początki piśmiennictwa słowiańskiego

Język miał za zadanie pomóc w misji Cyryla i Metodego, miał znaczenie misyjne. Wiele słów zapożyczono z greki (liturgia, nauka). Wielu Słowian napływało na tereny cesarstwa wschodniego, Grecy i Słowianie znali swoje języki. Pojawił się problem natury etycznej, tj. czy o rzeczach świętych przystoi mówić w języku Słowian - barbarzyńców.

Na terenie cesarstwa zachodniego karmiono nawracanych łaciną, Grecy przyjęli inną, bardziej efektywną strategię - tłumaczono i przystosowywano teksty na języki lokalne. Toczono debaty o tym, czy można prowadzić liturgię w języku innym niż w trzech świętych językach (hebrajski, grecki, łacina) - Sobór w Wenecji. Biblię tłumaczono już w pierwszych wiekach naszej ery (koptyjski, gocki, kaukasko-albański) - nie było to nowe zjawisko, o czym wiedziały elity Bizancjum.

Bezpośrednio przed misją braci sołuńskich w Bizancjum miały miejsce dramatyczne wydarzenia związane z ikonoburstwem (niszczenie ikon, prześladowania) - wymuszało to jednak także rozwój intelektualny - konieczność prowadzenia dyskusji. 843 rok - ostateczne zwycięstwo ortodoxów, sobór w Konstantynopolu, potwierdzono założenia soboru nicejskiego dotyczące kultu ikon. Zastrzeżono jednak, by nie mylić kultu Boga z kultem ikony.

W owym czasie patriarchą był Focjusz. Od tego czasu elementem bizantynizmu były studia klasyczne. Za jego rządów rozpoczęła się misja Cyryla i Metodego.

teorie związane z głagolicą i cyrylicą:

1. głagolica - nie nawiązywała do greki

• nazwa pochodzi od słowa глагол [słowo, czasownik, język mówiony]

• nazwa wskazuje na funkcję alfabetu - przekazanie mowy słowiańskiej w formie słowa pisanego

• typowy alfabet misyjny, znaki tworzone na bazie trzech podstawowych symboli chrześcijańskich (koło, trójkąt, krzyż)

• idea chorwacka: autorem głagolicy miał być św. Hieronim, zm. 420 rok (stąd chorwacka hieronimica), autor Wulgaty; alfabet rozprzestrzenił się w czasach Justyniana - moment umocnienia cesarstwa

• Legenda sołuńska - zabytek opowiadający o Cyrylu-filozofie* (nie ten Cyryl), który miał odnaleźć głagolicę i zastosować ją w celach misyjnych, co ma potwierdzać powyższą wersję

• ^ może być prawdą, gdyż w krótkim żywocie Cyryla (tego) mowa o tym, że Cyryl udał się do Bułgarów, dla których pisał księgi w języku słowiańskim (na długo przed misją na Morawach)

• kolejnym argumentem na potwierdzenie tego, że to nie Cyryl i Metody wymyślili głagolicę - w żywocie Cyryla jest wzmianka o tym, że podczas wizyty nad Morzem Czarnym znaleźli Ewangelię i Psałterz napisane рускы пысмены (O.o?)

2. cyrylica - nawiązuje do greki

• uzupełniona o niektóre znaki pochodzące z głagolicy

• powstała na bazie minuskuły greckiej

• nie wiadomo kto stworzył ten alfabet (Cyryl v jego uczniowie)

• najstarsze zapisane wspomnienie o cyrylicy - dokument dubrowski

Wspólnym elementem obu alfabetów jest litera Ш.

*Cyryl Filozof - lub też Cyryl kapadocko-sołuński, pochodził być może z Damaszku (tam przynajmniej działał), jakiś czas przebywał w Aleksandrii, gdzie miał doznać objawień; jego przeżycia duchowe skłoniły go do wyruszenia na Bałkany, gdzie miał odnaleźć alfabet głagolicki - zobaczył gołębia, który miał zwój i ów zwój spadł na Cyryla - alfabet nie wymyślony lecz znaleziony. Cyryl udał się do Metropolity Jana, do Sołunia z propozycją nawracania i ewangelizowania Słowian w ich języku. Jan się nie zgodził, a Cyryla aresztowano. Wkrótce Sołuń został otoczony przez słowiańskich pogan, którzy mieliby domagać się uwolnenia tego, który przyniósł dla ich pismo (Sołuń naprawdę był wtedy oblegany). Cyryla uwolniono i radośnie głosił.

misja Cyryla i Metodego

Bezpośrednią przyczyną misji była prośba Rościsława (równego Apostołow, ravnoapostol'nyj) do patriarchy. 863 rok - na Morawy przybywają C&M, mieli oni głosić sprawy wiary w języku miejscowym. Państwo wielkomorawskie obejmowały tereny Moraw (Austria, Czechy), tereny Słowacji i obecnej Polski. Nie było to pierwsze spotkanie Moraw z chrystianizacją, już w 831 roku szła ona z Niemiec - Ludwik II Niemiecki w tych czasach miał patronat nad misjonarzami niemieckimi, przypisywali więc sobie prawa do tych ziem.

Rościsław wykorzystał słabość Ludwika - choroba, problemy z pretendentami do tronu. Rościsław chciał uniezależnić Morawy od Niemiec - poza kwestią kulturową i duchową, ważną rolę odgrywała polityka - chciano ukrócić chęci Niemiec do sprawowania władzy nad Morawami.

Do misji wybrano najwybitniejszego pretendenta - Konstantyna, który pełnił funkcje nauczyciela filozofii w szkole filozoficznej w Konstantynopolu przy cerkwi 40 męczenników, często wyjeżdża w sprawach misyjno - dyskusyjnych. Metody był z kolei świetnym organizatorem - 10 lat był administratorem państwowym. Bracia przygotowawszy się udali się na Morawy, gdzie początkowo tylko elementy liturgii były odprawiane po słowiańsku, bracia mieli ze sobą uczniów, jednak nie mieli ńsku, bracia mieli ze sobą uczniów, jednak nie mieli prawa wyświęcania.

Niemieccy misjonarze poskarżyli się papieżowi, bracia wyjechali do Rzymu, by wytłumaczyć papieżowi (Mikołaj I, zatarg z Focjuszem) ideę swoją misję. Po drodze zatrzymali się w Panonii. 867 - Wenecja, dysputa pt. czy wolno stosować język słowiański w liturgii. Gdy bracia dotarli do Rzymu Mikołaj zmarł, na jego miejsce przyszedł Hadrian II, łagodniejszy niż poprzednik. Cyryl i Metody mieli ze sobą relikwie św. Klemensa (odnaleźli je podczas misji hazarskiej, nad Morzem Czarnym). Braci przywitano z największą godnością i czcią, złożyli księgi i relikwie na ołtarzu, co jakby oznaczało poparcie dla misji.

Papież na kanwie zaistniałej sytuacji postanowił wykorzystać misję, by objąć Słowian papieską jurysdykcją, pomijając Niemców. Papież pobłogosławił sprawie.

Pobyt w Rzymie trwał dłużej niż powinien, Konstantyn się pochorował, przyjął śluby i imię Cyryl. Umarł 14 lutego <????>. Umierając zmusił Metodego do złożenia przysięgi, że wróci do Słowian kontynuować ich dzieło. Tak też się stało - Metody ze święceniami biskupimi wrócił na Morawy.

Słów kilka o Konstantynie (aka Cyrylu) zwany Filozofem - był to człowiek, który lubił mądrość (bizantyjskie rozumienie filozofii - umiłowanie mądrości, łączącej wszystkie elementy świata). Najstarszy zabytek literatury cyrylo-metodjańskiej, tj. żywot Cyryla (prawdopodobnie napisany przez Metodego, który swoją postać ukrył w cieniu brata), bardzo szczegółowo opisuje tę postać. Od dzieciństwa był poszukiwaczem mądrości, opowiadał swoim rodzicom o pięknej niewieście, która mu się przyśniła i którą wybrać (Sofia). Nicią wiążącą całe jego życie jest temat poszukiwania godności swego rodu (godność pierwotna o chrześcijańskim znaczeniu).

• Cyryl mówił, że pragnie wiedzy, dzięki której może otrzymać bogactwo przodków

• rozumiał filozofię jako zrozumienie rzeczy boskich i ludzkich, jak przez działanie staje się na podobieństwo Stwórcy

• filozofia - wiedza integralna prowadząca człowieka do zbawienia, nie wiedza sama w sobie.

• przez moment zainteresował się kwestią obrony ikon, która co prawda była już rozstrzygnięta postanowieniami sobór (ciągle był patriarcha Jan Gramatyk, który wypowiadał się za niszczeniem ikon). Konstantyn wdał się w dysputę w Janem Gramatykiem, wykorzystywał argumenty soboru oraz czysto językowe (gra słów, czepianie się słowa)

• miał tendencje hezychastyczne - skłonność do milczenia. Co jakiś czas te skłonności dają o sobie znać, dlatego też cesarz i Logoteta (jego mentor) zaczęli się obawiać, by nie uciekł im do klasztoru.

Konstantyn poszedł na Olimp do swego brata, Metodego (byłego administratora prowincji, w której mieszkali Słowianie), dołączył do niego i pędził życie pełne modłów, obcując tylko z księgami, zgłębiał teksty ojców, modlitwy (Filokalia). Długo nie dano im przebywać w takim stanie, wysłano braci do Hazarów (ogarnęli wpływami tereny od Kaukazu aż po Morze Kaspijskie), duże wpływy żydowskie:

• 860 rok - dysputy z rabinami

• podobno mieli przekonać władcę Hazarów do chrześcijaństwa

• odnaleźli relikwia Klemensa

• 862 rok - prośba Rościsława, Konstantym miał zająć się przygotowaniem misji

Misjonarze przybyli na dwór Rościsława w 863 roku. Rościsław oczywiście popierał misję, jednak miał związane ręce w pewnym stopniu - na terenie państwa Wielkomorawskiego przebywali misjonarze zachodni/niemieccy. Misja miała początkowo bardzo ograniczony zasięg - nie mieli święceń biskupich, nie mogli wyświęcać nowych kapłanów; na dworze zakorzeniona już była łacina, która funkcjonowała tam już 30 lat.

misja Cyrylo - metodyjska c.d.

Bracia wybrali się w stronę Wenecji (do końca nie wiadomo dlaczego), w której przebywało wielu Greków. Przy okazji zatrzymali się na pół roku w Panonii, zamieszkanej przez Słowian, w której panował książę słowiański Kocel (?) - miał więcej swobody niż Rościsław, choć też był pod wpływem Niemców. Misja przyniosła lepsze rezultaty niż państwie morawskim; część Słowian z Panonii dołączyła do braci w charakterze uczniów.

867 rok, Wenecja - zjazd biskupów, dysputa podczas której rozpatrywano przykład liturgii cerkiewnosłowiańskiej; zastanawiano się, czy można w tym języku odprawiać liturgię. Na argument, że Biblia tłumaczona była tylko na 3 święte języki, Cyryl odparł, że jest to herezja pilacjańska (Piłat).

Zostali wezwani do Rzymu przez papieża, Mikołaja I, który rywalizował z Konstantynopolem, chciał wprowadzić zasadę prymatu papieskiego (papież ma władzę nad całym kościołem), chociaż jeszcze nie doszło do schizmy. Już w IX wieku widoczne były podziały*.

• papież zażądał, by bracia się wytłumaczyli ze swojej działalności

• 867 rok - docierają do Rzymu, Mikołaj I już nie żyje (zmarł w listopadzie)

• nowym papieżem został Hadrian II - zupełnie inny typ, bardziej łagodny i skłonny do kompromisu z Konstantynopolem

• w Rzymie jest partia pro-grecka, kilku biskupów Greków (wielu z nich jest zwolennikami kontr patriarchy Focjusza -> Ignacego)

• mówiono, że do Rzymu „zbliża się Klemens” - Metody i Konstanty mieli jego relikwie, które od razu złożono w głównej świątyni Rzymu wraz z księgami cerkiewnymi

• spotkanie z papieżem, na którym rozmawiano na temat idei nauczania w języku cerkiewnym

Można powiedzieć, że przyjęcie liturgii w języku Słowian oraz tłumaczenie ksiąg na ich język odbyło się mimochodem. Następnie przez jakiś czas w różnych ważnych kościołach Rzymu odprawiano liturgię w języku słowiańskim

*Funkcjonowała zasada pentarchii - istniało 5 równorzędnych patriarchatów, z których każdy miał swoją tradycję i określone znaczenie - aleksandryjski (najbardziej rozwinięta intelektualnie), antiocheński (tam pierwszy raz pojawiło się słowo chrześcijanie), konstantynopolitański, rzymski (działalność Piotra i Pawła), jerozolimski (najstarszy, działalność brata Jezusa).

*filioque - „i Syna” - pierwsze 7 soborów wypowiadało kredo bez tego fragmentu; spór o pochodzenie Ducha Świętego; zwycięża na zachodzie

Powrót do Moraw okazał się niemożliwy. Konstantym zachorował, krótko przed śmiercią złożył śluby monastyczne i przyjął imię Cyryl. Zobowiązal Metodego do przysięgi, że nie wróci na Olimp, lecz wróci do Słowian i będzie kontynuował ich wspólne dzieło. Metody chciał zabrać ze sobą ciało brata, jednak papież się nie zgodził. Symbolicznie misja związała się z Rzymem, choć wyszła od Konstantynopola, lecz Cyryl został mnichem w Rzymie, jego ciało tam też pozostało. Metody został wyświęcony przez biskupa Rzymu na biskupa.

W Rzymie pojawiła się idea powołania misji słowiańskiej podległej bezpośrednio Rzymowi (przy ominięciu Niemców, którzy co prawda byli pod jurysdykcją Rzymu, dbali bardziej o swoje interesy):

• idea (Hadrian II, jego następca Jan VIII) stworzenia jednej metropolii, osobnej struktury kościelnej, arcybiskupstwa z centrum w Syrnium - tereny dzisiejszego Belgradu

• Metody udał się do państwa Wielkomorawskiego, zatrzymał się w Panonii

• gdy dotarł do celu władzę przejął bratanek Rościsława - Świętopełk, który zdobył tron przy pomocy niemieckiej

• Rościsław został wtrącony do lochu i oślepiony, został męczennikiem (prawosławni Czesi i Słowianie określają go mianem равноапостолским)

• władca niemiecki mój znów oddziaływać na postronne słowiańskie tereny

• początkowo Świętopełk nie przeciwstawiał się Niemcom, Metody od razu natrafił na opory ze strony księcia i niemieckich kapłanów, którzy zostali jego doradcami (m.in. Wihing)

• stale płynęły do Rzymu skargi na Metodego

• Jan VIII, który nie bardzo był w temacie, następca Hadriana, zażądał, by Metody stawił się w Rzymie i wytłumaczył się ze swoich poczynań

Informacje o dalszych wydarzeniach pochodzą z żywotów Metodego, który prawdopodobnie pisali jego uczniowie. Metody jechał do Rzymu bardzo zaniepokojony, towarzyszył mu kapłan Wihing. Papież nie znalazł żadnej herezji w działalności Metodego, potwierdził ideę arcybiskupstwa Syrnium i odprawił Metodego z powrotem. Papież popełnił jednak strategiczny błąd - wyświęcił Wihinga, jakoby wikariusza, pomocnika M., a samemu M. dał obszerny list potwierdzający.

Gdy Wihing i Metody wrócili na Morawy, W. zupełnie nie słuchał poleceń Metodego, rozpowiadał także, że papież kazał mu nie słuchać się M. Metody nie wytrzymał, poskarżył się do papieża, na W., który sabotował jego misję. Papież napisał groźny list, w którym informował, że żadnych dodatkowych instrukcji nie udzielał i mają się słuchać Metodego. Na jakiś czas podziałało.

870 rok -aresztowanie i osądzenie Metodego przez synod w Bratysbonie:

• został osądzony przez biskupów bawarskich i wtrącony do lochu

• w bardzo trudnych warunkach spędził ~3,5 roku

• papież próbował protestować, jednak nie słuchano go

• dopiero przyjazd Pawła z Ankony i zagrożenie obłożeniem ekskomuniką sprawców zdarzenia, Metody został wypuszczony

• pozwolono mu objąć tron arcybiskupa, jednak zakazano odprawiania liturgii w języku cerkiewnosłowiański

• idea Syrnium została zdezaktualizowana

Pod koniec życia Metody udał się do Konstantynopola, spotkał się z Focjuszem, zaszył się w celi i zajął się przekładem ksiąg, których dotąd nie przetłumaczono oraz przetłumaczył i przystosował dla Słowian Novokanon. Wrócił do swojej metropolii i tak spokojnie, do końca życia, nie zwracając uwagi na zakazy, kontynuował swoją misję.

Zmarł w 885 roku. Na swego kontynuatora wyznaczył Gorazda, swego najbliższego ucznia, Słowianina. Krótko po jego śmierci zaczęły się prześladowania - uczniów łapano, sprzedawano w niewolę, wyganiano z kraju. Gorazd został wezwany przez kolejnego papieża (Stefana V), który wyklął całą misję, uznał za nielegalną, antykatolicką etc. Idea, że misja będzie pod Rzymem - umarła. Misja jednak całkiem nie umarła, funkcjonowała na terenach państwa morawskiego.

Misja ta zapoczątkowała kulturę Słowian wschodnich i południowych.

OJCOWIE KOŚCIOŁA

Jan Chryzostom (ur. 345/349/354 - niewiadomo kiedy dokładnie, Antiochia*)

• urodził się w bogatej, arystokratycznej rodzinie

• przygotowywał się do kariery świeckiej , w tym kierunku też szło jego wykształcenie

• uczęszczał do szkoły, gdzie wykładane były także sprawy chrześcijańskie (asketarion)

• Diodor - nauczyciel, pod jego wpływem przyjął chrzest w wieku dorosłym

• udał się na pustynię zwyczajem wielkich ojców IV wieku (Grzegorze Teolog, Bazyli)

• udał się do eremu, gdzie spędził 4 lata

• został lektorem - mógł czytać Pismo Święte podczas liturgii

• stosował bardzo radykalne posty (całe życie miał potem problemy zdrowotne)

• wrócił do Antiochii

• 386 - przyjmuje święcenia kapłańskie, początek okresu antiocheńskiego (do 398 roku); prowadził działalność duszpasterską, głosił kazania, które także zapisywał -> jego homilie będą w późniejszym czasie bardzo popularne wśród Słowian

Przeciwko wrogom życia monastycznego - traktat, ukazuje monastycyzm jako najdoskonalszy rozwój życia człowieczego, bardzo radykalny, neoficki

Elementy stylistyczne, które stosuje jako retor chrześcijański:

1. makrologia - długomówstwo

2. dygresyjność - zmiany tematów, ożywienie percepcji czytelnika

3. oklaski w cerkwi - dodanie animuszu słuchaczom, wyrażają swoją aprobatą

4. egzegeza do Pisma Świętego (tłumaczenie, komentowanie - 152 homilie do ST, 486 - NT, w tym aż 246 dotyczyło Listów św. Pawła)

5. w duchu szkoły antiocheńskiej **

6. każde kazanie kończyło się morałem -> wniosek, co z tego wynika dla nas

7. główne intencje - duszpasterskie, aspekt teologiczny na drugim planie

8. synteza dwóch elementów - tradycji klasycznej (dochodzenie do prawdy poprzez intelektualizm) oraz nauczanie o łasce i wolności chrześcijańskiej św. Pawła

postać wiele znacząca dla prawosławia do dziś; liturgia odprawiana co niedzielę jest jego autorstwa.

*nad rzeką Orontes u podnóża gór, ukształtowania sprzyjało osiedlaniu się eremitów (pustelników); po raz pierwszy pojawiło się pojęcie chrześcijaństwa (Dzieje Apostolskie); działalność św. Piotra i Pawła oraz biskupa-męczennika św. Ignacego Bogonośca (I wiek, autor 7 listów apostolskich); w IV wieku miało już ponad 0,5kk mieszkańców, było to centrum nauki, kultury, religijne (działali tam chrześcijanie i poganie)

** szkoła antiocheńska (realistyczne podejście, badano i opisywano każde słowo, jego znaczenie) vs aleksandryjska (metoda metaforyczna, interpretacja PŚ w duchu symboli)

Następowała korekta jego poglądów - zaczynał jako radykalny pustelnik, po paru latach bardziej docenił życie małżeńskie (sam nie miał żony) - poprzez kontakt z rodzinami. Widać to na przykładzie jego komentarzy do Listu św. Pawła do Kolosan -> życie rodzinne jest ważniejsze od monastycyzmu. Idea Pawłowa o symbolice relacji małżeńskiej, tj. mężczyzna jako Chrystus, kobieta jako Kościół, posłuszeństwo żon wobec mężów, mężowie mają kochać żony jak Chrystus umiłował Kościół. Duch jedności, jednomyślności przez miłość, która jednoczy.

Gdy do Jana przyszedł jego podopieczny, by poskarżyć się na swoją żonę -> Jan kazał mu ją kochać. Za jakiś czas było jeszcze gorzej, Chryzostom powtórzył mu to ponownie i jeszcze raz.

Jest kilka cyklów homilii:

• liturgiczne (charakter komentarza)

• chrzcielne

• paschalne

• 387 - cykl homilii o posągach***, Jan głosił wtedy kazania - w obliczu tych spraw trzeba przejrzeć swoje życie

***cesarz Teodozjusz I, który obciążał Antiocheńczyków podatkami wywołał niezadowolenie i bunty w mieście, nad miastem zawisło ryzyko pacyfikacji (jak w Tesalonikach); biskup Flawian w imieniu swojej trzody wyruszył prosić cesarza o łaskę, miłosierdzie cesarza, info o amnestii przyszła na Paschę - ogólna radość

398-Nektariusz, biskup Konstantynopola, umiera. Władze kościelne zastanawiają się, kogo wyznaczyć na jego następcę. Padło na Jana Chryzostoma, znanego jako człowieka wybitnego i świętego życia. Był to ogromny zwrot - miał czyścić Kościół Konstantynopolitański, napisał traktat o kapłaństwie

Luty 398 - nominacja na biskupa Konstantynopola, konsekracji udziela mu biskup Aleksandrii, Teofil (bardzo przeciwny tej konsekracji, niechęć do Jana, konflikt Aleksandria vs Antiochia).

Chryzostom wprowadza zmiany:

• sprzedał pyszny pałac Nektariusza, środki rozdał ubogim

• reforma kleru - zwalnia, przesuwa, chce by biskupi postępowali jak on

• dwie tendencje: bogacze kościelni i świeccy stają się jego wrogami, inni zostali jego zwolennikami (joannici - radykalni zwolennicy Chryzostoma, np. wdowa Olimpia)

• korzysta ze swego autorytetu, by pomóc innym

• koalicja anty-janowa; znaczącą rolę odgrywał Teofil

• cesarz Arkadiusz i cesarzowa Eudoksja krzywo patrzyli na jego radykalizm

• Eutropiusz, który zainicjował jego biskupstwo, także zostaje jego przeciwnikiem - zniesiono prawo azylu w świątyni (w 399 roku sam przyszedł do JCh, bo podpadł cesarzowi)

SYNOD w Dębie - zorganizowany przez Eudoksję i Teofila - Jan zostaje złożony z urzędu biskupa Konstantynopolu. Lud jest bardzo niezadowolony

403 - zesłanie do Bitynii nad Morze Czarne (dziś Turcja); wkrótce zostaje z powrotem nauczony do Konstantynopola - ludzie byli niezadowoleni. Wygnanie niczego nie nauczyło - skrytykował samą cesarzową Eudoksję, wystawiono posąg w Konstantynopolu - ludzie urządzali zabawy w niedzielę, a nie szli na liturgię. Cesarzowa się wkurzyła i czasie liturgii paschalnych wojsko wkroczyło do cerkwi i aresztowało Jana Chryzostoma.

06.06.404 - edykt skazujący Jana na zesłanie do Armenii, joannici burzą się, płonie senat; Jan został wykreślony z dyptychów (lista patriarchów będących w zgodności z Konstantynopolem, potem także w Aleksandrii i Antiochii). Za to cesarz Rzymski zerwał jedność z Konstantynopolem (mała schizma, trwała aż do rehabilitacji Jana).

20 czerwca wyrusza pod strażą na wygnanie, skąd pisze listy do swoich przyjaciół; List o opatrzności bożej - pogodził się ze swoim losem i zaleca innym także takie pogodzenie i czytanie Pisma Świętego; zajmuje się misjami. Krótko przed świętem Podniesienia Krzyża (13 września) poczuł się gorzej, zatrzymali się przy kapliczce Kosy - miejscowego męczennika, miał wizję -> „Odwagi Janie, jutro będziemy razem” (Bazylikos); zmarł 14 września 404 roku po komunii świętej ze słowami Bogu niech będą dzięki. Summa summarum do Armenii nie dotarł.

Gdy na tronie zasiadł Teodozjusz II, syn Arkadiusza, Jan został rehabilitowany, a jego relikwie zostały sprowadzone do Konstantynopola. Teodozjusz przepraszał za zachowanie swoich rodziców. Później jego relikwie trafią do Rzymu (1204 rok, III wyprawa krzyżowa, która przez przypadek udała się do Konstant. a nie do Jerozolimy ^^), gdzie spokojnie będą sobie leżały aż do czasów Jana Pawła II, który podaruje je, jako wyraz pojednania, patriarsze Bartłomiejowi.

GŁÓWNA ZASŁUGA - był pierwszym chrześcijańskim retorem (do tej pory retorami byli poganie); cerkiew zawdzięcza mu liturgię oraz świętowanie Bożego Narodzenia -> na wschodzie świętowano 6 stycznia razem z chrztem pańskim, Jan przekonał cesarza do wprowadzenia święta 25 grudnia. Był przede wszystkim moralistą - starał się interpretować Biblię w dostępny sposób. Zachowało się 17 tomów jego pism (po grecku). Był też bardzo popularny na wschodzie.

nauczanie Jana Chryzostoma

Jego głównym celem było udoskonalenie siebie i słuchacza. Klasycznie ludzką naturę rozpatrywano w trzech aspektach (dusza, duch, ciało) - Chryzostom eksponował dwoistość tej natury (sfera duchowa i cielesna). Był bardzo optymistyczny w swoim nauczaniu (optymizm chrześcijański, radosny kosmizm) - przeświadczenie o tym, że Bóg miłuje człowieka, którego stworzył, dąży do jego zbawienia - bardzo to pasowało chrześcijanom wschodnim.

Był także realistą - stawia pytanie „Jak to możliwe, że nasze ciało, które doświadczamy jako niedoskonałe może być stworzone przez Boga?” -> gdy pójdziemy do raju, zobaczymy jak wyglądało to ciało przez upadkiem, grzechem człowieka. Nie ma sprzeczności między dwoma aspektami ludzkiej natury; sprzeczność jest między doskonałym stworzeniem bożym a zniekształconym, upadłym człowieczeństwem (człowiek nadużył wolności i to wywołało upadek). Świat rozpatrywany jako kategoria duchowa, a nie kosmiczna. Widoczny jest duży wpływ działalności św. Pawła (ten świat [upadły] -> przyswaja sobie to powiedzenie).

Obraz i podobieństwo (ofc ludzkiej natury wobec Boga) -> sformułowanie biblijne z Księgi Genesis.

• obraz rozpatruje jako odbicie pierwotnej doskonałości w człowieku; został zamglony/zaćmiony po upadku

• podobieństwo - proces upodobniania się do Boga, odzyskiwanie pierwotnego obrazu bożego w człowieku (na nowo ujawnia obraz)

Zadaniem człowieka jest odzyskanie obrazu. Natura ludzka, stworzenie człowieka jest ukoronowaniem stwarzania wszechświata, dlatego ciało ludzkie i jego natura są najdoskonalsze. Doskonałość ludzkiego ciała rozpatruje jako zdolność panowania nad zwierzętami (jak w Biblii -> Adam panował nad zwierzętami, bo nadawał im imiona, określał je). Jan powołując się na św. Pawła widzi, że człowiek po upadku jest wezwany do trudów (Adam wiódł życie beztroskie). Upadek człowieka u ojców wschodnich jest rozpatrywane jako choroba (Kościół = lecznica). Grzech jako przejaw namiętności - objaw choroby ludzkiej duszy. ****

**** Jan Kasjan z Rzymu, 8 ludzkich namiętności, które przywiązują człowieka do spraw dalekich od Boga; najgorsza -> pycha, inne to chciwość, łakomstwo, gniew, lenistwo, gnuśność (unynie, śmierć duszy)

Jan rozróżnia dwa rodzaje śmierci:

1. pozorna = cielesna, niczym sen, ciało umiera, gdy opuszcza je dusza, zło z natury

2. prawdziwa = duchowa, gdy Duch Święty zostawia ludzką duszę (idea ducha ludzkiego jako niestworzonej mocy DŚ <- św. Paweł); prawdziwe ZŁO

Angelologia, temat aniołów u Jana Złotoustego jest dość rozwinięty. Idea, że każdy człowiek ma swojego anioła - opiekuna. Aniołowie - stworzenia duchowe, które nie mają w swej naturze zdolności tworzenia (!), adorują bądź służą (zwłaszcza archaniołowie: Michał walczy, Gabriel posłannik). Z punkty widzenia etyki są doskonalsi niż człowiek.

Człowiek stoi wyżej niż aniołowie, choć etycznie słabsi od aniołów po upadki, mają zdolność tworzenia -> powołani do czegoś więcej niż życie anielskie (po wcieleniu Chrystusa). Człowiek otrzymał wolność - może wybrać los anioła, człowieka, demona, Boga, zwierzęcia - każda z tych dróg jest dla niego otwarta (Jan idzie już w IV wieku w kierunku tradycji hezychastycznej).

twórczość Jana Złotoustego

Grzegorz z Nysy, Atanazy z Synaju, Focjusz, Grzegorz Palamas - mówią o twórczości jako o pewnej konsekwencji bycia stworzonym na obraz i podobieństwo boże, człowiek także tworzy - wielkie wspaniałe dzieła i tym naśladuje Boga, jest mu podobny. Kultura chrześcijańska zadana człowiekowi. Adam w Raju nieustannie tworzył i upodabniał się do Boga, gdyby wytrwał w tworzeniu, stałby się Bogiem -> opóźnił to, co Chrystus wywalczył swoją śmiercią. Człowiek jako partner Boga.

Jan Złotousty - pokazuje kulturę chrześcijańską jako przejaw upadku, rodzaj kary (wątek Adama, żyjącego w Raju, który nie musiał tworzyć). Człowiek musiał zajmować się twórczością i cierpieć - budowa domu, uprawa pola, ból przy rodzeniu, patrz: Księga o dziewictwie. Kultura byłaby niepotrzebna, gdyby nie upadek !

Tworzenie o charakterze duchowym - człowiek ma za zadanie dążyć do stanu sprzed upadku, a nawet do czegoś więcej - współdziałać z Chrystusem w celu swojego zbawienia, odzyskania pierwotnej integralności, a nawet zyskanie czegoś więcej. Droga do tego zaczyna się od chrztu, kulminacyjnym narzędziem przemiany jest Eucharystia. Przebóstwienie człowieka w związku z Euch.

św. Jan Klimak (525? - 605?)

postać znany dzięki swojemu dziełu Drabina rajska/ Drabina do raju[Klimáks tu paradéjsu] (przydomek pochodzi od лествица - drabina). Poprzez niego prawosławni uczą się jak osiągać stan doskonałości, zbawienia - upodobnienia się do Chrystusa, święty specjalnie uprzywilejowany, jego dzieło stało się podręcznikiem mnichów, napisany na prośbę ihumena z Raithu. Jego działalność związana jest z Synajem, nazywany jest też Synajskim.

Drabina Jakubowa (Księga Rodzaju) - wizja Jakuba w drodze do Haranu, widział drabinę do nieba, po której chodzili Aniołowie (jedni wstępowali, drudzy zstępowali). Po obudzeniu z kamienia, na którym spał, stworzył ołtarz poświęcony Bogu. Wizja ta posłużyła Janowi Synajskiemu do skomponowania traktatu - drabina prowadząca Aniołów do nieba. Drabina Jakubowa i drabina Jana Klimaka jest punktem wyjścia wielu ikon [aniołowie prowadzący dusze do nieba].

Drabina rajska Klimaka ma 30 stopni - związanie z miarą dojrzałości Chrystusowej (miał on 30 lat, gdy osiągnąć dojrzałość fizyczną i duchową). Każdemu stopniowi odpowiada jeden rozdział.*

• utwór skierowany przede wszystkim (choć nie tylko) do mnichów

• 40 lat żył w jaskiniach pod Synajem, w samotni

• pierwsze trzy stopnie nie odpowiadają namiętnościom/doskonałości lecz odwołują się do decyzji o oderwania od świata świeckiego i pozostaniu mnichem

• chcąc zostać mnichem, trzeba znaleźć sobie starca - JK nakłania ucznia, by chodził i długo takowego szukał, by przyglądał się i wybrał tego, w stosunku do którego ma całkowitą pewność, ze będzie dobrym przewodnikiem duchowym (nie pierwszy lepszy)

• oddając się na posłuszeństwo starcu nabywane są cnoty fundamentalne

• podobieństwo do apoftegmatów**

• prowadzona stopniowo - wprowadza czytelnika w niuanse, Jan Klimak sprawia wrażenie, że nie rozumie, by dokładniej przybliżyć nam życie monastyczne

• monastyr = szpital, do monastyru powinni wstępować ludzie słabi; nawet gdy ktoś upada już jako mnich to ma możliwość powrotu i zawsze zostanie przyjęty

• gdy wybierze się starca - nie ma już odwrotu (!), nawet jeśli jest złośliwy i bije

• posłuszeństwo i pamięć o śmierci prowadzi do skruchy

Jan Klimak jest kontynuatorem nauki o namiętności (Jan Kasjan Rzymski); matką wszystkich namiętności jest pycha (najgorsza z nich). Poszczególne namiętności są dokładnie, samodzielnie rozpracowane. Przed każdą namiętnością staje dusza, wiąże ją i pyta jak z nią walczyć - mnich dowiaduje się jak pokonać poszczególne namiętności. Gdy strategia namiętności zostaje rozpracowana, pojawiają się doskonałości wyższego stopnia - rozróżnianie energii w człowieku, które na niego działają. Najwyższym poziomem jest hezychia.

*patrz podział w polskim tłumaczeniu: w prawosławiu nie ma pojęcia cnota! lecz doskonałość, która nie ma charakteru etycznego

**apoftegmaty pustyni - teksty dot. mnichów egipskich / palestyńskich, opisujących drobne obrazki z ich życia, pouczające historie

Jan z Synaju poszedł do Aleksandrii, gdzie obserwował tamtejsze życie (np. skazywanie przez ihumena innych mnichów na pobyt w ciemnicy za różne przewinienia). Swoje obserwacje i doświadczenie wykorzystał przy pisaniu swego utworu.

skrucha - pojęcie nie do końca jasne dla ludzi Zachodu; konieczność, która poprzedza moment metanoi - człowiek doznaje totalnego wstrząsu, który sprawi, że człowiek przemieni się całkowicie; historia łotra, który publicznie poniżony wyznał swe grzechy, dokonał skruchy i został od razu mnichem (z pominięciem kilkuletniego „szkolenia”). Im większy grzech - tym mniejsza pokuta (epitymia), jeśli grzesznika obciąży się bardziej to przestanie mu zależeć, ale jeśli komuś powinie się noga, to z chęcią taką ogromną epitymię przyjmie.

Rozróżnienie życia monastycznego: wspólnota, cenobia (starzec + 2-3 uczniów), samotnia.

W Atenach funkcjonowała Szkoła Platońska - szkoła pogańska. Jako konkurencja powstała w 425 - Wyższa Szkoła Nauk Chrześcijańskich, uniwersytet w Konstantynopolu, założony przez Teodozjusza II; 30 katedr, potężna biblioteka. Inne mocne ośrodki nauki to Gaza, Antiochia, Cezarea Kapadocka. Ośrodki te straciły znaczenie w VIII wieku w związku z niewolą i najazdami. Konstantynopol przejął rolę głównego ośrodka naukowego. Kulturę bizantyjską charakteryzuje: logika, harmonia.

W V szczególnie mocno rozwijał się neoplatonizm (Plotyn, Damaskios, Ploplos)

Dionizy Aeropagita

postrzegany jako schrystianizowany neoplatonik (dyskusje toczą się do dziś). Opisał m.in. zaśnięcie Matki Bożej, cała ikonografia związana z Matką Bożą jest związana właśnie z nim - opisuje siebie jako obecnego na pogrzebie MB wraz ze swym przyjacielem Herakiuszem i biskupem Jerozolimy Jakubem (brat Jezusa). W XIX wieku podważono powyższa teorię i stwierdzono, że ktoś w V wieku podszył się pod Dionizego i podrobił jego pisma.

W XX wieku przeciwnikiem jezuicko-protestanckiej teorii był hrabia Bułak, który znalazł się Paryżu, studiował na Sorbonie i tłumaczył jego dzieła na język polski. Pierwsze pełne tłumaczenie Dionizego na język słowiański pochodzi z XIV wieku, współczesne tłumaczenie rosyjskie - Prochorow (zwolennik teorii, że jest to prawdziwy Dionizy).

Od początku XX wieku zaczęto używać sformułowania pseudo Dionizy Aeropagita.

Oprócz tekstu traktatu Dionizego, już od VI wieku zaczęto do niego dołączać komentarze (nawet w średniowieczu!), które z czasem zaczęły się zlewać i nie wiadomo co pochodzi od Dionizego, a co od jego komentatorów (Jan ze Scytopolic, VI/VII w. - Maksym Wyznawca).

Teologia mistyczna - poprzez mistykę dochodzi do poznania prawdy, poznania Boga. Jest to jeden z podstawowych tekstów dla hezychastów (idea energii).

Maksym Wyznawca

pochodził z rodu arystokratycznego, został mnichem (630 rok, monastyr Chryzopolos). Było to krótko po 5 soborze, na którym dyskutowano o naturach w Chrystusie (451 rok, sprowokowana przez monofizytów). Przyjęto formułę Cyryla: Chrystus, jedyny syn boży jest doskonałym Bogiem i doskonałym człowiekiem, jest współistotny Bogu i człowiekowi - wyraźne orzeczenie o dwóch naturach. W Bizancjum oficjalnie przyjęto tę teorię.

W ramach Bizancjum żyło wielu monofizytów, cesarzowi zależało na unii z nimi i chciał połączyć wizję prawosławną (o dwóch naturach) i monofizytów (o jednej naturze). Można było coś zrobić z wolą i działaniu w Chrystusie. W czasach Herakliusza ten temat się pojawił.

Konstans II (kolejny cesarz) wprowadził zakaz mówienia na temat mnogości woli i działań w Jezusie. Mnich Maksym włączył się w te dyskusje i nie zaprzestał ich, głosił wizję prawosławną (2 wole, 2 natury, 2 działania w Chrystusie). Został aresztowany, zesłany na Kaukaz, odcięto mu rękę i język. Zmarł jako męczennik (tytuł nie męczennik lecz wyznawca).

Maksyma Wyznawca - komentator Dionizego Aeropagity, przyswoił sobie jego poglądy, na jego stylistykę wpłynęły listy Dionizego.

Autorstwo dzieł Dionizego -> Corpus Aeropagiticum. Diony sam o sobie wspomina w korpusie, że był świadkiem zaćmienia słońca akurat wtedy, gdy Jezus umierał na krzyżu -> jakiś czas potem, po nawróceniu skojarzył te dwa fakty i pisał o tym.

Jego nauczycielem był Hieroteusz (Ерофей), biskup ateński, który wszystkiego nauczył Dionizego. Razem z nim był na pogrzebie Matki Boskiej (co też opisał). Nauka Dionizego dotycząca antropologii jest bardzo ciekawa i wpłynęła na naukę o człowieku / świecie. W całym chrześcijaństwie, a zwłaszcza na wschodzie. W jego czasach nauka była bardziej jednorodna - bardzo spójny światopogląd, nie było nauk osobnych, do rzeczywistości podchodziło się całościowo. Jego życie było zintegrowane, co odbija się na jego twórczości.

Do Dionizego bardzo pasuje definicja filozofii przytoczona przez Konstantyna (dot. spraw boskich i ludzkich). Jedną z podstawowych spraw w systemie Dionizego:

• imiona Boga wyrażająca się w świecie (natura boża składa się z istoty i działania)

• człowiek może mieć dostęp do działań Boga, o ile uświęci się - upodobni do Niego

• świat utrzymywany jest przez działania (u Dionizego imiona - O imionach bożych)

• piękno, prawda, mądrość, życie, sprawiedliwość to imiona boże, które stanowią absolutne przymioty Boga; w ujęciu Dionizego te aspekty nie oddzielają się od Boga - nie są odrębne, wtórne wobec Jego natury - są Nim samym

• zbliżanie się do Boga to poznawanie Jego imion

• człowiek może się zbliżać do Boga, bo jest stworzony na Jego podobieństwo

To, że rozpoznajemy Boga w jego imionach wynika z naszej możliwości poznawczej. Bóg jest prosty, nie jest rozczłonkowany na swoje imiona, ale ludzie nie są w stanie ogarnąć Go całościowo, muszą osobno rozumieć jego imiona.

Ważną rolę ogrywa pojęcie theosis (przebóstwienie) - przebóstwienie ludzkiej natury jest owocem przebóstwienia Jezusa. Zbawienie człowieka polega właśnie na przebóstwieniu, utożsamieniu się z Bogiem (nie tylko stać się Mu podobnym, lecz jakby Nim). Dwie drogi:

1. sakramenty Kościoła - Duch Święty, w sensie zbawczym, działa tylko w Kościele: człowiek może uczestniczyć w zbawczych czynach Chrystusa, w których On uczestniczył fizycznie tj. śmierć na krzyżu, zmartwychwstanie

2. droga kontemplacji (созерцание; gr. theoria) - zbawienie to proces, który staje się udziałem człowieka, w miarą jak człowiek ją przechodzi; przebóstwienie w modlitwie; odbywa się w ramach Eucharystii

Drogi te nie są rozpatrywane oddzielnie - obie muszą zaistnieć, nie alternatywa.

KALOS - dobro i piękno; imię Boże - słowo klucz; stąd Filokalia - umiłowanie dobra i piękna; Słowianie nie mieli jednego słowa jak Grecy i musieli wybrać jedno (wybrali dobro - chociaż w rosyjskim dobro nie jest daleko od piękna); piękno i dobro boże pociąga pięknego i dobrego człowieka - droga do Boga ma charakter miłości (eros w znaczeniu religijnym -> poryw ludzkiego serca, który pociąga go do Boga).

Dionizy wzbogacił naukę o przebóstwieniu o trzeci aspekt -> do intelektualnego (teoretycznego) i sakramentalnego dołożył mistykę, będącą złożeniem pierwszego i drugiego - mistyczne zjednoczenie z Bogiem (боговидение) będącym Trójcą. Bóg zawsze objawia się jako Trójca, ktoś kto się z Nim jednoczy rozpoznaje Go jako Trójcę właśnie.

Cała koncepcja Dionizego stała się tematem zainteresowania Maksyma Wyznawcy (znajdź dzieła!!).

17 rozdział Dziejów Apostolskich - wspomnienie przemówienie św. Pawła na Aeropagu, gdzie obecny był Dionizy - wtedy też się nawrócił. Dionizy zginął w czasach cesarza Dionizjana na terenach dzisiejszego Paryża (czasy prześladowań chrześcijan, on chciał nawracać).

Dzieła Maksyma Wyznawcy:

• wyjaśnienie modlitwy pańskiej

• Cztery wieki miłosierdzia (Cztery centurie)

• Wyjaśnienie świętej liturgii

Stylistyka dzieł Maksyma wyznawcy (ma charakter dialogiczny, nawiązuje do dzieł Dionizego):

• rozmowy - prosty język

• język ukierunkowany na obudzenie ludzkiej duszy do miłości

• hymny

• teoria poznania bazuje na intuicji, pojęciu theosis

• świat interpretowany jest mistycznie - boże energie stale przejawiają się w świecie; Bóg stworzył świat i nadal go podtrzymuje

Maksym wypowiada dowód na istnienie Boga - wyjaśnienie istnienia duszy człowieka (prostej, bezcielesnej): głównym argumentem na istnienie duszy jest istnienie ciała -> jest poruszane, w ruchu, a przedmiot może być poruszany przez jakąś siłę z zewnątrz lub od wewnątrz (ogień i dusza właśnie -> zwierzęta też ją mają).

Wśród wpływów, które zaznaczyły się w jego nauczaniu ważne miejsce zajmują palestyńscy i egipscy mnisi, którzy nauczali o trzech częściach duszy:

1. dusza rozumna, pragnieniowa i gniewliwa (trójdzielność duszy jak trójpodział Boga) [Ewagliusz z Pontu]

2. pochodzenie duszy - idea kreacjonizmu [Grzegorz z Nysy, IV wiek]

3. Maksym odżegnał się od dwóch bardzo popularnych wówczas światopoglądów -> idea Platona (i Orygenesa) o preegzystencji duszy + stopniowo uduchowianie się ciała - najpierw pojawia się ciało, potem powstaje aspekt duchowy [uczniowie Arystotelesa]

4. teoria świadomości:

• rozumowe dochodzenie do prawdy (obejmuje aspekt zmysłów - symboli, z których korzysta rozum i poznaje prawdę o rzeczywistości)

• intuicja - życie w Bogu:

• I poziom - asceza, praca wewnętrzna, walka duchowa; powrót do stanu przed upadkiem, centralny punkt jego nauczania

• II poziom - doskonałość , zakłada chrystocentryzm, możliwe tylko dzięki Jezusowi:

1. poznanie - poznawanie objawiającej się tajemnicy, korzeni wszechrzeczy

2. bycie - przebóstwienie, oczyszczenie z energii negatywnych, napełnienie imionami Boga

życie jest procesem przebóstwienia

obraz boży w człowieku to posiadanie intelektu, wolna wola, nieśmiertelność, doskonałość; przejawem podobieństwa jest zakorzeniony w człowieku porządek moralny

W pewnym sensie Maksym nawiązuje do starożytnych; np. sokratejska idea poznaj samego siebie w duchu chrześcijańskim. Pomocą w drodze do doskonałości są aniołowie.

W oczyszczeniu MW pomija aspekt umartwienia ciała (!) - praca polega na oczyszczeniu ducha i duszy w celu zjednoczenia z Bogiem, a nie ma umartwianiu ciała. Praca ma charakter duchowy, nie fizyczny.

Adam upadł, więc trzeba znaleźć metodę na zachowanie niewzruszoności ludzkiej woli, by człowiek nie był niczym „źdźbło trawy na wietrze”, konieczność przeciwdziałania skłonności do ulegania namiętnościom. Szansę widzi w Chrystusie - stałość, harmonia. Ci, co jednoczą się z Nim i jednoczą stają się stabilni, pewni. Pojawia się kwestia prawa - Chrystus wyzwolił ludzi z prawa, w tym momencie mogłoby być szkodliwe, wywoływać skutek odwrotny od zamierzonego.

Maksym podobieństwo człowieka do Boga traktuje częściowo -> człowiek może uzyskać pełne podobieństwo dzięki przebóstwieniu; nowy stan człowieka będzie czymś lepszym niż stan Adama. Stosuje też metodę symboliczną, którą odnosi do:

1. Pisma Świętego (ST - ciało człowieka, NT - dusza, rozum i duch)

2. życia człowieka

3. świata (ulega nieustannej przemianie -> emanacja z Boga i ponowna absorpcja) [podobna ideo do neoplatończyków]

Człowiek i świat ma się przemieniać, uduchowiać, stawiać na nowo doskonałym.

spór z monoteletami (?) a Maksymem

451 rok - sobór halcedoński, który potępił monofizytów

luka dotycząca woli i działanie; cesarz i patriarcha Sergiusz chcieli pogodzić obie strony, starali się znaleźć formułę, która zadowoli obie strony -> w Bogu są dwie natury, ale jedna wola i jedno działanie

monoteleci: podstawą dla woli i działania jest osoba -> każda osoba ma jedną wolę, a co za tym idzie jedno działanie

MW [od Arystotelesa]: zarówno wola jak i działanie opiera się na naturze (źródło woli i działania) [dwie wole, dwa działania, ale jedna osoba!]

konsekwencje: jeżeli przyjmiemy za soborem halcedońskim, że Bóg ma dwie natury i jest jedną osobą, trzeba się opowiedzieć na jednym z powyższych poglądów!! - swoisty paradoks

Trzeba było zwołać kolejny sobór w 680 - 681 (VI sobór powszechny, zwołany przez Konstantyna IV; prawosławnych reprezentował Gerogios) -> pałac cesarski. Przyjęto opcję, którą reprezentował MW -> Chrystus ma dwie natury, dwie wole i dwa działania, lecz jest to ciągle jedna osoba. Ostatecznie potępiono Sergiusza i Honoriusza, biskupa Rzymu.

Kilipikos, cesarz (711 - 713), który zwołał synod i potępił sobór powszechny oraz uznał tezę monotenetycką. Po jego śmierci wrócono do założeń VI soboru.

Symeon Nowy Teolog

(ur. w połowie X wieku - zm ~XI wiek [1022/1037/1038])

Działalność związana z Konstantynopolem. Jego żywot napisał uczeń Nikita Stifa, napisał też jego pierwszą ikonę. Jego nauczycielem był Symeon Pobożny, mnich monasteru Studios (stąd reguła studyjna, dotycząca dużych monasterów), otrzymał od niego księgę Marka Ascety (Vw, hezychasta), która była dla niego odkryciem:

• zaczął żyć według swojego sumienia

• cel życia człowieka to „zbieranie” Ducha Świętego, które realizuje się przez przestrzeganie przykazań bożych

• zdobywanie gnozy ma bezpośredni związek z modlitwą (modlitwa = źródło mądrości)

Swój stan opisał w hymnie 24. -> nieoczekiwane wyznanie, chęć upokorzenia się (я убийца!), choć zastrzega się, że to sama prawda, chodziło o uznanie przed Bogiem swojej niegodziwości, skłonności do wszelkiego zła i grzechu (człowiek zostawiony sam sobie może pójść tylko do piekła). Nie chodziło o grzechy, które rzeczywiście popełnił, a bardziej o to, że mógłby, gdyby nie coś (lęk, wstyd, strach przed karą, brak sprzyjających okoliczności). Pesymizm co do ludzkiej natury przeistacza się w optymizm - przebóstwienie, skok, metanoja. Aby mogła zaistnieć przemiana, musiała być skrucha.

Gdy miał 27 lat i przeżył mistyczne doświadczenie światła, poczucie własnego grzechu, postanowił zerwać ze światem. ZNAK OGNIA - jego starzec wszedł w ogień, znak.

Symeon wstąpił do monasteru Studios, zgodnie z zaleceniami Klimak chciał wybrać sobie starca - konflikt, ihumen monasteru pozazdrościł tego, że Symeon o wszystko pyta starca, a nie jego. Konflikt doprowadził do tego, że Symeon Nowy Teolog został wygnany za nieposłuszeństwo ihumenowi.

Przeszedł więc do monasteru św. Mamasa, gdzie żył sobie spokojnie, przystępował do codziennej komunii. ~988 - został wyświęcony i wybrany na ihumena swojego nowego monasteru. W czasie święceń ponownie miał wizję światła.

Starał się skłonić swoich braci, by żyli nieustanną modlitwą - wzywał do mistycznego zjednoczenia z Chrystusem, by każdy doznawał mistycznej wizji światła, podobnie jak on. Mówił, że jeśli ktoś w tym życiu, ludzkimi oczami nie zobaczy Jezusa, to w życiu przyszłym nie może na to liczyć. Warunkiem zbawienia, przebóstwieniem, było widzenie światła. Niektórzy bracia czuli się zgorszeni, nawet poszli na skargę do patriarchy. Ten zrobił małe śledztwo i nie uznał, że Symeon niczego złego nie robi.

Wróg, bliski patriarsze, metropolita Stefan Nikonidij, który miał Symeonowi za złe, że odprawiał specjalne nabożeństwo (służbę) w cześć swojego zmarłego starca, Symeona Pobożnego - wykonał nawet jego ikonę i modlił się do niego jak do świętego, choć ten nie był jeszcze za niego uznany. Rozpoczął się kolejny konflikt, Symeon wygłosił hymn 21 (przeciwko uczonym teologom), poszła skarga do patriarchy. Odbył się synod w 1009 roku, podczas którego potępiono Symeona NT, zakazano mu sprawowania liturgii, zdjęto go z funkcji ihumena. Został zesłany do monastyru św. Mariny, oddalonego od stolicy.

Z czasem zaczęto go rehabilitować, gdyż w związku z jego modlitwą zaczęły się dziać różne cuda (np. namaścił chorego chłopca oliwą z ikony i ten odzyskał władzę w nogach). Widząc autorytet, jakim cieszył się wśród ludzi władze cerkiewne poprosiły go, by wrócił, jednak od się na to nie zdecydował - został na prowincji, gdzie dokonał żywota.

Tytuł teologa jest ważny w prawosławiu. Oznacza mistyka, który ma bezpośredni dostęp do Boga - doświadcza go, ogląda. Mistyk, który w liturgii spotyka się z Nim i o Nim mówi.

• Jan Teolog (Ewangelista)

• Grzegorz z Nazjazu

• Symeon Nowy Teolog

Forma pobożności SNT jest daleka od pobożności Kościoła zachodniego, chociaż żył w czasach jednego Kościoła, jego poglądy są bliskie wschodowi.

Dzieła Symeona Nowego Teologa:

• 3 słowa teologiczne - tematy trójcy, podkreśla równość osób boskich, ujawnia się prawosławny sposób rozumienia teologii (teolog jako mistyk)

• 15 słów moralnych - kwestia dziejów człowieka, Adam & Ewa, upadek, wcielenie Chrystusa i odkupienie, kościół jako nowy raj

• 34 słowa dla katechumenów - duch kontemplacji, przygotowanie do chrztu, o miłości, nowi heretycy - zaprzeczają możliwości oglądania Boga bezpośrednio; asceza, pokuta, łzy, skrucha (wewnętrzny smutek), pamięć o śmierci i sądzie, walka z namiętnościami

• 2 dziękczynienia

• 225 rozdziałów - stylistyka modlitwy - rozmowy; opisuje swoje spotkania z Chrystusem i doświadczanie Go jako światła; synteza prawosławnej teologii

• 58 hymnów - sprzyjają modlitwie, forma liturgicznej modlitwy; jego ulubiona forma

• 4 listy

Liturgia Symeona jest zakorzeniona w tradycji:

• może szokować odwoływaniem się wprost do widzenia Chrystusa jako światła

• Biblia punktem wyjścia - rozpatruje stworzenie świata i człowieka, upadek i wcielenie Chrystusa i odkupienie człowieka

• umysł jako część duszy - sfera duchowa

• nawiązanie do filozofii greckiej - człowiek jako mikrokosmos; Maksym Wyznawca - pojęcie obrazu i podobieństwa bożego

• w mikrokosmosie człowiek jest makro, ukoronowaniem kosmosu (podobieństwo Boga)

• idea twórczości - odbicie podobieństwa bożego

• Eucharystia = miejsce upodobniania się, w którym następuje przebóstwienie

• powołanie człowieka - stawanie się Bogiem

1088 - sobór w Konstantynopolu - potępienie Jana Italosa, orędownika powrotu do myślicieli starożytnych. SNT nie był potępiany , jego odwołania do starożytności były wtórne, zgodne z myślą Kościoła.

właściwe etapy rozwoju modlitwy hezychastycznej

Etapy te wchodzą w korelacje, przenikają się, czerpią z siebie. Na początku był Chrystus i apostołowie, potem ojcowie starsi

1. właściwy etap hezychazmu (IV w.) nurt egipsko-palestyński (pustelnicy i mnisi) - Sawwa, autor typikonu (modlitwy liturgicznej)

2. etap synajsko - syryjski - Efrem Syryjczyk, Izaak Syryjczyk, Jan Klimak

3. aeropagicko - konstantynopolitański - Dionizy Aeropagita, Maksym Wyznawca, Symeon NT

4. przełom XII/XIV wieku :

1. etap atosko - synaicki* - Grzegorz Synaita (był związany z Synajem, przeniósł się na Atos i tam doprowadził do odnowy hezychazmu)

2. Grzegorz Palamas (1256 - 1359)- bardzo ważna postać

*od Synaity, nie Synaju

Grzegorz Palamas (1256 - 1359)

Otrzymał średnie wykształcenie. Wpływ na niego miała idea monastycyzmu w świecie (aktywne życie wg zasad monastycznych). Z Konstantynopola udał się na Atos, gdzie żył w Wielkiej Ławrze, korzystał z pouczeń starca Nikodema w pustyni Glossia (niedaleko znajdował się monaster Grzegorza Synaity - mógł się z nim spotykać, choć nie ma potwierdzenia). Uczniowie obu Grzegorz byli uczniami wspólnymi - Synaita przekazał uczniów Palamasowi.

Grzegorz powrócił do Tessalonik, żył w skicie Veri (?), ponownie pojechał na Atos. Wtedy powstały jego pierwsze działa m.in. Żywot Piotra Atoskiego (założyciela monasteru) i Wprowadzenie Bogurodzicy do świątyni (Maryja jako pierwsze hezychastka). Został ihumenem monasteru Efsigmen (do dziś jest na Atosie) - do dziś jest tam bardzo żywa pamięć o nim

Został wyrwany z Atosu - wyzwanie rzucone przez Barleama, mnicha z Italii, który przyjechał do Konstantynopola i zaczął robić karierę na dworze:

• idea (za Tomaszem z Akwinu), że pomiędzy Bogiem a człowiekiem jest przepaść nie do przeskoczenia, więc nie wiemy nic o Bogu

• dogmaty nie są oczywiste i możliwe do wyjaśnienia

• można zawrzeć pokój z łacinnikami (bo spory między nimi nie mogą być rzeczywiste - Bóg jest totalnie niepoznawalny)

• zaczął krytykować hezychastów z Atosu, m.in. Grzegorza Palamasa

• przekonał cesarza, by zwołać sąd, zażądać stawienia się hezychastów i osądzenie ich

• GP przyjechał z ihumenami głównych monasterów i przywiózł Tomos Hagiorycki podpisany przez ihumenów i starców Atosu

• 10 czerwca 1341 roku - sobór w Konstantynopolu - GP i jego zwolennicy zwyciężyli

• decyzją soboru Balaam został potępiony, a sobór hagiorycki podpisany

5 dni po soborze umiera Andronik III, jego syn Jan V Paleolog ma 5 lat i władzę w cesarstwie przejęli Anna Sawojska - wdowa, patriarcha Konstantynopola Jak Kaleka i Jan Kantakuzen. Cesarzowa i patriarcha wysyłają Kantakuzena na Bałkany w związku z różnymi problemami w tych okolicach. Władza przeszła tym samym w ręce Anny i Patriarchy.

1342 rok - następuje załamanie się koalicji, odsunięto Kantakuzena, a Grzegorza Palamasa (popierającego poprzedni) ład aresztowano i osadzono w więzieniu z rozkazu Jana Kaleki. Do politycznego powodu dorobiona powód teologiczny. Powstało 7 traktatów antychezychastycznych Akindynosa -> obalenie idei theosis, palamizmu. Wybuchła wojna domowa (Kantakuzen - zyskujący na popularności vs. Jan Kaleka i Anna).

02.02.1347 - synod - obalenie patriarchy Jana Kaleki, potwierdzono ideę palamizmu, podtrzymano postanowienia soboru z 1341 roku.

• Kantakuzen wkroczył do miasta

• Jan V Paleolog (cesarz młodociany) przymusił matkę, by uwolniła Palamasa i skierowała go do Kantakuzena jako mediatora - posła -> sytuacja zaczęła robić się niebezpieczna

• zdecydowano, że władzę cesarską będzie sprawować Jan VI Kantakuzen i Jan V Paleolog

• na miejsce patriarchy Jana Kaleki wyznaczona Izydora, ucznia Palamasa i Grzegorza Synaidy

• zapanował pokój w cesarstwie

Serbski władca Stefan Duszan ogłosił się cesarzem „Greków i Słowian” i chciał przejąć władzę w Konstantynopolu.

Grzegorz Palamas został metropolitą Tessalonik, nie mógł objąć tronu biskupiego z powodu buntu w mieście, w związku z tym wyruszył na Atos, który został opanowany przez Serbów. Stefan Duszan chciał namówić Grzegorza do przyłączenia się do niego. 1346 rok - SD koronował się na cesarza w Skopje. Palamas zaś był do końca wierny Kantakuzenowi i nie chciał poprzeć idei Stefana Duszana.

W drodze do Tessalonik trafił niespodziewanie do niewoli tureckiej - nie była to jakaś okropna niewola, emir turecki Omar dawał duże możliwości co do swobodnego przemieszczania się w ramach pewnego określonego terytorium. Miał on ideę, że gdy opanuje Konstantynopol, stworzy państwo wielo-religijne [synteza trzech religii monoteistycznych: prawosławia, islamu, judaizmu] - zorganizował więc dysputę, w której uczestniczył Grzegorz Palamas.

• problem stanowili Żydzi (którzy przyszli do chrześcijaństwa, a potem wrócili do judaizmu), których nazywano chionami

• nota Terentija - streszczenie dysputy z chionami - dotarła na Ruś, była to synteza palamizmu

Grzegorzowi udało się wrócić do Konstantynopola.

1351 rok - sobór przy patriarsze Kaliście, gdzie osądzono Nicefora Grigorę, trzeciego przeciwnika Palamasa. Wydano tomos, w którym potwierdzono palamizm i jego idee. W tym czasie w Konstantynopolu ta idea była dominująca - sam cesarz był palamitą (Jan Katakuzen, gdy zrzekł się tytułu w 1354 roku udał się na Atos i został starcem), większość stanowisk kościelnych było obsadzonych przez palamitów. Mówi się nawet o tym, że powstała idea hezychazmu politycznego - pewien program, który na bazie religijnej idei hezychastycznej budował całe życie kulturalno - polityczne we wspólnocie grecko-słowiańskiej.

Na Rusi przedstawicielem palamitów był Kiprian patriarcha Aleksy (jego przeciwnikiem był Teognost, przeciwnik Palamasa, przyjaciel Nicefora Grigory).

NAUKA GRZEGORZA PALAMASA:

• apofatyzm - typowy dla prawosławnej teologii; nie można mówić niczego dokładnego o Bogu, zwłaszcza o jego istocie - Bóg jest totalnie niepoznawalny; milczenie i adoracja

• dzięki podobieństwu Boga istnieje możliwość poznania Boga (do energii człowiek ma dostęp)

• ciało ludzkie ma możliwość dostępu do Boga

• modlitwa jezusowa w wymiarze głębszym - sama się oczyszcza; zjednoczenie umysłu w sercu

• modlitwa ma dwie strony - psychosomatyczna: uczestnictwo ciała i ducha

• łaska boża - utożsamiane z bożymi energiami czy Duchem Świętym

• hezychia - milczenie, oglądanie Boga [Pouczenie na dzień wprowadzenia Matki Bożej do świątyni - Palamas przedstawia Maryję jako pierwszą hezychastkę]

• ludzkie ciało i zmysły doznają przemiany w modlitwie (całościowe rozpatrywanie ludzkiej natury)

• teologia energii - rozwinięcie teorii energii -> niestworzone, odwieczne energie boże, które są tym samym co światło Góry Tabor

• aspekty bożych energii ujawniają się w różnych momentach (wewnętrzne oświecenie, przemiana / zewnętrzna jasność jak u Symeona NT / światło zmartwychwstałego Jezusa)

• twórczość jako proces przebóstwienia, życie duchowe - tradycja Focjusza

• przez rozwinięcie pewnych wątków GP stał się bardzo oryginalnym* teologiem

*oryginalność Grzegorza Palamasa przejawia się:

• znaczenie ciała w życiu duchowym

• twórczość człowieka rozpatrywana jako energie ludzkie (które upodabniają się z energiami bożymi; mogą jednak iść w kierunku demonicznych energii - namiętności)

• energie ludzkie coraz bardziej integrują się z bożymi (w Jezusie pełna harmonia)

• modlitwa jezusowa - wyraz teologii energii bożych (symbol, wyraz i narzędzie teologii theosis

• nauka o istocie bożej i niestworzonym świetlne (energiach)

• przebóstwienie, theosis = nie ma innego zbawienia

hezychazm na Rusi

Ruś Kijowska była okresem neofictwa, przyjęcia podstawowych prawd wiary. Ruś przyswajała sobie idee hezychastycznej już w pierwszym okresie swego chrześcijaństwa. Nie mogła jednak w pełni świadomie i twórczo włączyć się do hezychazmu.

Pouczenie Włodzimierza Monomacha - pierwsze zachęcenie do odmawiania modlitwy hezychast.

Jednak nie można mówić wprost o teologii bożych energii na Rusi Kijowskiej. Dopiero na Rusi Moskiewskiej (od XIV wieku) widoczny jest wzrost roli hezychazmu i udział w niej. Protoplastą hezychazmu był Sergiusz z Radoneża. Elity moskiewskie zaczynają realizować tę ideę.

• Sergiusz miał setki uczniów

• uczniowie rozeszli się po całej Rusi, zaczęli budować monastery

• odnowa Rusi po niewoli mongolskiej na bazie nowopowstałych monasterów

• doświadczenie krzyża (niewoli) powoduje pogłębienie wiary

• istotną rolę odegrali m.in.:

• krewniak Sergiusza Teodor - monastyr Simonow (Moskwa)

• Andronik - monastyr w Mokswie (gdzie będzie Andriej Rublow)

• Stefan Permski - misjonarz, który pójdzie do pogan na Ural

• Cyryl Biełozierski - w wieku 60 lat opuści monastyr Simonow i uda się w poszukiwaniu milczenia, hezychii do puszczy w rejonie Wołogdy

• Awramił Gorodiecki - udał się do ziemi kostromskiej, gdzie zbuduje 4 wielkie monastery

Monastery stały się centrum piśmiennictwa. Największym na Rusi centrum stał się monaster Sergiusza, aż do początku wieku XV. W latach 20.-30. produkcja trochę przycichnie, a pierwsze miejsce zajmie monaster Cyryla. Potem piśmiennictwo przesunie się na północ (XVI wiek - Sołowki) - miało to związek z trendami w cerkwi, które zmieniały się wraz z przyjściem kolejnych pokoleń po Cyrylu (np. Nił Sorski)*.

*ten od konfliktu z Iosifem z Wołkołamska; przedstawiciel biednego monastycyzmu, skupiającego uwagę na człowieku przemienionym, jego twórczości, braku namiętności

W czasach pierwszych hezychastów na Rusi (XIV wiek - II wpływ południowosłowiański) były tłumaczone teksty:

• Korpus Dionizego Aeropagity (1351 rok, Atos, tłumaczenie Izajasza) - patriarcha Kiprian przepisał go własnoręcznie i przywiózł na Ruś

• 1371 - Aeropagitikum - możliwe, że jest to oryginał samego Izajasza (obecnie znajduje się w Narodowej Bibliotece Publicznej w Pitrze)

• z przełomu XIV / XV wieku pochodzą dwa teksty

W wieku XV powstawały kolejne rękopisy (~12 egzemplarzy). W XVI wieku powstało ich 25 (tj. zachowało się tyle), z XVII 50 egzemplarzy. Dionizy Aeropagita był bardzo popularny wśród staroobrzędowców.

Z czasem potrzebne były nowe przekłady - przy częstym przepisywaniu wkładały się błędy. Tłumaczem na SCS był m.in. Jefimiusz Czudowski (XVII wiek) czy Palimiusz (XVIII). Dmitriewskij (uczeń Nowikowa) przetłumaczył Teologię Mistyczną Dionizego na język rosyjski.

Na południu pojawiały się także tłumaczenia Drabiny do raju, wraz z II wpływem Płudnico-słowiańskim docierały one na Ruś. Zachowało się 12 rękopisów Drabiny rajskiej z pokolenia bezpośredniego po Nile Sorskim (XV wiek) w Troicko-Sergiejewskiej Ławrze. Bardzo popularny był też Grzegorz Synaita. Grzegorz Palamas z kolei był bardzo trudny i tworzono syntezy jego nauk.

Serbscy mnisi z Atosu przywieźli odpis tekstów Palamasa i Kantakuzena.

Bardzo popularnym na Rusi, który był encyklopedią ludzkiej natury, była Dioptria -> Zwierciadło (na Rusi), napisana przez Filipa Pustelnika w XI wieku. Bardzo upowszechniła się w wieku XIV, została przełożona na język słowiański, przyszła na Rus wraz z II wpływem. Utwór w formie dialogu - rozmowa miedzy Panią Duszą i jej służącą Ciałem.

23

---