absolutystyczne dążenia Kościoła katolickiego oraz potęgujący się kryzys tej instytucji stały się przyczyną wybuchu reformacji, wojen religijnych i powstawania nowych odłamów wyznaniowych.
LITERATURA RENESANSU W EUROPIE: Kolebką renesansu stały się Włochy. Zapowiedzią nowych idei była, stanowiąca pomost między średniowieczem a odrodzeniem Boska Komedia Dantego, pierwsze wielkie dzieło włoskie napisane w języku 1.
———————————————————————————
narodowym. W zakresie epiki dwa modelowe wzorce rycerskiego eposu stworzyli: Tasso (Jerozolima wyzwolona) oraz Ariosto (Orland szalony). Bujny rozwój przeżyła nowelistyka, w której mistrzostwo osiągnął Giovanni Boccaccio wraz ze swoim Dekameronem. Na czasy renesansu przypada powstanie i rozwój włoskiej komedii dell'arte, improwizowanych utworów ludowych o stałych bohaterach, wątkach i schematach kompozycyjnych. Najwybitniejszym przedstawicielem liryki był Francesco Petrarka, autor słynnych, pisanych po włosku Sonetów do Laury. Dydaktyczna i polityczna proza reprezentowana była przez Machiavellego (Książę) oraz B. Castiglione (Dworzanin). Znaczącym ośrodkiem rozwoju literatury renesansowej był Półwysep Iberyjski: Portugalia i, przede wszystkim, Hiszpania. Do najwybitniejszych twórców hiszpańskich należeli Lope de Vega, autor dramatów (Owcze źródło) oraz Cervantes, autor słynnej powieści pt. Don Kichot. We Francji rozwijała swą działalność poetycka grupa Plejada. Wiersze jej twórców, przypadające na połowę wieku XVI, zapoczątkowały nowożytną erę francuskiej poezji. Czołowym artystą, teoretykiem i założycielem grupy był Pierre Ronsard. Twórcy Plejady, odwołując się do wzorów antycznych, pisali swe utwory w języku narodowym. Najwybitniejszym prozaikiem tego okresu we Francji był F. Rabelais, autor groteskowej, wykorzystującej ludowe motywy powieści pt. Gargantua i Pantagruel. W swoim dziele stworzył Rabelais wizję karnawałowego świata, w którym wszystkie hierarchie zostały odwrócone. Naczelną zasadą organizującą rzeczywistość jest w powieści zabawa i nierzadko rubaszny śmiech. Wybitnym przedstawicielem eseistyczno-filozoficznej literatury był Michał de Montaigne, autor Prób.
W literaturze angielskiej najwybitniejszy rozwój przeżywa dramat, reprezentowany przez elżbietańską krwawą tragedię, a przede wszystkim nieco późniejszą twórczość Williama Szekspira, jednego z najdoskonalszych dramaturgów światowych, twórcy Hamleta. Romeo, i Julii, Makbeta. Snu nocy letniej, Otella, Burzy i wielu innych (jego twórczość, ze względu na jej charakter, zostanie omówiona razem z literaturą baroku).
TŁO RENESANSU W POLSCE: Renesans polski, jako jeden z najbogatszych okresów kulturalnych, jest współbieżny z przemianami zachodzącymi w pozostałych krajach europejskich. Polska wieku XV i XVI to państwo zjednoczone i silne gospodarczo, aczkolwiek słabsza niż w innych krajach jest pozycja polskiego mieszczaństwa. Państwo posiada silny ośrodek naukowy w postaci Akademii Krakowskiej, atrakcyjny również dla cudzoziemców. 2.
———————————————————————————
W XVI wieku rozwija się instytucja mecenatu artystycznego (m.in. Jan Łaski i Jan Zamojski). Wysoki poziom osiąga szkolnictwo, zarówno średnie, jak i wyższe. Z inicjatywy Jana Zamojskiego powstaje Akademia w Zamościu (1591), wzrasta liczba szkół parafialnych, nowo powstały zakon jezuitów zakłada liczne kolegia. Reformacja i religijne spory nie prowadzą w Polsce do wojen religijnych, luteranizm przyjmuje się wśród mieszczan, szlachta natomiast bardziej skłania się ku kalwinizmowi. Mimo edyktów Zygmunta Starego, zakazujących przywożenia do Polski pism innowierczych, wpływy reformacyjne obejmują coraz szersze kręgi, a Polska staje się schronieniem dla cudzoziemskich protestantów. Najbardziej radykalnym i prześladowanym odłamem religijnym byli bracia polscy (arianie), którzy uformowali się w latach 1562-65, po rozłamie Kościoła kalwińskiego. Krytyka tradycji Kościoła katolickiego, idea głosząca pierwotne człowieczeństwo Chrystusa, radykalne postulaty społeczne, hasło powrotu do Biblii, stały się przyczyną napaści przeciwników na arian. Bracia polscy pozostawili po sobie świetnie rozwinięte szkolnictwo, dzieła literackie i przekłady Biblii, mieli w swoich szeregach wybitnych naukowców. Na mocy uchwały sejmowej z 1568 roku nakazano arianom zmianę wyznania, bądź opuszczenie kraju. W 1570 roku, z inicjatywy różnych odłamów reformacyjnych, uchwalono tzw. zgodę sandomierską, określającą zasady pokojowej
współegzystencji wszystkich wyznań, z wyłączeniem braci polskich. Ogłoszona trzy lata później, w 1573 roku, konfederacja warszawska głosiła pokój religijny oraz hasła tolerancji.
Bardzo szybko, podobnie jak w innych krajach, rozwijało się polskie drukarstwo. Głównym jego ośrodkiem stal się Kraków, w którym swoje drukarnie założyli m.in. Jan Haller, Florian Ungler, Hieronim Wietor, Łazarz Andrysowicz, jego syn, Jan Januszowski i Maciej Szarffenberg. Działalność wydawniczą prowadzili również arianie (głównie w Pińczowie i Rakowie) oraz inne odłamy wyznaniowe (kalwińska drukarnia w Brześciu). W krakowskich drukarniach ukazał się tzw. Statut Łaskiego, Raj Duszny Biernata z Lublina, pierwsze wydanie O poprawie Rzeczypospolite/Andrzeja Frycza Modrzewskiego, niektóre utwory Mikołaja Reja oraz większość dzieł Jana Kochanowskiego. Rozwój drukarstwa przyczynił się do ekspansji pisanych dzieł literackich oraz wzrostu czytelnictwa, albowiem ruchliwi drukarze i wydawcy udostępniali w przekładach na język polski liczne romanse, zbiory nowelistyczne itp.
CHRONOLOGIA RENESANSU W POLSCE: Renesans polski trwał od potowy XV wieku do przełomu XVI i XVII wieku. 3.
———————————————————————————
Wyróżnić można trzy fazy rozwoju epoki:
• prerenesans - (od drugiej połowy XV wieku do objęcia tronu przez Zygmunta Starego - 1506). Zwiastunami nowych prądów literackich i umysłowych była twórczość cudzoziemców przybyłych do Polski. Najwybitniejszym z nich był Włoch, zwany Kallimachem, który w Polsce znalazł schronienie przed policją papieską. Wśród prekursorów renesansu wymienia się również Jana z Ludziska - astronoma i lekarza, profesora Akademii Krakowskiej, Grzegorza z Sanoka, który udzielił schronienia Kallimachowi, Jana Ostroroga - pisarza politycznego. Kallimach utworzył Nadwiślańskie Towarzystwo Literackie skupiające wielu humanistów krakowskich. Literatura prerenesansu tworzona była głównie w języku łacińskim.
• lata 1506-1643 - W 1506 roku zaczyna się przebudowa Wawelu, a co za tym idzie, rozbudowa królewskiej kancelarii i wzmożenie kontaktów dyplomatycznych z innymi krajami europejskimi. Na okres pierwszych dziesięciu lat przypada literacka działalność piszących po łacinie poetów: Jana Dantyszka, Klemensa Janickiego i Andrzeja Krzyckiego, rozwój drukarstwa oraz działalność tworzącego w języku ojczystym pisarza Biernata z Lublina. W 1543 roku ukazało się pośmiertnie rewolucyjne dzieło Mikołaja Kopernika O obrotach sfer niebieskich. W tym samym roku wydana zostaje Krótka rozprawa... Mikołaja Reja.
• lata 1543-1584 - Na okres ten przypada najbujniejszy rozkwit literatury polskiej, wyznaczony twórczością Jana Kochanowskiego, Mikołaja Reja, Andrzeja Frycza Modrzewskiego, Stanisława Orzechowskiego, Łukasza Górnickiego, M. Sępa Szarzyńskiego. Datę śmierci Kochanowskiego - rok 1584 uważa się za koniec tego okresu.
• lata 1584-1629 - Ostatnia faza rozwoju renesansu nie posiada znamion schyłkowości. Mimo iż największy poeta epoki już nie żyje, jego następcy kontynuują tradycje renesansowe i antyczne. Ostatnim wybitnym poetą odrodzenia polskiego jest Szymon Szymonowie, którego śmierć w 1629 roku kończy epokę renesansu w Polsce.
HUMANIZM JAKO GŁÓWNY PRĄD UMYSŁOWY EPOKI: Termin humanizm (łać. hiimanus - ludzki) używany bywa w trzech znaczeniach:
-w sensie historycznym, na określenie umysłowego ruchu, zapoczątkowanego we Włoszech w XIV wieku, którego główną tendencją były wszechstronne studia literatury i sztuki antycznej oraz uznanie założeń kultury starożytnej za obowiązujący wzorzec - wobec konieczności sformułowania wzorców i celów, do jakich powinien dążyć człowiek owej epoki;
- w znaczeniu szerszym używa się terminu „humanizm" od 4.
———————————————————————————
końca wieku XIX na określenie nowej filozoficznej postawy, której głównym założeniem było przekonanie o nieograniczonych możliwościach rozumu ludzkiego oraz położenie nacisku na wszechstronny rozwój człowieka;
- w najogólniejszym sensie pojęcia „humanizm" używa się w odniesieniu do postawy uznającej duchowe i materialne potrzeby człowieka i przejawiającej się w dążeniu do jego pełnego rozwoju.
Renesansowy humanizm, główny prąd epoki, przypadający na okres od XIV do XVI wieku, powstał w opozycji do średniowiecznego teocentryzmu {teos - Bóg). Odwołując się do myśli Cycerona, postulującego harmonijny i wszechstronny rozwój człowieka, humaniści w centrum swej uwagi umieścili jednostkę, z jej wszystkimi problemami moralnymi, społecznymi, politycznymi. Średniowiecznemu teocentryzmowi przeciwstawili więc antropocentryzm (antropos — człowiek), którego hasłem stały się słowa rzymskiego, antycznego komediopisarza Terencjusza „Homo sum - humani nihii a me alienum puto " (człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce). Doceniając indywidualne potrzeby człowieka, kładąc nacisk na konieczność jego wszechstronnego rozwoju, głosząc ideę harmonijnego życia w zgodzie z naturą, odwoływali się humaniści do założeń starożytnych filozofii, głównie epikureizmu i hedonizmu, które głosiły potrzebę korzystania z wszelkich przejawów życia, a szczęście rozumiały jako brak cierpienia. Odrzucając średniowieczną filozofię humaniści, nie krytykowali jawnie religii chrześcijańskiej, szukając pomiędzy swoimi poglądami a innymi wyznaniami płaszczyzny porozumienia. Tendencja ta nosiła nazwę irenizmu, ruchu dążącego do ustanowienia pokoju między wszystkimi religiami.
Jednym z głównych przedmiotów zainteresowania humanistów stała się antyczna kultura, która w XV i XVI wieku przeżyła prawdziwe odrodzenie. W XIV w. rozpoczęły się we Włoszech studia nad literaturą starożytnej Grecji i Rzymu oraz pojawiły się tłumaczenia i publikacje wybitnych dzieł tamtego okresu. Z czasem przerodziły się one w filozoficzne badania dotyczące retoryki, gramatyki, poezji. Epoka renesansu odkryła wiele zapomnianych w średniowieczu oryginalnych źródeł kultury antycznej. Zanieczyszczona w poprzednich latach łacina odzyskała w pismach twórców renesansowych swój dawny klasyczny kształt. Naczelną zasadą humanistycznych filologów była dbałość o czystość języka oraz idea powrotu do źródeł, nakazująca poznawanie dzieł w oryginale. Wszystkie dziedziny badań filologicznych i filozoficznych określano mianem „studiae humanitatis" (studia humanistyczne), 5.
———————————————————————————
czyli właściwe człowiekowi. Ludzi, którzy zajmowali się tymi dziedzinami wiedzy, nazywano od XV wieku humanistami. W epoce renesansu nauki humanistyczne stały się przedmiotem uniwersyteckich wykładów. Popularny, zwłaszcza na początku epoki, był neoplatonizm, łączący w sobie idee starożytne - głównie głoszone przez Platona (patrz Wprowadzenie do antyku) - z chrześcijaństwem. Kierunek ten głosił doskonałość ludzkiej natury oraz postulował wolność człowieka w kreowaniu zła i dobra. Stworzył też własną koncepcję poezji, rozumianej jako przejaw boskiego natchnienia i poetyckiego szału (furor poeticus). Ważnym elementem światopoglądu humanistów stał się też, obok wspomnianego już epikureizmu, stoicyzm. Z filozofii tej wywodzi się pojęcie cnoty jako narzędzia służącego opanowywaniu namiętności, zachowaniu spokoju wobec świata. Najwybitniejszym myślicielem epoki był Erazm z Rotterdamu, postulujący wewnętrzne odrodzenie człowieka, który powinien kierować się rozumem i zasadami moralnymi. Erazm propagował zasady irenizmu, a w swoim najbardziej znanym dziele pt. Pochwała głupoty krytykował nieuctwo. Humanistyczne odkrycie antyku polegało przede wszystkim na nadaniu nowego sensu dokonaniom oraz ideom starożytnej kultury i filozofii.
RUCHY WYZNANIOWE W EPOCE RENESANSU: Mający swój początek w XIV wieku dogłębny kryzys Kościoła i władzy papieskiej oraz szerzenie się finansowych nadużyć stały się w wieku XV przyczyną powstania ruchów reformacyjnych. Przeniesienie papieskiej stolicy do Awinionu doprowadziło do tzw. schizmy zachodniej, kolejnego rozłamu w łonie Kościoła. Na zwoływanych w XV wieku soborach próbowano przezwyciężyć kryzys, propagując ideę koncyliaryzmu, przyznającą soborowi wyższość nad papieżem. Początek reformacji dało wystąpienie Marcina Lutra, który w 1517 roku przybił swe słynne tezy o odpustach na drzwiach kościoła w Wittenberdze. Luter publicznie spalił potępiającą go bullę papieża Leona X, a schronienie przed ekskomuniką i banicją znalazł na dworze elektora saskiego, Fryderyka Mądrego. Głoszona przez Lutra nauka zdobywała coraz szersze kręgi zwolenników, którzy w 1530 roku ustanowili Kościół ewangelicko-augsburski. Za przykładem Lutra poszedł Jan Kalwin, który w Szwajcarii utworzył odłam ewangelicko-reformowany. W Anglii uformował się Kościół państwowy zwany anglikańskim, na czele którego z mocy prawa stał król. Protestanckie odłamy wyznaniowe powstawały także w innych państwach (bracia czescy w Czechach, bracia polscy w Polsce). Konflikty między reformacją a Kościołem katolickim prowadziły 6.
———————————————————————————
do licznych wojen religijnych oraz prześladowań innowierców. Kościół katolicki przystąpił do reformy zbyt późno, aby zahamować ekspansję ruchów reformatorskich. W 1545 roku zebrał się sobór trydencki, na którym uznano Wulgatę (przekład Biblii dokonany przez św. Hieronima) za tekst obowiązujący w Kościele katolickim oraz przeprowadzono odnowę moralną, usuwając nadużycia i kładąc nacisk na rozwój oświaty duchowej. Założony w tym samym czasie przez Ignacego de Loyolę zakon jezuitów zaczął prowadzić szeroko zakrojoną akcję misyjną oraz przyczynił się do znacznego rozwoju szkolnictwa, zakładając liczne kolegia. Najbardziej znaczącym dla rozwoju reformacji i ekspansywnymi stały się dwa nurty - luteranizm i kalwinizm.
Luteranizm: Zapoczątkowany przez Marcina Lutra odłam wyznaniowy jako
główną tezę przyjął przekonanie, iż do zbawienia człowieka potrzebna jest wiara i laska wsparte Ewangelią^ nie zaś dobre uczynki. Luter negował możliwość dostąpienia życia wiecznego przez płatne odpusty, krytykował nadużycia Kościoła katolickiego. Postulował powrót do Biblii jako do pierwotnego źródła wiary. Odrzucał tradycję Kościoła (m. in. sakrament kapłaństwa), uwalniając człowieka od autorytetu instytucji i wskazując mu bezpośrednią drogę do Boga. Dokonany przez Lutra niemiecki przekład Biblii przyczynił się do rozwoju języka narodowego.
Kalwinizm: Kalwinizm, zapoczątkowany przez Jana Kalwina, był odłamem znacznie radykalniejszym od luteranizmu. Jego podstawowym założeniem była nauka o predestynacji, czyli przekonanie, iż człowiek przeznaczony został przez Boga do zbawienia lub potępienia. Teza ta unieważniała wszelkie starania człowieka, podejmowane w celu osiągnięcia życia wiecznego. Zakładane przez kalwinów zbory rządziły się bardzo surowymi zasadami moralnymi. Spory między odłamami reformacyjnymi a chrześcijaństwem i wynikające stąd wojny religijne oraz prześladowania próbowano łagodzić, nawołując do pokoju i współdziałania między różnymi odłamami wiały. Postawa taka, charakterystyczna zwłaszcza dla poglądów Erazma z Rotterdamu nosiła nazwę irenizmu (gr. eirene — pokój) i znajdowała wielu zwolenników wśród europejskich humanistów, a także pośród Polaków.
SZTUKA POETYCKA RENESANSU: Sztuka poetycka odwoływała się do wzorców antycznych, głównie Arystotelesa, którego Poetykę czytano w oryginale. Od starożytnego filozofa przyjęto pojęcie „mimesis", oznaczające nakaz naśladowania natury w sztuce. Znalazła też zastosowanie zarysowana przez 7.
———————————————————————————
Arystotelesa, a rozwinięta przez Horacego w Liście do Pizonów, teoria trzech stylów: wzniosłego, średniego i niskiego. Każdy z nich wymagał stosownych środków poetyckich (tac. decorum) oraz miał przypisane sobie gatunki, np. styl wysoki, epopeja, tragedia, oda itp. Za niedościgły wzór pisarze renesansu uznali mistrzów antycznych, głównie Cycerona, Horacego, Owidiusza i Wergiliusza. Posługując
się odnowioną klasyczną łaciną pisali utwory na wzór dzieł antycznych poetów. Jednocześnie wiek XV i XVI wydał wielu oryginalnych artystów, którzy tworzyli w językach narodowych, szukali nowych środków wyrazu. Teoretycy sztuki duży nacisk kładli na znajomość poetyckich reguł i artystycznego rzemiosła, które prowadzić miały do doskonałości. Taki model poety, uczonego, wzorującego się na antycznych twórcach, określano mianem poeta doctus. Jednocześnie za sprawą neoplatonizmu przypisywano duże znaczenie poetyckiemu natchnieniu i kreacynym możliwościom artysty, ogarniętego szałem poetyckim - furor poeticus. Renesans doceniał znaczenie artysty i poetyckiej sławy, która zapewniała poecie nieśmiertelność. Nastąpiło podniesienie godności pisarza, który stal się wywyższoną
ponad tłum indywidualnością — w przeciwieństwie do będącego w cieniu, anonimowego twórcy średniowiecznego. Odwołując się do tradycji Cycerona, renesansowi teoretycy postulowali czystość języka i stylu oraz nakazywali stosowanie charakterystycznych dla literatury antycznej środków stylistycznych. Na wzór dzieła Arystotelesa tworzono opisy sztuki poetyckiej, spośród których najbardziej znaczącą była rozprawa .Iiiliusa Caesara Scaligera, napisana w 1561 roku.
ROZWÓJ GATUNKÓW RENESANSOWYCH: Poeci renesansu uprawiali przede wszystkim gatunki cenione w starożytności: liryczne - ody, treny, fraszki, pieśni, elegie, hymny, epigramy, anakreontyki, sielanki; epickie - bohaterskie eposy oraz dramatyczne - humanistyczne tragedie i komedie. Bardzo popularna była literatura parenetyczna, propagująca określone wzorce osobowe, ujęte najczęściej w formę dialogów lub traktatów oraz proza fabularna (nowela, romans). Bujnie rozwijała się proza o charakterze politycznym (popularne jako gatunek były tu mowy) i teologicznym (kazania). W dalszym ciągu uprawiano gatunki charakterystyczne dla epoki poprzedniej: misteria, moralitety, żywoty świętych.
SZTUKA RENESANSU: Sztuka renesansu rozwijała się początkowo we Włoszech (głównymi ośrodkami były Florencja i Rzym), a następnie rozprzestrzeniała się w innych krajach europejskich. Jednym z najwybitniejszych dzieł 8.
———————————————————————————
renesansu florenckiego były wykonane z brązu przez Lorenzo Ghibertiego drzwi, zdobiące baptysterium katedry, oraz, zaprojektowana przez Filipa Brunelleschiego, kopuła katedry florenckiej, a także pałac Medyccuszy autorstwa Bartolomea. Florencką rzeźbę reprezentował Donatello, twórca posągów Dawida i św. Jerzego. Wybitnym architektem czasów dojrzałego renesansu stał się Donato Bramante, który rozpoczął przebudowę pałacu watykańskiego, zakończoną przez Rafaela oraz budowę kościoła św. Piotra, prowadzoną później przez Michała Anioła. Twórcą
wznoszącej się przed kościołem św. Piotra kolumnady był Bernini. Wybitnym przedstawicielem włoskiego malarstwa stali się: Tycjan (mistrzowsko operujący
światłem i stosujący ciepłe kolory), Giotto i Botticelli (malujący pełne pogody, liryczne obrazy (Narodziny Wenus, Primavera). Za najwybitniejsze i wszechstronnie uzdolnione osobowości sztuki włoskiego renesansu uważa się Leonarda da Vinci, Rafaela Santi i Michała Anioła. Da Vinci, wynalazca, malarz i rzeźbiarz, był twórcą słynnych obrazów Mona Liza, Dama z, łasiczką (zbiory Muzeum Czartoryskich w Krakowie) oraz Ostatniej Wieczerzy,
umieszczonej w refektarzu klasztoru Santa Maria delia Grazie. Rafael Santi był autorem licznych obrazów Madonny z dzieciątkiem, a także twórcą dekoracji pokoi watykańskich. MichałAnioł Buonarotti, jeden z najbardziej niezależnych twórców tego okresu, był rzeźbiarzem (posąg Dawida i Mojżesza) i malarzem (freski w kaplicy Sykstyńskiej, z najbardziej znanym Sądem Ostatecznym). Na przełomie XV i XVI wieku idee sztuki renesansowej przedostają się do innych krajów europejskich: Czech, Polski, Francji, Niemiec, Hiszpanii i Anglii. Najwybitniejszymi przedstawicielami niemieckiego malarstwa tego okresu byli Albrecht Diirer, portrecista, malarz religijny, autor drzeworytów i miedziorytów, oraz Lucas Cranach starszy. Renesans niderlandzki reprezentował Piotr Breughel starszy, tworzący obrazy o tematyce chłopskiej. Pojawienie się sztuki renesansowej w Polsce dokonało się za sprawą króla Zygmunta I, który sprowadził do kraju włoskich artystów i powierzył im rozbudowę Wawelu. Byt wśród nich Bartłomiej Berecci, twórca kaplicy Zygmuntowskiej.
Rodzimym przedstawicielem sztuki renesansowej był malarz Jan Michałowicz z Urzędowa. W zakresie architektury sztukę okresu reprezentuje zabudowa Zamościa, Krakowa oraz gdański ratusz. W swoich założeniach sztuka renesansu odwoływała się do idei starożytnych,
hołdując zasadom harmonii, jasności, proporcji, czystości 9.
———————————————————————————
formy. Wiele czerpała także ze sztuki chrześcijańskiej.
Filozofia renesansu.
Zasadniczym nowum, odróżniającym renesans od średniowiecza, było wprowadzenie antropocentryzmu. Człowiek, jego rozum stawał się miarą wszechrzeczy, a zmniejszało się znaczenie Boga. Człowiek stawał się twórcą własnego losu. Wyrazem takiej koncepcji było dążenie renesansowego humanisty do osiągnięcia pełni szczęścia na ziemi. Stan szczęścia wewnętrznego jest zależny wyłącznie od samego człowieka, od jego ładu moralnego, harmonii wewnętrznej oraz od cnotliwego życia.
Filozofia renesansowa w początkowym okresie tej epoki opierała się na koncepcji jeszcze starożytnej, stworzonej bowiem przez Epikura (341 - 270 p.n.e.). Epikureizm, bo tak nazywała się owa koncepcja filozoficzna, opierał się na dążeniu do przyjemności i szczęścia. Jednak te stany osiągnąć może wyłącznie człowiek mądry i sprawiedliwy. Epikurejczycy uważali, że należy żyć rozumnie, cnotliwie i sprawiedliwie. Warunkiem szczęśliwego życia jest brak cierpienia. Taka koncepcja filozoficzna kierowała uwagę humanistów w stronę wspaniałego dzieła bożego - natury. Epikureizm, typowy dla wczesnego renesansu, głosił pochwałę społecznej aktywności, cnoty jako zalety samej w sobie, a wię bezinteresownej, a także ładu świata i harmonijnego rozwoju wnętrza człowieka. Humanizm poszukiwał zgody, porozumienia, piękna a jednocześnie dawał świadectwo wierze człowieka, dla którego nic nie było zbyt trudne.
Jednakże wczesny optymizm zaczął mieszać się z pesymizmem, który pojawił się w późniejszych fazach tego prądu. Odpowiedzią na nieszczęścia spotykające człowieka stał się stoicyzm. Ta koncepcja postulowała ascetyzm życiowy, obojętność względem wzruszeń, wyniosłość i spokój wobec wszelkich odmian losu, nieuleganie namiętności.
Nawiązanie humanistów do epoki antycznej nie oznaczało odrzucenia religii chrześcijańskiej. Humaniści poszukiwali w epoce starożytnej wiadomości o człowieku, klasycznego ujęcia ładu i piękna, nie głosili jednak uwielbienia dla greckiej religii. Wręcz przeciwnie, poszukiwali płaszczyzny porozumienia z Kościołem. Stworzona została przeto koncepcja irenizmu (tzn. pokoju) która niechętna była wszelkim zacietrzewieniom, zwłaszcza społecznym i wyznaniowym. Najwybitniejszym przedstawicielem był Erazm z Rotterdamu.
Nurty renesansu.
Humanizm - dążenia do wszechstronnego rozwoju osobowości, badania własnych przeżyć poprzez poznanie kultury 10.
———————————————————————————
starożytnej i przejmowanie z niej wzorców postępowania i twórczości. Humanizm podnosił godność człowieka. Odstępował od średniowiecznego teocentryzmu. Za podstawę nauki uznawał poszukiwanie praw rządzących jednostką; odpowiedzi na pytanie - kim jest człowiek? Prąd ten doprowadził do zainteresowania łaciną (wzorzec Platona, Cycerona). Zrodził się typ poeta doctus. Zaczęto przekładać Biblię na języki narodowe. Humanizm współistniał z nauką Kościoła na płaszczyźnie zgody - irenizmu. (J. Kochanowski "Fraszki", "Pieśni")
Reformacja - ruch zapoczątkowany przez Marcina Lutra, który w 1517r. w Wittenberdze ogłosił 95 tez atakujących Kościół (udzielanie odpustów). Dążył do wprowadzenia zmian w Kościele, zakwestionowano dogmaty. Doprowadził do powstania niezależnych od papiestwa wyznań chrześcijańskich, niekatolickich. Reformacja stworzyła wizerunek człowieka zagrożonego samotnością, psychicznie rozdartego między Bogiem, a szatanem; duszą i ciałem. J. Kalwin dał początek teorii predestynacji - Bóg przeznacza człowieka do zbawienia, albo po-tępienia, niezależnie od jego starań. Ruch przyczynił się do przemian społecznych (A.F. Mo-drzewski "O poprawie Rzeczypospolitej", M. Rej "Krótka rozprawa ...").
Epikureizm - etyka hedonistyczna - szczęście polega na doznawaniu przyjemności. Epikur wyróżnia dwa rodzaje przyjemności - pozytywną, która zależy od okoliczności oraz negatywną, której istotą jest ataraksja - absolutny spokój i brak trosk. Szczęście można osiągnąć przez rozum i cnotę. Hasło epikurejczyków - korzystaj z chwili, "carpe diem". Celem filozofii jest uwolnienie człowieka od lęku przed bogami i śmiercią.
Stoicyzm - Zenon z Kition opierał się na materializmie i racjonalizmie, uznawał jeden byt, materię oraz poznanie rozumowe. Stoicy przejęli od Sokratesa przekonanie o powiązaniu szczęścia, cnoty i rozumu. Dobro najwyższe - szczęście - stanowi cnota, która jest celem sama w sobie. Żyć cnotliwie znaczy uniezależnić się od okoliczności zewnętrznych, wyrzec się dóbr przemijających, zapanować nad słabościami, żyć zgodnie z naturą. Natura jest rozumna, har-monijna. Absolutnej wolności mógł dostąpić tylko mędrzec. Postawę stoicką cechuje powaga, rygoryzm. Społeczeństwo, stoicy traktują jako organizm, w którym każdy ma określone obowiązki. Celem filozofii jest rozwinięcie cnoty i osiągnięcie szczęścia.
Antropocentryzm - łączy się z humanizmem, sztuka i nauka skupiała się na sprawach społecznych gospodarczych, cywilizacyjnych. Istniała potrzeba poznania siebie, wewnętrznych 11
———————————————————————————
przeżyć, zamanifestowania własnych możliwości. Zaciekawienie światem doprowadziło do odkryć geograficznych (M. Kopernik "De revolutionibus orbium caelestium"), rozwoju anatomii, tworzenia wynalazków. Epokę cechował kult rozumu.
Reformacja
Reformacja, podobnie jak cała epoka, nie pojawiła się bez istotnej przyczyny, nie była zjawiskiem nagłym, lecz przygotowały ją stopniowo wcześniejsze (od XIV w.) kryzysy oraz piętnastowieczne dążenia do zmian w dotychczasowej hierarchii władzy kościelnej. Bezpośredniej przyczyny wybuchu reformacji upatruje się w wystąpieniu Marcina Lutra, który w 1517 r. w Wittenberdze ogłosił swe słynne tezy o odpustach. Choć atakowały one tylko pewne praktyki, zwłaszcza możliwość uzyskania zbawienia za odpowiednie świadczenia pieniężne, doprowadziły one do ostrego ataku ze strony Rzymu na reformatora. Powód krył się w ostatecznej konkluzji rozumowania Lutra, według której Kościół na ziemi nie był w stanie udzielić odpustu i rozgrzeszyć człowie- ka, a tym samym uwolnić go od przyszłych mąk.
Potępiająca reformatora bulla papieska (którą Luter publicznie spalił) stała się przyczyną ostrych walk religijnych, które ostatecznie rozbiły dotychczasową europejską wspólnotę wyznaniową. Ogarniętą gorączką sporów Europą wstrząsały niepokoje, przez cały niemalże XVI wiek trwały wojny religijne. Kościół katolicki, ktory poczuł się poważnie zagrożony przez reformację, opracował całą strategię przeciwdziałania fali protestantyzmu. Przeprowadzono szereg reform wewnętrznych, poprawiających sytuację w łonie Kościoła, ale przede wszyst- kim, na soborze Trydenckim, wytyczono plany wykorzystania dorobku kultury humanistycznej do celów religijnych oraz wytyczono plany walki z innowiercami. Ta"kontrofensywa" Kościoła określana jest mianem kontrreformacji. Przewodził jej, powołany do życia w roku 1534, zakon jezuitów. Reakcja Kościoła katolickiego (sobór trydencki 1545 - 1563), mimo iż w końcówce stulecia przyniosła istotną poprawę sytuacji, nie przywróciła jednak w pełni dawnego ładu. Efektem reformacji pozostała niejednorodna wyznaniowo Europa, w której istniały obok siebie luterańskie Niemcy, kalwińska Szwajcaria, oderwana od papieskiej zwierzchności i posiadająca własny kościół narodowy Anglia oraz Czechy, w których dominowali tzw. bracia czescy. Reformacja zaznaczyła swą obecność we wszystkich dziedzinach, przede wszystkim odcisnęła swe piętno na umysłowości ówczesnych ludzi, umocniła w nich poczucie rygoru religijnego. Z drugiej strony, propagując wspólnotę wierzących nie poddanych 12
———————————————————————————
papiesko - kościelnej hierarchii i postulując zasady ewangeliczne (głównie równości), wyposażała ideowo różne ruchy społeczne i narodowe.
Wzorce osobowe okresu renesansu.
Literatura okresu renesansu stworzyła kilka wzorców osobowych: wzorowego ziemianina, idealnego dworzanina i prawdziwego patrioty.
Postać wzorowego ziemianina zawarł w swym "Żywocie człowieka poczciwego" Mikołaj Rej. Utwór daje obraz idealnego szlachcica - ziemianina, mówi o tym, jakie powinno być jego życie, od urodzenia do późnej starości. Zawiera także wiele rad, pouczeń i wskazówek. Utwór dzieli się na trzy części, ukazujące okresy od narodzin do lat średnich, następnie wiek średni, a wreszcie wiek dojrzały i starość.
Wzorowy ziemianin żyje spokojnie, dopatrując dobytku, rozkoszując się darami natury, dba o harmonię, wypełnianie obowiązków i rozrywki. Nie jest zbyt uczony, lecz ma silnie wpojone zasady moralne. Jest spokojny i szczęśliwy, nie boi się śmierci. Cechują go gospodarność, zapobiegliwość, umiar, cnotliwe życie według rozumu i w zgodzie z naturą. Potrafi podporządkować się rytmowi natury, nie buntuje się przeciwko niej. Umie on znaleźć w życiu "złoty środek", umie zachować umiar. Rej wyraźnie zachęca do prowadzenia takiego właśnie życia: prawego, statecznego, w zgodzie z naturą, wierząc, że może ono dać człowiekowi wiele radości i zadowolenia, a także pozwoli zachować spokój wewnętrzny.
Wzór idealnego dworzanina odnaleźć można w dziele Łukasza Górnickiego pt.: "Dworzanin polski", stworzonym na wzór jednego z dzieł włoskich. Idealny dworzanin to człowiek rycerski, szanujący swoje szlachectwo, wykształcony i dbały o swoje maniery. Doskonale zna on sztukę i muzykę, a także znakomicie opanował umiejętność pięknej mowy.
Ideał patrioty odnaleźć można w wielu dziełach epoki renesansu. Przewijać się on będzie w twórczości ks. Skargi, Frycza Modrzewskiego, a także w utworach Kochanowskiego. Wzorzec ten spełnia człowiek, który stawia dobro ojczyzny ponad swe sprawy osobiste, nie żałujący dla niej trudu, swych dóbr, a często także i życia. Jest oddany dla sprawy państwa, kieruje się jego dobrem. Zwłaszcza Antenor, jeden z bohaterów "Odprawy posłów greckich" stanowić może wzór prawdziwego patrioty. Jest szczery, nieprzekupny, odważny, poważny, rozsądny i nieustępliwy. Do końca pozostaje wierny własnemu krajowi, nie odłącza się od niego, nawet w trudnych okresach. Istnieje jeszcze jeden wzór postawy w dobie renesansu, lecz próżno szukać go w literaturze. Wzorzec bowiem renesansowego humanisty realizują sami twórcy, 13
———————————————————————————
tacy jak Kochanowski czy Klemens Janicki. Zwłaszcza należy tu spojrzeć na biografię tego pierwszego. Jego życie stanowi bowiem wzór takiej postawy. Jest wszechstronnie wykształcony, doskonale zna epokę antyku. Jest stoikiem, a także wyznawcą myśli epikurejskiej. Afirmuje świat i życie, zdaje sobie sprawę z wartości własnej twórczości. Czerpie z kultury antycznej i chrześcijańskiej. Stanowi też wzór patrioty, zaangażowanego w sprawy ojczyzny. Często podnosi głos w obronie jej interesów i spraw. Jest bardzo aktywny społecznie, zabiera głos, gdy tylko dostrzega niepokojące zjawiska społeczne. Jego biografia i postępowanie stanowi właśnie doskonały wzór renesansowego humanisty.
Ideologia renesansu w pieśniach Jana Kochanowskiego
Ideologią renesansu jest humanizm, który w przeciwieństwie do średniowiecza, charakteryzował się zainteresowaniem człowiekiem, jego życiem , światem otaczającym, doczesnością. O ile dla ludzi średniowiecza życie ludzkie było tylko krótkim etapem na drodze w zaświaty, o tyle humaniści badali stosunek człowieka do przyrody, środowiska, które należy zrozumieć, odkryć jego tajemnice, podporządkować potrzebom ludzkim. Humanizm czerpiący w dużym stopniu ze starożytności nie odrzucał tradycji i pojęć chrześcijańskich. Większość przedstawicieli humanizmu starała się godzić pojęcia starożytnych z wiarą chrześcijańską, starała się stworzyć z człowieka ośrodek zainteresowania, mówić o jego sprawach, otaczającym go świecie, a wszystko to na chwałę Boga jako stwórcy człowieka i świata. Takim typowym człowiekiem chrześcijańskiego renesansu, a zarazem najwybitniejszym jego przedstawicielem w Polsce był Jan Kochanowski. Ideologią humanizmu przepojona jest cała jego twórczość, którą poeta zapoczątkował tłumacząc liryków rzymskich, głównie Horacego. Najpełniej jednak wyrażają ją pieśni, gdzie Kochanowski otwarcie i wymownie głosił pochwały świata i życia, jako wartości trwałych i godnych tego, by o nie zabiegać. Pieśni pisał poeta, podobnie jak fraszki przez całe życie. Wydane one zostały w 1586 roku pt. "Pieśni...księgi dwie" i obejmowały 25 ksiąg 1 -szych i 24 ksiąg 2 -ich, a wraz z nimi "Pieśń świętojańska o Sobótce" i hymn "Czego chcesz od nas, Panie", który jest uważany za manifest humanistycznej religijności poety. Pisze go Kochanowski rozmiłowany w otaczającym go świecie, wrażliwy na piękno przyrody opanowanej przez pracowite dłonie człowieka, dostrzegający w niej ład, który chciałby widzieć również w dobrze zorganizowanym społeczeństwie. Pieśń to gatunek już 14
———————————————————————————
w starożytności pisywany przez Horacego. Kochanowski spróbował swoich sił, nie mając żadnych Polskich poprzedników. O doskonałości jego dzieł świadczy fakt, że naśladowców znalazło się wielu. Cechą charakterystyczną humanizmu jest docenienie, inaczej niż w średniowieczu, własnej indywidualności i niepowtarzalności, co bardzo wyraźnie odnajdujemy w jego pieśniach. Kochanowski wydobył swoje "ja", swoją ludzką odrębność. Z jego utworów bije poczucie własnej wartości, świadomość swojego talentu, jakże obce ludziom średniowiecznym. świadom swego poetyckiego powołania, pisze w Pieśni XXIV ksiąg których "Niezwykłym i nie leda piórem opatrzony". A podobnie w pieśni X ksiąg pierwszych: "Kto mi dał skrzydła, kto mię odział pióry I tak wysoko postawił (...)". Pojmowanie własnej osobowości wiąże się z pojmowaniem własnych obowiązków, w szczególności względem ojczyzny. Patriotyzm Kochanowskiego potwierdza cytat z "pieśni o dobrej sławie" : "A jeśli komu droga otwarta do nieba, Tym którzy służą ojczyśnie." Przepojona uczuciem patriotyzmu, a także troska o losy kraju jest również "Pieśń o spustoszeniu Podola".
Człowiek jako istota wyróżniona przez Stwórcę, zobowiązany jest służyć dobru ogółu. Powinien więc "szczepić dobre obyczaje" - przestrzegać praw, walczyć z pogaństwem, nie stronić od służby wojskowej czy podatków.
Autor poszukuje wartości trwałych, nieprzemijających i wskazuje cnotę, której najważniejszym wyrazem jest właśnie służba ojczyźnie. Kochanowski podkreśla tu szczególną odpowiedzialność ludzi będących u władzy, pisząc w pieśni XIV "Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie, A ludzką sprawiedliwość w ręku trzymacie (...) Miejcie to przed oczyma zawżdy swojemi, Żeście miejsce zasiedli Boże na ziemi." Ludzie, których Bóg nie chciał "położyć równo z bestyjami" muszą nieustannie udowadniać, ze faktycznie zasługują na to wyróżnienie. Ideał cnoty zaczerpnięty ze starożytnych myślicieli, łączy się z innymi pojęciami jak np.: mądrość, uczciwość, opanowanie, umiar i piękno. Cnota, sława, nagroda to najczęściej spotykane słowa, które są bardzo charakterystyczne dla twórczości poety, dla którego "cnota skarb wieczny, cnota klejnot drogi; Tegoć nie wydrze nieprzyjaciel srogi, Nie spali ogień, nie zabierze woda." Jako człowiek renesansu, czarnoleski poeta głosił w swych utworach pochwałę świata i życia. W cyklu dwunastu utworów "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" ukazał życie dające radość i szczęście, głosi pochwałę życia na wsi pisząc: "wsi spokojna, wsi wesoła, który głos twej chwale zdołaś Kto twe wczasy, kto pożytki może wspomnieć za raz wszytkiś". Ta właśnie spokojna egzystencja 15
———————————————————————————
jest dla poety ideałem życia, cieszy się on, że ma wszystkiego pod dostatkiem, lubi zabawy, tańce i śpiewy, podobnie jak w pieśni XX, gdzie stwierdza "Miło szaleć, kiedy czas po temu". W "Pieśni świętojańskiej o Sobótce" zawarł poeta całą miłość do ludu, do ojczystej przyrody i swojskiego obyczaju, jakim było właśnie obchodzenie tzw. sobótki w wigilię św. Jana. Ważnym elementem w twórczości poety wywodzącym się właśnie z tradycji humanistycznych jest motyw miłosny. W pieśni VII tak poeta wyraża swe uczucia związane z rozstaniem z ukochaną osobą: " Trudna rada w tej mierze, przyjdzie się rozjechać A przez ten czas wesela i lutnie zaniechać. Wszystka moja dobra myśl z Tobą precz odchodzi A z tego mię więzienia nikt nie wyswobodzi." W pieśniach Kochanowskiego często pojawiają się wszelkiego rodzaju nawiązania do antyku, co jest tak charakterystyczne dla epoki renesansu. Spotykamy na przykład kapryśną Fortunę, która rządzi światem. "Tak Fortuna niech kona: raczyli łaskawie, Raczyli też inaczej; my siedzim w jej prawie." W wielu miejscach Kochanowski nawiązuje do ideologii epikurejczyków. Zauważamy przede wszystkim jego optymizm - "Nie porzucaj nadzieje, jakoć się cokolwiek dzieje", jak i słynne "carpe diem", bo "Kto tak mądry, że zgadnie, co nam jutro przypadnie". Starałam się wykazać w mojej pracy, że "Pieśni" Kochanowskiego zawierają takie elementy jak nawiązanie do antyku, postawienie w centrum uwagi człowieka z jego sprawami, obowiązkami i uczuciami, docenienie życia ziemskiego i jego piękna. Wszystko to świadczy o przepojeniu tej twórczości duchem renesansu, którego Kochanowski był najwybitniejszym polskim przedstawicielem.
Andrzej Modrzewski- Frycz
Andrzej Frycz - Modrzewski urodził się w Wolbierzu koło Poznania. Pochodził z warstwy niezamożnej szlachty. Studiował w Akademii Krakowskiej na wydziale nauk filozoficznych oraz uzyskał niższe święcenia kapłańskie. Wyjechał do Wirttembergii - głównego w tym czasie ośrodka luteranizmu. Studiował na Uniwersytecie Luterańskim. Po powrocie do Polski znalazł swe miejsce na dworze królewskim i pełnił zaszczytną funkcję sekretarza Zygmunta Augusta. Często jeździł za granicę w misjach dyplomatycznych.
Był także posłem i wysłannikiem na słynny Sobór Trydencki. Zmarł w 1572r. Potomni nadali Andrzejowi Fryczowi-Modrzewskiemu zaszczytny tytuł - ojca polskiej myśli demokratycznej.Wyznawał on zasadę: "bez praw nie może być prawdziwej wolności" .Był zwolennikiem pacyfizmu - tylko udział w walce obronnej był szczytnym obowiązkiem. Odwagą poglądów zabłysnął w rozprawie "Łaski albo o karze za mężobójstwo". Broszura ta została 16.
———————————————————————————
napisana w 1543 r. po powrocie do kraju i dotyczy sprawy, w której nie było możliwe znalezienie wspólnego języka ani ze szlacheckim obozem reform, ani tym bardziej z całą ówczesną szlachtą. W utworze tym Modrzewski protestuje przeciwko niesprawiedliwości prawa karnego, które za zabójstwo szlachcica karze bardzo wysoką grzywną (120 grzywien), dożywotnim więzieniem lub śmiercią, natomiast za zabicie chłopa tylko niewielką karą pieniężną w wysokości 10 grzywien. W warunkach wzrastającego ucisku chłopów ustawa ta prowadziła do całkowitej bezkarności szlachty wobec chłopów. Przeciwko temu nieludzkiemu prawu wystąpił Modrzewski, żądając, by za zabójstwo karano śmiercią, bez względu na osobę zabójcy i zabitego. Przeciwstawiając się tej średniowiecznej ustawie, wyprzedził reformę sądownictwa europejskiego o dwa wieki. Swoje poglądy na państwo Modrzewski przedstawił w wielkim dziele pt. "De Republica emendanda" - "O poprawie Rzeczpospolitej". Dzięki temu dziełu Modrzewski stał się jednym z najsławniejszych pisarzy politycznych wieku XVI w Europie. W jego poglądach odnaleźć można wpływ ówczesnej myśli filozoficznej i politycznej. Frycz głosi program przebudowy Rzeczpospolitej w scentralizowaną monarchię, w której król, wspomagany przez sprawnie działające urzędy, dbałby o zachowanie społecznej równowagi. Autor domaga się równości wszystkich wobec prawa oraz przyznanie chłopom ziemi na własność a mieszczanom praw do posiadania gruntów oraz obejmowania urzędów, zarezerwowanych dotychczas dla szlachty. Żądał reformy szkolnictwa oraz uniezależnienia życia religijnego i kontroli państwa nad Kościołem. Szczegółowe uwagi zawarł Frycz w kolejnych księgach traktatu.
W pierwszej księdze ,,O obyczajach" mowa jest o senatorze, którego sądy powinny opierać się na uczciwości, rozumie, prawie moralnym i boskim. Poruszony zostaje problem kary za zabójstwo. Modrzewski potępia sytuację, w której szlachcic za zabicie chłopa płaci grzywną, a odwrotnie - chłop - karą śmierci.W księdze tej, będącej w dużym stopniu rozprawą o ludzkiej naturze, Modrzejewski odwołując się do ,,Biblii" oraz Erazma z Rotterdamu, zakłada iż w każdym człowieku istnieje naturalne dobro i postuluje konieczność wysiłku, doskonalenia się poprzez wiarę i życie w zgodzie z nieskażoną naturą. Według Frycza dobre obyczaje są gwarantem pomyślności i stabilności państwa, które powinno sprawować kontrolę nad przestrzeganiem zasad moralnych i cnoty. Ukazując źródła panującego zła, szansy poprawy obyczajów upatruje 17.
———————————————————————————
Modrzewski w odpowiednim wychowaniu młodych, wspartym mądrymi rządami króla i urzędów. Ustrojowy ideał łączący w sobie elementy monarchii, rządów arystokratycznych i demokracji, odnajduje pisarz w biblijnej Księdze Mojżeszowego Prawa. Model państwa stworzonego przez Modrzewskiego był praktycznie niemożliwy do zrealizowania, ale wiele z jego postulatów mogło znaleźć swoje zastosowanie nie tylko w warunkach polskich, ale także w innych państwach europejskich.
Podobny problem - odpowiedzialności przed prawem, ze względu na przynależność stanową - porusza w części drugiej - "O prawach". Bogaty szlachcic i plebejusz pobili mniej zamożnego szlachcica, doprowadzając do jego śmierci. Sąd nie miał prawa ukarać obu zabójców - stracono chłopa, a szlachcic pozostał wolny. Księga trzecia "O wojnie" wyraża dezaprobatę wobec zniszczeń wojennych. Twierdzi, że ofiarami wojny są najubożsi, a ci którzy są jej sprawcami (możnowładcy) nie ponoszą większych szkód. Żadne korzyści nie usprawiedliwiają szkód jakie przynosi wojna. W księdze tej zawarte są rozważania na temat konieczności reform wojskowych i wzmocnienia obronności państwa. Modrzewski dzielił wojny na sprawiedliwy (obronne) i niesprawiedliwy (zaborcze). W celu uniknięcia konfliktów zbrojnych, państwo powinno dbać o dobre stosunki sąsiedzkie, jednakże na wypadek zagrożenia musi być przygotowane na skuteczną obronę. Część czwarta "O kościele", jest najbardziej kontrowersyjną, skonfiskowaną przez cenzurę księgą. Prezentuje pogląd, iż w soborze powinni uczestniczyć nie tylko duchowni, ale i świeccy. Delegowani muszą mieć gruntowne wykształcenie i wyzbyć się stronniczości, gdyż podejmują decyzje istotne dla całego społeczeństwa Kościoła. W ostatniej księdze ,,O szkole" domagał się Modrzewski podniesieniem poziomu nauczania, apeluje o finansowanie oświaty. Wyraża pogląd, że nauczyciel winien być wynagradzany na równi z lekarzami, prawnikami. "Trzeba się starać o wyznaczenie nauczycielom słusznych wynagrodzeń, aby nie musieli szukać zaspokojenia koniecznych potrzeb życia w innych zajęciach, które by ich odrywały od nauki". Modrzewski, podobnie jak autor "Pochwały głupoty", Erazm z Rotterdamu, wierzy w pierwotną dobroć natury ludzkiej, którą udoskonala rozum, wiara i karność wobec przykazań boskich. Frycz stworzył optymistyczną wizję państwa sprawnie funkcjonującego, dzięki silnej władzy. Miała by ona kontrolować zlaicyzowane szkolnictwo, pieczę nad chłopami, praworządność, tolerancję religijną. Autor domagał się odłączenia Kościoła polskiego od papiestwa i ograniczenia jego roli w państwie. Traktat 18.
———————————————————————————
prezentuje tendencje demokratyczne. Dzieło Frycza Modrzewskiego
wywołało w Polsce polemiki i oskarżenia ze strony przeciwników autora. Traktat cieszył się dużym zainteresowaniem w Europie, o czym świadczą liczne przekłady na języki obce.
Całym swoim dziełem udowodnił niezwykle nowoczesne myślenie. Dowodem na to może być fakt, że niektóre z jego postulatów, na przykład organizacja państwa, zaczęły być realizowane dopiero w XX wieku. Publicysta uważał, że państwo ma pewne obowiązki wobec swoich obywateli, na które środki powinno czerpać z podatków od bogatych obywateli. Następstwem napisania dzieła były liczne ataki na Modrzewskiego ze strony Kościoła, a jego pięcioksiąg papież Paweł IV umieścił w indeksie ksiąg zakazanych.
"Kazania sejmowe" Piotra Skargi.
Publicystyka to przede wszystkim wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy polityczne, społeczne, kulturalne. Posługuje się ona często środkami perswazyjnymi i zmierza do czynnego oddziaływania na opinię publiczną. Publicystyka nie przekazuje jedynie wypowiedzi, lecz także z przyjętego punktu widzenia naświetla je, komentuje i tłumaczy. Czy więc "Kazania Sejmowe" Piotra Skargi są przykładem publicystyki publicznej ? Jak najbardziej tak. Powstawały z myślą wpłynięcia na obradujących posłów. W tym okresie bowiem ks. Piotr Skarga był nadwornym kaznodzieją i do niego należało odprawianie mszy rozpoczynającej obrady Sejmu. W tym burzliwym okresie ścierały się ze sobą władza królewska i złota wolność szlachecka. Widząc, do czego prowadzi niezgoda reprezentantów szlacheckich, ks. Skarga postanowił im uświadomić zagrożenia płynące z niezgodności. I z tym właśnie zamiarem stworzone zostały "Kazania sejmowe", omawiające problemy trapiące Rzeczypospolitą szlachecką. W swych kazaniach ks. Skarga porównuje wewnętrzne niesnaski w łonie Rzeczypospolitej do chorób. W ten sposób piętnuje on: - nieżyczliwość ludzką ku Rzeczypospolitej, czyli brak miłości ojczyzny i prywatę, cechujące obywateli. Miłość ojczyzny jest podstawowym obowiązkiem każdego obywatela i prawem Bożym. Te dwie wartości (Bóg i ojczyzna) winny się łączyć w jedną całość. Obywatele powinni porzucić dobro prywatne dla ratowania dobra wspólnego, dla dobra ojczyzny należy poświęcić wszystko: majątek, siły, zdrowie, szczęście, a nawet życie. - niezgodę wewnętrzną. W narodzie powinna być zgoda, ponieważ łączy go jedna religia, jedna ojczyzna, jeden król, te same prawa i swobody obywatelskie, te same sądy, sejmy i trybunały. Skarga wymienia groźne konsekwencje, do jakich mogą doprowadzić niezgodni obywatele - spory sejmowe, wojny domowe, a w rezultacie upadek i zagłada państwa. W 19
———————————————————————————
wyniku sporów odpadną ziemie zjednoczone z Koroną, język i naród wymrą, a obywatele staną się międzynarodowymi włóczęgami. Jako przyczyny niezgody wymienia Skarga chciwość, łakomstwo, pychę, zazdrość, obłudę i obmowę. - osłabienie władzy królewskiej. Skarga był zdecydowanym zwolennikim silnej władzy królewskiej, lecz przeciwnikiem monarchii absolutnej, prowadzącej do tyranii i despotyzmu. Postulował przyznanie królowi pełni władzy i ustanowienie jedynego źródła prawa. Państwem powinien rządzić król, wspierany mądrą radą, złożoną z przedstawicieli narodu. Jako przyczyny istniejącego stanu rzeczy wymienia nadmierną wolność szlachecką, złe funkcjonowanie sejmu oraz rozproszenie dochodów państwa i pustki w skarbie państwa.
- różnowierstwo i herezję. Według Skargi, religia i kapłaństwo są fundamentami państwa i jego potęgi. Królestwo polskie od sześciuset lat opiera się na wierze Kościoła rzymskiego, a teraz heretycy domagają się, by stara religia ustąpiła nowej. Jednak heretycy nie są spójni, nie tworzą jedności. A dla Skargi żadne królestwo nie może długo trwać, jeżeli ma wielu bogów. Warunkiem szczęścia Rzeczypospolitej jest jedność i zgoda, której podstawą jest wiara katolicka. Łatwo jest naprawić niezgodę u katolików, ale u heretyków jest to niemożliwe, gdyż rozmaitość wiar przeszkadza w przyjaźni międzyludzkiej i pogłębia niezgodę. Heretycy dzielą królestwa i gubią je. Tolerowanie więc różnowierców odbija się ujemnie na wszystkich dziedzinach życia, zarówno publicznego, jak i prywatnego. Heretycy nie mogą nawet bronić państwa przed poganami, bo rozdarte sprzecznościami wyznaniowymi społeczeństwo nie jest zdolne do wygrania wojny. Skarga wzywa więc króla do obrony religii katolickiej, jako strażnicy moralności i podstawy jedności narodu, oraz do przywrócenia jedności religijnej w narodzie. Żąda odcięcia różnowierców od wszelkich urzędów i pozbawienia ich ochrony prawnej. Równocześnie podważa legalność i znaczenie konfederacji warszawskiej.
- niesprawiedliwe prawo i niepraworządność. Skarga stwierdza, iż bez praw sprawiedliwych nie ma prawdziwej wolności. Za prawa sprawiedliwe uważa pisane, umieszczone na tablicach Mojżeszowych, duchowne, ustalone przez Kościół oraz królewskie i państwowe, ustanowione dla porządku, sprawiedliwości i karności. Za prawa niesprawiedliwe uznaje m.in. prawo o mężobójstwie, konfederację warszawską (dotyczącą różnowierców), odwlekanie egzekwowania wyroków sądowych oraz zniesienie egzekucji wyroków sądów duchownych (Skarga był zagorzałym 20.
———————————————————————————
katolikiem, przejawiającym niemalże fanatyzm religijny). Skarga krytykuje sądownictwo za istniejący w nim bałagan (istniało wówczas wiele sądów - ziemski, podkomorski, grodzki, miejski). Wskazuje także na problem przekupstwa. Domaga się także zniesienia praw ograniczających i naruszających przywileje Kościoła i króla. Równocześnie walczy o usprawnienie sądownictwa i władzy wykonawczej - np. natychmiastowe sądzenie i bezwzględne wykonywanie wyroków.
- upadek moralności i obyczajowości. Skarga przedstawia wszelkie grzechy, świadczące o upadku dotychczasowego porządku. Wymienia wśród nich herezję, mężobójstwo, ucisk i wyzysk chłopa, lichwiarstwo, grabież dóbr publicznych, krzywoprzysię- stwo, marnotrawstwo, niemoralność i brak sprawiedliwości w sądach.
Przyrównuje wreszcie ojczyznę do matki, której, skoro urodziła i wychowała dzieci, winne są one szacunek oraz do tonącego okrętu, który wszyscy, w chwili zagrożenia, opuszczają (nawiązanie do starożytnej retoryki Horacego).
Przy pomocy tej oryginalnej retoryki piętnuje on wady szlachty, podkreśla wagę problemów i zjawisk, jakie mają miejsce w kraju oraz proponuje naprawę istniejącego stanu rzeczy. Jednocześnie przepowiada on, iż rozplenienie się owych chorób doprowadzi do upadku Rzeczypospolitej.
„Czy Jana Kochanowskiego możemy nazwać typowym przedstawicielem epoki odrodzenia.”
Renesans to okres w dziejach literatury i sztuki ,przypadający na połowę XIV w. i trwający do końca XVI w. W Polsce rozpoczął się od drugiej połowy XV w. i trwa do XVI w. Kierunek ten charakteryzował się rozwojem literatury i sztuki. Odrodzenie cechowała wiara w rozum człowieka ,umiejętność życia w zgodzie z ładem świata. W okresie tym rozwinęło się również piśmiennictwo w językach ojczystych. Za najwybitniejszego ,typowego poetę epoki renesansu uważany jest Jan Kochanowski ,czy słusznie? Jan Kochanowski uczył się w kraju ,na Akademii Krakowskiej ,a także za granicą ,w Padwie. Wiele podróżował po Włoszech ,zwiedził Niderlandy. Był więc człowiekiem wszechstronnie wykształconym i obeznanym w świecie. Jan z Czarnolasu ukazał piękno mowy ojczystej ,dlatego też został nazwany „ojcem polskiej poezji” . Wprowadził do polskiej literatury nowe gatunki. Pisał fraszki ,pieśni ,treny i ody. Jest również autorem pierwszej polskiej tragedii politycznej „Odprawa posłów greckich”. Przetłumaczył na język polski „Psałterz Dawidów”. W swoich utworach Kochanowski w piękny sposób przedstawiał Boga ,na przykład w pieśni 21
———————————————————————————
„Czego chcesz od nas Panie”. Ukazał go jako stwórcę doskonałego i harmonicznego świata ,w którym panuje ład i porządek. Człowiek renesansu czcił ,wielbił i podziwiał ,a przede wszystkim kochał takiego Boga. Jan Kochanowski pisał także o człowieku i jego problemach. W utworze „Serce roście” człowiek ukazany jest na podstawie kontrastu. Człowiek o czystym sumieniu przyrównany jest do wiosny ,a człowiek ,którego „gryzie mól zakryty” ,do zimy. Dla Jana Kochanowskiego bardzo ważne były wartości moralne ,według których starał się żyć. W swoich fraszkach krytykował pijaństwo i obżarstwo. Jan z Czarnolasu wolał życie na wsi. Ukazał jej piękno i walory życia z dala od miejskiego gwaru. Fascynowała go otaczająca przyroda. Często czerpał z niej natchnienie poetyckie. Myślę ,że Jana Kochanowskiego możemy nazwać przedstawicielem epoki odrodzenia. Był on człowiekiem wszechstronnie wykształconym. W jego twórczości znajdujemy wszystkie idee renesansu. Udowodnił również ,że w języku ojczystym można pięknie wyrażać nawet najskrytsze uczucia ,jakie się w nas kryją.
Antyczna a szekspirowska koncepcja losów ludzkich
Z antyczną koncepcją tragizmu zerwał w swoich utworach Szekspir. Złamał nie tylko z zasadą trzech jedności, decorum ale również wprowadził nową koncepcję losów ludzkich. W 'Makbecie' zauważyć można współbieżność historii i losów ludzkich. Nie oznacza to, że jest on kroniką historyczną. Tytułowy bohater poprzez swe zasługi zyskuje przychylność króla. Ale według przepowiedni, może i dzięki namowom żony chce zostać królem. Swój plan rozpoczyna od zabicia prawowitego władcy. Potem kolejno musi już zabijać świadków zbrodni i tych, którzy podejrzewają go o zbrodnię. Unurzany we krwi musi brnąć w niej do końca. Jego podejrzliwość wprowadza go na drogę bez odwrotu, która może mieć tylko jedno zakończenie. Najistotniejszą różnicą pomiędzy antyczną, a szekspirowską koncepcją losów ludzkich jest to, że nowożytny bohater na początku swojej drogi mógł wybierać, ponieważ ma wolną wolę i na nic z góry nie jest skazany. Gdy jednak decyduje się wstąpić na złą drogę, w przypadku Makbeta zabić prawowitego władcę (co czyni jednak wbrew sobie), wprawia w ruch potężną machinę, której nie będzie mógł zatrzymać. Do tej pory mógł wybierać, teraz będzie musiał starać się sprostać następstwom swojego czynu. Tragedia Szekspira ukazuje dzieje człowieka, który zbagatelizował wewnętrzne dyrektywy moralne i przestał panować nad swym losem, człowieka, który utracił samego siebie.
22.
———————————————————————————
1. GENEZA NAZWY, CHRONOLOGIA RENESANSU W EUROPIE, POLITYCZNO-SPOŁECZNE TŁO EPOKI, LITERATURA RENESANSU W EUR
2. TŁO RENESANSU W POLSCE
3. TŁO RENESANSU W POLSCE, CHRONOLOGIA RENESANSU W POLSCE
4. prerenesans, lata 1506-1643, lata 1543-1584, lata 1584-1629, HUMANIZM JAKO GŁÓWNY PRĄD UMYSŁOWY EPOKI
5. antropocentryzm, epikureizmu i hedonizmu, irenizmu, antyczna kultura, studiae humanitatis
6. neoplatonizm, stoicyzm, RUCHY WYZNANIOWE W EPOCE RENESANSU, schizmy zachodniej, koncyliaryzmu
7. Luteranizm, Kalwinizm, SZTUKA POETYCKA RENESANSU
8. decorum, poeta doctus, furor poeticus, ROZWÓJ GATUNKÓW RENESANSOWYCH, SZTUKA RENESANSU
9. SZTUKA RENESANSU
10. Filozofia renesansu, Nurty renesansu, Humanizm
11. Reformacja, Epikureizm, Stoicyzm, Antropocentryzm
12. Reformacja
13. Wzorce osobowe okresu renesansu., Postać wzorowego ziemianina, Wzór idealnego dworzanina, Ideał patrioty
14. Ideologia renesansu w pieśniach Jana Kochanowskiego
15. Ideologia renesansu w pieśniach Jana Kochanowskiego
16. Andrzej Modrzewski- Frycz
17. Andrzej Modrzewski- Frycz
18. Andrzej Modrzewski- Frycz
19. Kazania sejmowe" Piotra Skargi.
20. Kazania sejmowe" Piotra Skargi.
21. „Czy Jana Kochanowskiego możemy nazwać typowym przedstawicielem epoki odrodzenia.”
22. Antyczna a szekspirowska koncepcja losów ludzkich
Spis
———————————————————————————