1. Oświecenie, określane często jako wiek rozumu - nurt kulturalny oraz okres w historii Europy przypadający na lata 1688-1789. W rozumieniu szerszym: epoka w dziejach kultury europejskiej między barokiem a romantyzmem.
Ludzie oświecenia najbardziej cenili to, co można pojąć rozumem. Ważna cecha oświecenia to sekularyzacja państw europejskich oraz sformułowanie praw człowieka.
Historycy literatury wskazują na nieco inne ramy chronologiczne oświecenia w Polsce. Ze względu na ogromną niejednolitość tej epoki, wprowadzają jej wewnętrzny podział na trzy okresy. Początek polskiego oświecenia datuje się na lata 40-te XVIII wieku. Pierwszy wyróżniany okres, nazywany „czasami saskimi”, trwał do 1764 roku (przez niektórych badaczy literatury uznawany jest za schyłkową fazę baroku). Działania ówczesnych ludzi, prezentujących nowy światopogląd (Stanisław Konarski, bracia Załuscy), ukierunkowane były na reformowanie szkolnictwa oraz prawa. Lata 1769-1795 stanowią ramy czasowe dojrzałego okresu zwanego fazą „stanisławowską”. Jest to czas rozkwitu kultury i instytucji kulturalno-oświatowych, przy jednoczesnym upadku politycznym ojczyzny, która została zniewolona. Schyłkowy okres trwał od 1795 do 1822 roku. Daty te mają ogromne znaczenie w historii dziejów Polski oraz historii literatury, bowiem pierwsza przypomina o trzecim rozbiorze państwa, a druga jest rokiem wydania dzieła Adama Mickiewicza Ballady i romanse, w którym autor zanegował oświeceniowy światopogląd.
2. Racjonalizm filozoficzny - pogląd, według którego możliwe jest poznanie prawdy z użyciem samego rozumu - w wersji mocnej negujący rolę innych sposobów poznania; w wersji słabszej uznających drugorzędną ich rolę.
Empiryzm (od gr. ἐμπειρία empeiría - "doświadczenie") - doktryna filozoficzna głosząca, że źródłem ludzkiego poznania są wyłącznie lub przede wszystkim, bodźce zmysłowe docierające do naszego umysłu ze świata zewnętrznego, zaś wszelkie idee, teorie itp. są w stosunku do nich wtórne.
Empiryzm stoi w ostrej sprzeczności z racjonalizmem filozoficznym, który głosi, że źródłem poznania są właśnie idee, zaś bodźce zmysłowe mają znaczenie drugorzędne.
Ateizm, odrzucający istnienie Boga, zwykle występujący w parze z poglądami materialistycznymi i racjonalistycznymi, sięga starożytności (szkoła cyraneików — Teodoros Ateista). Postawę te upowszechniali w dobie oświecenia encyklopedyści, a zwł. Diderot, który przeszedł ewolucję od deizmu do ateizmu. Diderot jako jedyną rzeczywistość uznawał przyrodę, a ponieważ — wg niego — Bóg się w przyrodzie nie przejawia, zanegował istnienie Boga.
Deizm głosił Wolter (1694-1778) , przyjmując rozum jako miarę prawdy. Odrzucał wszelkie zjawiska nadprzyrodzone, a wraz z tym dualistyczną koncepcję świata (dzielącą świat na przyrodzony i nadprzyrodzony).
Libertynizm narodził się jeszcze w XVII-wiecznej Francji jako wyraz protestu przeciw nasilającym się w pierwszym ćwierćwieczu stulecia prześladowaniom wolnej myśli. Libertynizm, początkowo rozumiany jako synonim rozpusty, stał się z czasem nurtem wolnomyślicielskim, ateistycznym i laickim, negującym dogmaty kościelne. Sceptycyzm splatał się w tym nurcie z radością życia w duchu hedonistycznym. Libertynizm wywarł znaczny wpływ na laickie postawy twórców oświecenia (m.in. Woltera). W Polsce spotkał się ze stosunkowo nikłym rezonansem. Do kręgu polskich libertynów zalicza się Kajetana Węgierskiego i Stanisława Trembeckiego. W historii Europy zaznaczył się libertynizm markiza Donatiena de Sade'a.
Absolutyzm oświecony - odmiana absolutyzmu - forma ustroju państwa rozpowszechniona w Europie w II połowie XVIII w., w której władca uznaje niektóre zasady umowy społecznej między sobą a społeczeństwem, przyznaje mu pewne wolności np. tolerancję religijną, jednocześnie jednak pozostając monarchą absolutnym, sprawującym władzę nad wszelkimi dziedzinami administracji państwowej. Mianuje się pierwszym sługą państwa. Z teorii tej korzystali władcy chcąc umocnić swoje rządy.
Jako idea wywodziła się z filozofii oświecenia i zakładała, że władza panującego pochodzi od ludu, który zrezygnował ze swoich praw politycznych na rzecz monarchy.
Konstytucjonalizm - historycznie: kierunek uznający za najlepszą formę rządów władzę monarchy ograniczoną przez konstytucję, jego początki sięgają XVIII wieku i ówczesych teorii podziału władzy. Konstytucjonalizm stanowił punkt wyjścia do wprowadzenia ustroju monarchii konstytucyjnej. Władza monarchy została ograniczona przez parlament (ustawodawcza), ministrów odpowiedzialnych przed parlamentem (wykonawcza) oraz niezawisłych sędziów (sądownicza). Po raz pierwszy ustrój taki zaprowadzono w 1689 roku w Anglii.
Republika Demokratyczna to ustrój, w którym każda z władz ma określone prawa i obowiązki.
3. Oświecenie we Francji [edytuj]
W XVIII-wiecznej Francji istniały trzy skrzydła oświecenia:
Skrzydło pierwsze przychylne wobec ancien régime'u reprezentowali apolityczni zwykle lub monarchistyczni popularyzatorzy wiedzy i naukowcy: Élie Fréron, Louis de Jaucourt, Monteskiusz.
Monteskiusz wysunął myśl, aby zastosować trójpodział władz (ustawodawcza, wykonawcza, sądownicza).
Skrzydło drugie, filozofów przychylnych zwykle władzy i idei monarchii absolutnej i skupionych na walce z religią i przywilejami Kościoła, reprezentowali François-Marie Arouet, zwany Voltaire, Paul d'Holbach, Denis Diderot, Jean Le Rond d'Alembert. Po stronie tych myślicieli stanął królewski cenzor Guillaume-Chrétien de Lamoignon de Malesherbes (1721-1794).
Skrzydło trzecie stanowili radykalni przeciwnicy zarówno monarchii jak i Kościoła; demokraci i proto-socjaliści: Jean-Jacques Rousseau i Gabriel Mably. Wczesnym ich reprezentantem mógłby być nieprzejednany Bernard le Bovier de Fontenelle.
Oświecenie w Wielkiej Brytanii [edytuj]
Grunt pod angielskie oświecenie przygotował jeszcze pod koniec XVII wieku John Locke, a na samym początku wieku XVIII dziennikarze Joseph Addison i Richard Steele.
Z myślicieli materialistyczno-antyidealistycznych trzeba wymienić Bernarda de Mandeville, autora słynnej Bajki o Pszczołach.
Zmarły w roku 1751 polityk Henry St John, 1. wicehrabia Bolingbroke był również historykiem i filozofem, który m.in. wywarł znaczący wpływ na Woltera, będącego przez jakiś czas protegowanym angielskiego magnata.
Od lat pięćdziesiątych ton londyńskiej myśli politycznej nadawał Dr. Samuel Johnson, choć generalnie druga połowa XVIII wieku należała do Szkotów takich jak Adam Smith i David Hume i Irlandczyka Edmunda Burke'a. Tak faktycznie było, to nie jest kuriozum.
Na początku wieku krytycznie do nowych prądów umysłowych odnosili się duchowni irlandzcy: torys Jonathan Swift i idealista George Berkeley.
Obok takich pisarzy radykalnych jak Joseph Priestley i Thomas Paine wyłoniła się pisarka polityczna Mary Wollstonecraft. Wykształcone kobiety interesujące się polityką zwano wówczas w Londynie Bluestockings.
Istotnym autorem okresu był też polityk i dyplomata Philip Dormer Stanhope, 4. hrabia Chesterfield.
4. Rozwój powieści w dobie oświecenia
Powieść, jako główny epicki gatunek literacki, narodziła się w starożytności, jednak jej prawdziwy rozkwit nastąpił w epoce oświecenia w wieku XVIII. Zajęła ona wówczas miejsce bardzo wnikliwie omawianego i uznawanego eposu, a wykształciła się z prężnie rozwijającej się publicystyki. Gatunek ten, kształtujący się w opozycji wobec barokowych tradycji, konstruowany był w odmienny sposób niż romanse rycerskie, w których na pierwszym miejscu stawiane były pełne niezwykłości i fantastyki przygody rycerskiej braci. Niskie rangą eposy rycerskie często były parodiowane, jednym i znamiennym przykładem wykpienia tego gatunku epickiego jest "Don Kichot" Miguela de Cervantesa.R E K L A M A czytaj dalej ↓
Proza doby oświecenia pozostawiła za sobą średniowieczne i barokowe trendy, a skupiła się na realiach i komplikacjach ówczesnego życia obyczajowego, społecznego, politycznego itd. Dążono do ukazania autentyzmu opisywanych zdarzeń. W odmianach powieści: satyryczno - obyczajowej i filozoficzno - utopijnej ukształtował się nowy typ bohatera literackiego, który buntuje się przeciw dotychczasowym systemom wartości. Duże znaczenie w takiej konstrukcji powieści i postaci w niej występujących miał oczywiście aspekt wychowawczy (dydaktyczny). I dlatego właśnie w utworach tych, m. in. w słynnej pierwszej nowożytnej powieści polskiej Ignacego Krasickiego "Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki" (1776) kreowane były utopijne i nierealne światy, w których panowała sprawiedliwość i braterstwo. Powieść ta łączyła w sobie trzy główne i modne w Europie wątki: obyczajowy, utopijny i awanturniczy oraz napisana została w formie pamiętnika.
Co ciekawe, mimo spontanicznego rozwoju gatunku, nie używano w oświeceniu określenia "powieść". Termin ten pojawił się dopiero w XIX w., a do tego czasu zastępowano go takimi nazwami jak: "przypadki" czy "historie".
5. W Polsce idee oświecenia przyjęły się później niż w krajach Europy Zachodniej, co było związane z tym, że mieszczaństwo zyskało większe znaczenie dopiero w II poł. XVIII w. Przyjmuje się, że ramy czasowe polskiego oświecenia obejmują okres od lat 40. XVIII wieku do roku 1822, z zastrzeżeniem, iż niektóre przejawy klasycyzmu przetrwały do połowy XIX w. Specyfiką polskiego oświecenia był niespotykany gdzie indziej udział kleru katolickiego w tym ruchu. Pierwsze pokolenie ludzi oświecenia stanowili głównie duchowni, zaś w całokształcie epoki księża stanowili aż 40% spośród czołowych postaci oświecenia w Polsce. Zjawisko to bywa nazywane oświeceniem katolickim.
Idee oświeceniowe przyświecały wielu wybitnym osiemnastowiecznym prominentom i luminarzom ówczesnej kultury. Dzięki nim nastąpił gwałtowny rozwój szkolnictwa, nauk ścisłych, życia politycznego i kulturalnego. Dzięki działalności m.in. Stanisława Kostki Potockiego i Ignacego Potockiego Polska jako pierwszy kraj w Europie otrzymała nowoczesną konstytucję. Zaistniały wtedy również próby budowania państwa na zasadach oświeceniowych, które zostały jednak przerwane przez rozbiory.
6. Wolter (Francis Marie Arouet)
Był jednym z najbardziej znanych myślicieli epoki. Francuski filozof opowiadał się za równością wszystkich ludzi wobec prawa, a także uznaniem zasady, że każda jednostka może mieć własne przekonania (idea swobody myśli), o czym świadczą jego słowa: „Nie zgadzam się z tobą, lecz zawsze będę bronił twego prawa do głoszenia własnych poglądów”. Wolter był racjonalistą i przeciwstawiał się fanatyzmowi religijnemu. Jako deista wierzył w istnienie Boga, który jest najwyższą instancją, twierdził nawet, że „jeśli nie byłoby Boga, trzeba by go wymyśleć”, jednak uważał, że jest On jedynie Stwórcą, który nie ingeruje w funkcjonowanie swego dzieła. Swoje stanowisko zaprezentował za pomocą metafory świata jako zegara, który został nakręcony, by móc chodzić. Pisał bowiem: „Nie mogę pojąć, by ten zegar mógł istnieć, a nie było zegarmistrza”. Wolter swoje poglądy zamieścił w tekstach filozoficznych, np. Listy filozoficzne (1734), Słownik filozoficzny (1764) i powiastce filozoficznej zatytułowanej Kandyd, czyli optymizm (1759). Świat przedstawiony, w takim gatunku literackim, jest jedynie odzwierciedleniem głównej myśli światopoglądowej, która w utworze pełni rolę nadrzędną.
Denis Diderot
Postulował zwrócenie uwagi na naturę i nauki przyrodnicze. To właśnie na podstawie obserwacji świata przyrody wysnuł wniosek, że Bóg nie istnieje, bowiem nie ma tam śladów Jego działania. Według filozofa, społeczeństwa, które oddalają się od natury, są skazane na cierpienie, dlatego że to właśnie w świecie przyrody można odnaleźć podstawy moralności. Filozof zasłynął przede wszystkim jako współautor Encyklopedii. Dzieło to miało charakter subiektywny, było bardzo popularne w wielu państwach Europy i stanowiło swoisty wyznacznik dla wielu intelektualistów epoki. Encyklopedia składała się z 28 tomów, w których zawarto nie tylko powszechnie popularne poglądy, ale także wiadomości o najnowszych wówczas zdobyczy techniki i wiedzy. Wśród licznego dorobku pisarskiego należy wspomnieć powiastkę filozoficzną zatytułowaną Kubuś Fatalista i jego pan.
Immanuel Kant
Ten niemiecki myśliciel był wielką indywidualnością oświecenia. Jego filozofia transcendentalna miała innowacyjny charakter. Kant głosił bardzo rygorystyczne przekonania dotyczące moralności (imperatyw kategoryczny - ogólna zasada moralna). Jedna z najdonioślejszych opinii na ten temat została zawarta w zdaniu: „Niebo gwieździste nade mną, prawo moralne we mnie”
John Locke
Według tego filozofa, człowiek rodzi się jako „czysta tablica” (tabula rasa), która w trakcie życia jest zapisywana. Locke uważał, że doświadczenia i wychowanie kształtują człowieka, mają wpływ na jego poglądy i zachowanie. Wskazywał na dwa sposoby zdobywania doświadczenia. Pierwszy wynika z oddziaływania na jednostkę czynników zewnętrznych, drugi to doświadczanie samego siebie (refleksje o sobie).
Jean - Jacques Rousseau
Był wielkim przeciwnikiem cywilizacji. To w postępie i uspołecznieniu jednostki upatrywał źródeł zła. Rousseau uważał, że z natury pochodzi wszelkie dobro, co odzwierciedlają jego słowa: „Wszystko jest dobre, gdy wychodzi z rąk stwórcy, wszystko paczy się w rękach człowieka”. Wbrew, powszechnie panującemu w epoce, kultowi rozumu ludzkiego, twierdził, że to serce ma nadrzędną wartość. Był twórcą sentymentalizmu oraz autorem bardzo wówczas poczytnego dzieła Nowa Heloiza.
7. PRASA
Oświecenie było epoką, w której najbardziej rozwinęło się czasopiśmiennictwo. Do najpopularniejszych gazet należały:
- "Merkuriusz Polski", pierwsze polskie czasopismo wydawane przez siedem miesięcy w 1661 roku.
- "Monitor", którego pierwowzorem był angielski "Spectator". Pierwszym redaktorem był Stanisław Bohomolec. W tym piśmie swoje utwory i artykuły zamieszczał Ignacy Krasicki. Monitor ukazywał problemy kraju, żądał reform, walczył z ciemnotą i sarmatyzmem.
- "Zabawy przyjemne i pożyteczne"
Redaktorem naczelnym natomiast był Adam Naruszewicz, który chciał zaznajomić społeczeństwo z twórczością ówczesnych wybitnych pisarzy. Współpracownicy pisma za pisarski wzór uznali twórczość Jana Kochanowskiego.
Funkcja i znaczenie rozwoju czasopiśmiennictwa:
czasopiśmiennictwo okresu oświecenia miało charakter społeczno-polityczny i mocno tkwiło w patriotyzmie. Zajmowało się sprawami polskimi, głównie społecznymi, gospodarczymi i kulturalnymi. Stało się najważniejszym środkiem masowego przekazu i narzędziem najsilniej oddziałującym na społeczeństwo.
Wiek XVIII to czas, kiedy rodziły się instytucje, które przetrwały do dnia dzisiejszego. Z tak burzliwymi zmianami wiązało się powstanie propagandy, szczególnie mocno oddziałującej we Francji i Anglii. Narzędziem jej natomiast stało się czasopiśmiennictwo - wydawano periodyki, które przypominały dzisiejsze publikacje książkowe. Czasopisma tego typu znajdowały się w rozwijających się wówczas czytelniach i kawiarenkach. Kolejną formą rozwoju czasopiśmiennictwa były ulotki, czyli gazetki jednostronicowe, drukowane w bardzo dużym nakładzie, darmowe. Jednak najbardziej rozpowszechnione były paszkwile, czyli pisma satyryczne, które świadomie stosowały poetyckie oszczerstwa i pamflety . Inną formą paszkwili, nieco łagodniejszą były bajki.
8. Kolejny poeta, dla którego charakterystyczne jest łączenie oświeceniowych nurtów, to Adam Naruszewicz. Twórczość tego poety w dużej mierze łączy się z pismem „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”, od momentu powstania którego w 1770 roku, można właściwie mówić o podejmowaniu poważniejszych prób w dziedzinie kształtowania się nowych form poezji polskiej. Naruszewicz był zresztą tym, który w 1771 roku przejął, po wybitnym historyku i erudycie Janie Albertrandim, redakcję pisma. Fakt ten wycisnął zresztą szczególne piętno na profilu „Zabaw”. „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne” były pismem o typowo klasycznym nastawieniu, ale utwory Naruszewicza drukowane na jego łamach świadczą o niejednokierunkowości poezji tego poety. Klasyczne nastawienie „Zabaw” wyrażało się w bardzo licznych przekładach i adaptacjach poezji antycznej. Tłumaczono Pindara, Anakreonta, Horacego, Wergiliusza. Już na tym polu Naruszewicz był postacią wybijającą się. Drugim z kolei, bardzo istotnym źródłem inspiracji była literatura francuskiego klasycyzmu. Naśladowano takich autorów jak Jean Baptiste Rousseau, Fontanelle, Gresset, Wolter. Często pojawiają się też utwory reprezentujące opozycyjne wobec klasycystycznego kierunki literackie. Prym wiedzie tu właśnie Adam Naruszewicz, który akceptując w zasadzie model klasycystyczny, przyswajał czytelnikowi polskiemu oprócz barokowego Sautela, naśladowcę Younga - Aime Ambroise Feutry'ego, autora „Temple de la mort”, także utwory rokokowe, a nawet sentymentalne. Naruszewicz jest bowiem typowym poetą przełomu, działającym na pograniczu epok, co znalazło wyraz w szczególnym charakterze jego twórczości: nowatorskiej w podejmowaniu prób klasycystycznych, rokowych, a nawet sentymentalnych, choć wyrastającej z barokowych, sarmackich tradycji. Najobficiej reprezentowane są w twórczości poety ody, zebrane w 4 księgach „Liryków”. Widoczne są w nich starania dostosowania założeń ody do celów społecznej dydaktyki oświeceniowej. Zgodnie z postulatami poetyk na pierwszym miejscu stawiał Naruszewicz ody bohaterskie, filozoficzne, moralne, polityczne, pisane wysokim stylem, z charakterystycznym dla ody szlachetnym patosem, podniosłością. Do tej grupy należą takie utwory jak: „Hymn do Boga”, „Hymn do Słońca”, „Oda do Fortuny”, „Głos umarłych” czy cytowana poniżej „Oda do Ojczyzny z okazji niesłychanego przypadku JKMci”:
„Małoż na tylu klęskach, Ojczyzno strapiona,
Które ci tysiąc sztychów topiąc wpośród łona
I ostatnich już prawie kresów stawiąc blisko,
Podają na łup obcym i urągowisko?”
Niekiedy zespół środków używanych przez Naruszwicza zostaje zaczerpnięty bezpośrednio z klasycznych wzorów oratorskich. Tu jest podobnie. Wersy inicjalne cechuje apostroficzność, tekst nasycony jest pytaniami retorycznymi, wykrzyknikami. Wzmacnianie licznymi anaforami, powtórzeniami słów czy zwrotów wzbudzają podniosły nastrój adoracji, podziwu. Cały wiersz dzięki klarowności myśli i zastosowanym tu środkom retorycznym przypomina mowy Cycerona przeciw Katylinie. Innym przykładem owej szumności i górnolotności jest „Hymn do Słońca”:
„Duszo istot po wielkim rozproszonych świecie,
O ty, prawicy twórczej najdroższy sygnecie!
Oceanie światłości, którą w krąg twój biegły
Zlewa tron Wszechmocnego, latom niepodległy.”
Z czasem w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych” daje się zauważyć proces dokonywania się zmian w odzie (głównemu gatunkowi uświęconemu tradycją antyczną i nowszą klasycystyczną), idących w kierunku przełamywania konwencji retorycznych. I tak obok ód filozoficzno - moralnych i historyczno - politycznych, powstawały też ody anakreontyczne, wzorowane na dworskiej poezji rokokowej, zabarwione erotyzmem, atmosferą czułostkowości, niehamowanych wylewach tkliwych uczuć, operujące sztafażem mitologicznym, który przepełniony jest zdrobnieniami typu: amorki, zefirki, a używane często do wypowiedzenia zręcznego, czasem wyrafinowanego komplementu. Wśród wierszy Adama Naruszewicza do takich należą m.in. „Odjazd” i „Na sanie księżnej Czartoryskiej”. Zobaczmy więc jak przedstawia się to w pierwszym z wymienionych utworów:
„Zefirku! nie z tejże to przelatujesz ziemi,
Gdzie Temira ustami oddycha ślicznemi?
Czekaj, jeśli nie widzę, jeśli jej nie słyszę,
Niechaj przynajmniej jednym z nią powietrzem dyszę.
Strumyczku! co do morza toczysz kryształ szczyry,
Jeśli kędy twarz ujrzysz kochanej Temiry,
Powiedz jej, że z tą wodą, co twe zdroje sączą,
Razem się jej przyjaciół łzy obfite łączą.”
Najliczniejszą obok ód grupę dzieł Naruszwicza zawartych w „Zabawach”, stanowią sielanki i poematy sielskie. Obok prób naśladowania przez poetę sielanek Szymonowica, spotykamy też przeróbki i adaptacje sielanek Szwajcara Salomona Gessnera, który wprowadził do sielankopisarstwa nowy, sentymentalny ton, opisywał proste i autentyczne uczucia, przeciwstawiał swoich bohaterów salonowym pasterzom, a konwencjonalnej scenerii szczerość i szlachetność dzieci natury. Spośród przeróbek Gessnerowskich sielanek, u Naruszewicza w pierwszej kolejności należałoby wymienić sielankę „Mitryl”, której główny motyw stanowi miłość synowska do ojca ukazana na tle czułej przyrody. W podobnym stylu napisany jest „Pacierz staruszka”, poświęcony pochwale pogodnej starości. W dalszej grupie sielanek, jak „Folwark”, „ Smutek” czy „Do poezji”, Naruszewicz jest chwalcą ziemiańskiej Arkadii, propaguje cnoty „autentyczne”, przejęte z mieszczańskiego kodeksu moralnego, gdzie nawet „ubogi kmiotek”, który w dotychczasowej dworskiej konwencji sielankowej warunkował istnienie tej Arkadii, ale nie miał prawa uczestnictwa w niej, awansuje do roli partnera. W wierszu „Do poezji” poeta stwierdza, że w okresie życia ludzkości w „stanie natury” prosta, nie skażona zepsuciem poezja oddawała cześć prawdzie i cnocie oraz umieszcza jej genezę w krajowym, lokalnym klimacie. Pisze:
„Pierwszyś swej sztuki dała dowód między kmiotki,
Którzy letniej pożogi bystre znosząc skwary,
Ciężkie znoje miłymi osładzali dary.
Twoim dziełem u pługa oracz spracowany
Wielbił żyzną Cererę wiejskimi padwany.”
10.. Klasycyzm. „Czworakie rozumienie klasyczności” według tezy Władysława
Tatarkiewicza: a) klasycyzm jako realizacja literatury doskonałej, wzorcowej;
b)jako model literatury antycznej;
c) jako model literatury naśladującej antyk,renesans, klasycyzm francuski XVII wieku; d) jako konstrukcja stylistycznokompozycyjna o walorach przejrzystości, jasności, „geometryczności”.
11. Sentymentalizm
Sentymentalizm (ang. sentiment) był drugim, obok klasycyzmu, znaczącym prądem Oświecenia. Swą nazwę zawdzięcza tytułowi powieści angielskiego pisarza L. Stern'a "Podróż sentymentalna" (1768). Sentymentaliści koncentrowali swe zainteresowania przede wszystkim na człowieku i jego prywatnym świecie. Obserwacja ludzkich uczuć, zachowań i emocji dostarczała materiału poetyckiego, mówiła o relacjach człowieka ze światem, prowadziła do wniosków na temat natury ludzkiej. Sentymentalizm - w przeciwieństwie do racjonalnie zorientowanego klasycyzmu - był więc nastawiony na czerpanie z doświadczenia. Był to prąd o charakterze zdecydowanie empirycznym. Sentymentalistów najbardziej interesowało doświadczenie wewnętrzne człowieka. W ten sposób odkrywano i badano jego psychologiczny wymiar. Ludzkie odczucia i doznania stawały się miarą indywidualności.
W twórczości sentymentalistów ważna była relacja człowieka z naturą. Na jej tle człowiek rysował się jako byt odrębny, ale zarazem dramatycznie z nią związany. Cywilizacyjne rozerwanie harmonii człowieka z naturą stawało się przyczyną wielu perypetii.
Podstawową kategorią literatury sentymentalnej było czucie. To ono decydowało o charakterze bohatera i rodzaju więzi międzyludzkich. Sentymentaliści rozwijając teorię czułości, odwoływali się do poglądów J. J. Rousseau, który w samym człowieku dostrzegał sprzeczności między jego pierwotną - czułą - naturą, a cechami narzuconymi w procesie cywilizacyjnym. Dlatego tak mocno podkreślano autonomię człowieka.
Sentymentaliści podkreślali - odwołując się właśnie do natury - równość wszystkich ludzi (był to swoisty demokratyzm, odpowiadający poglądom emancypującego się wówczas dynamicznie mieszczaństwa) oraz wagę osobistych (w przeciwieństwie do obiektywnego klasycyzmu) przeżyć i doznań. Prowadziło to do podkreślenia roli indywidualnego talentu w procesie twórczym.
Autorzy sentymentalni opowiadali się za literaturą czułą - prostą i zrozumiałą. Form wyrazu szukano w tradycji ludowej, w związkach poezji i muzyki, w doświadczeniach poezji arkadyjskiej. Prowadziło to do idealizacji świata przedstawionego. Wartości pozytywnych szukano w przeszłości, w ujmowanej sielankowo rzeczywistości wiejskiej, odrzucając miasto i czas teraźniejszy.
Literatura sentymentalna to głównie liryka - pieśni, sielanki, elegie, dumy - ale także formy dramatyczne jak np. drama mieszczańska łącząca w sobie cechy różnych gatunków, czy wreszcie epika z powieścią na pierwszym miejscu.
Sentymentalizm - poprzez zdecydowane podjęcie tematów związanych z uczuciem - torował drogę romantyzmowi, ale - należy o tym pamiętać - nie był jego fazą wstępną. W Polsce tendencje literatury czułej odnajdujemy już w latach sześćdziesiątych XVIII w. Początkowo są to przeróbki i adaptacje obcych autorów. Swoiście polski sentymentalizm rozwija się dopiero w ostatnich dekadach XVIII w. i pierwszych XIX w. Do najwybitniejszych polskich pisarzy sentymentalnych należą bez wątpienia: F. Karpiński, D. Kniaźnin, M. Wirtemberska, K. Brodziński i C. Godebski.
12. Rokoko
Trzecim prądem zaznaczającym swe wpływy na literaturę Oświecenia było rokoko (fr. rocaille). Termin pierwotnie oznaczał muszlę, a następnie również dekorację grot parkowych, przypominające skamieliny morskich muszli. Słowem tym posługiwano się na określenie sztuki pierwszej połowy XVIII w. - szczególnie sztuki francuskiej czasów Ludwika XV i sztuki saskiej. Cechy rokokowe pojawiły się również w literaturze, która zrezygnowała z wielkich tematów i podniosłego stylu na rzecz form drobnych, miniaturowych, dających odbiorcy dużo estetycznej przyjemności i zadowolenia. Styl rokokowy charakteryzuje kategoria wdzięku. Delikatność, subtelność, lekkość w ujmowaniu tematów nadają utworom rokokowym niezwykle wysmakowaną postać.
Rokoko był sztuką ludzi "dobrego gustu". Literatura służyła przede wszystkim dobrej zabawie, spełniała rolę elementu gry towarzyskiej. Sprzyjały temu drobne, epigramatyczne, jakby konwersacyjne formy wypowiedzi, świetnie oddające nastrój salonowych i buduarowych igraszek.
Rokokowy epikureizm pozwalał na oderwanie się od monotonii życia codziennego.
Pisarze uprawiający literaturę w stylu rokokowym sięgali do sielanek, poematów heroikomicznych, powiastek, piosenek, kupletów, epigramatów, biletów poetyckich.
Do Polski styl rokokowy docierał przede wszystkim z Francji, za sprawą dworu króla Stanisława Leszczyńskiego w Nancy oraz z saskiego Drezna, skąd na przykład przywędrowała idea zakładania w rezydencjach magnackich teatrów muzycznych.
Polskie rokoko rozwijało się między innymi w Puławach u Czartoryskich. Najbardziej znaczący poeci tego kręgu to: J. Szymanowski (autor "Listów o guście" - podstawowego wykładu estetyki polskiego rokoka), F. D. Kniaźnin, F. Zabłocki. Wśród poetów wykorzystujących styl rokokowy odnaleźć można także ówczesnych kontestatorów oficjalnego życia literackiego i towarzyskiego - J. Ancutę i J. Jasińskiego.
13. trembecki
Debiutował na początku lat siedemdziesiątych XVIII wieku. Jednak literatem był z przymusu i niechętnie (np. najsłynniejszy swój poemat napisał w zamian za możliwość rezydowania w Tulczynie).
Drażniła go własna twórczość, często podpisywał się cudzymi nazwiskami lub wręcz pisał dzieła anonimowe, przez co trudno ustalić jego teksty.
W swej twórczości literackiej przesiąknięty był wpływami literatury i kultury francuskiego klasycyzmu. Tworzył wiersze polityczne, bajki, poematy (najbardziej znany to Sofiówka z 1806 r.). Autor znanego tłumaczenia komedii Syn marnotrawny Woltera (ostatnio wydane drukiem w 2002 roku).
14. krasicki
1.Satyry
Satyra wywodzi się ze starożytności a za jej twórcę uznaje się Horacego. Jest to gatunek epicko liryczny. W satyrze autor przedstawia swój krytyczny stosunek do zjawiska lub osoby. Rozróżniamy następujące typy satyr: portretowe, sytuacyjne, obyczajowe. W Polsce satyra była charakterystyczna najbardziej dla XVIII wieku (Krasicki, Naruszewicz) i była głównym narzędziem krytyki stosunków społeczno - obyczajowych. Ignacy Krasicki starał się przedstawić prawdziwy obraz życia społeczeństwa z XVIII wiecznej Polski. To doskonały gatunek, który pozwala ilustrować i obnażać oraz ośmieszać najpopularniejsze wady społeczeństwa w Polsce w oświeceniu. Mottem całości utworów należących do satyr są słowa pochodzące z utworu zatytułowanego "Do króla" :
"Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka
Wielbi urząd, czci króla, lecz sądzi człowieka".
2.Bajki
Bajka to gatunek literacki, który powstał w drugiej połowie XVIII wieku. Gatunek ten ze względu na epicki charakter przy układzie wierszowanym, o charakterze powiastki, jest bardzo łatwy do odbioru zarówno przez dzieci, jak i dorosłych. Mimo swej prostej budowy bajki cechują się alegorycznym poruszeniem istotnych problemów, oraz zawartym w treści morałem, który zazwyczaj zawiera prawdy życiowe. Z tego też powodu czytanie bajek pobudza wyobraźnię i uczy.
Bohaterowie bajek Krasickiego posiadają właściwe cechy, które są niezmienne i jednoznacznie określone. Zgodnie z konwencją gatunku postacie te są przede wszystkim zwierzętami, ponieważ najbardziej odpowiadają konkretnym zachowaniom ludzkim. Zwierzęta ilustrują typowe cechy ludzkie i działają według prawa dżungli, czyli kto silniejszy ten lepszy a podstęp jest jedyną droga do sprawiedliwości i zwycięstwa. W tym świecie bajek nigdy nie wygrywa słabszy tylko sprytniejszy i silniejszy. Jest to analogia do świata ludzkiego. Wizja świata według Krasickiego wydaje się bardzo pesymistyczna, a tylko dlatego, ze autor bajek pisze o smutnych sprawach w sposób dowcipny, sceptyczny, bo chce jak najlepiej przekazać prawdę o świecie. Krasicki w czasie pisania satyr stał na stanowisku wyśmiewcy i kpiarza, widać, ze akceptuje rzeczywistość, w której żyje, ale ma jednak ogromną nadzieję, ze to się zmieni na lepsze.
3.Poematy heroikomiczne
poemat heroikomiczny powstał już w starożytności i miał być parodią eposu bohaterskiego. Parodia miał służyć ośmieszaniu negatywnych zjawisk, złych osób przez nieudolne naśladowanie.
Cechy poematu heroikomicznego:
- parodia,
- charakter żartobliwy, satyryczny,
- celem jest ośmieszenie zachowań,
- wysoki styl, typowy dla epopei,
- inwokacja, porównania homeryckie,
- brak zasady decorum,
- patetyczny język dla błahej tematyki.
Przykładem poematu heroikomicznego są dwa dzieła napisane przez I. Krasickiego, czyli "Myszeida" - inaczej wojna myszy i kotów oraz "Monachomachia" - czyli bitwa między zakonnikami. Kontrastowe zastosowanie wzniosłego tonu eposu z groteskowymi realiami oświeceniowej rzeczywistości umożliwiło przedstawienie satyrycznych obrazów, tak jak to ma miejsce w "Monachomachii", która pokazuje dość brutalnie poziom intelektualny oraz duchowość zakonników. Te sprawy były najważniejsze dla przekonania ludzi do wprowadzenia reformy oświaty, która ciągle była w rękach Kościoła. Jest tu dużo humoru sytuacyjnego, dowcipu językowego, celnych aforystycznych point, które przesiąknęły nawet do potocznego języka i przyjęły formę takich powiedzeń, jak "nie wszystko złoto co się świeci", albo "prawdziwa cnota krytyki się nie boi".
15. węgierski- Tomasz Kajetan Węgierski (ur. 1756 w Śliwnie na Podlasiu, zm. 11 kwietnia 1787 w Marsylii) - polski poeta epoki oświecenia, szlachcic, badacz i podróżnik, tłumacz, satyryk i wolnomularz.
Wokół postaci Węgierskiego panowała atmosfera skandalu i sensacji ponieważ poeta ten w sposób zjadliwy i gwałtowny atakował wady i niesprawiedliwości swojego wieku oraz wysoko postawione na dworze osoby, nie wyłączając króla. Cała jego twórczość zamyka się w latach siedemdziesiątych. Niektóre utwory ukazywały się na łamach "Zabaw przyjemnych i pożytecznych", jednak większość pozostała w rękopisach. Uczył się w Collegium Nobilium. Był kancelistą w Departamencie Sprawiedliwości Rady Nieustającej, utracił posadę po opublikowaniu jednego ze swoich utworów satyrycznych i w 1779 musiał opuścić kraj. Dużo podróżował - po Europie (Francja, Włochy, Anglia), Stanach Zjednoczonych (gdzie przybył w 1783 r.) i Ameryce Środkowej - bez specjalnego celu, dla zaspokojenia ciekawości świata. 25 czerwca 1783 dotarł na Martynikę. Pozostawił bardzo ciekawą relację świadczącą o jego żywym zainteresowaniu miejscową ludnością i zwiedzanymi terenami. Niekiedy utrzymywał się z... gry w karty.
Charakteryzuje go postawa libertyńsko-epikurejska. Prowadził walkę przeciwko obskurantyzmowi sarmackiemu, był antyklerykałem. Pisał listy poetyckie, satyry, wiersze okolicznościowe, bajki, epigramaty, a nawet poemat heroikomiczny ("Organy"- wzorowany na "Pulpicie" Boileau). Krytykował ówczesnych dostojników, "modne damy", kler. Był zwolennikiem Woltera. Jako jeden z pierwszych polskich oświeconych wyrażał wprost swój ateizm (np. w wierszu "Na ścianie La Grande-Chartreuse"). Opublikował przekłady listów poetyckich Woltera, Listów perskich Monteskiusza, Pigmaliona Rousseau, Belizariusza Marmontela.
Zmarł w Marsylii w wieku 32 lat.
16. Czołowym przedstawicielem polskiego sentymentalizmu był Franciszek Karpiński. Uczuciowość sentymentalną przedstawił w swoich wierszach i sielankach, zebranych w siedmiotomowe "Zabawki wierszem i prozą". Karpiński opisywał delikatne, sentymentalne uczucia, a bohaterką swoich wyznań i wierszy uczynił Justyny (to imię pojawia się w poezji Karpińskiego, dlatego czasem nazywany jest "śpiewakiem Justyny"). Dobrym przykładem na obrazowanie sentymentalnej uczuciowości jest wiersz Karpińskiego pt. "Do Justyny tęskność na wiosnę". Już w samym tytule pojawiają się dwa, typowe dla sentymentalizmu elementy- tęsknota, melancholia i odwołanie do przyrody (związki z pasterską sielanką). Kontrast osiąga podmiot liryczny poprzez zestawienie tych dwóch elementów- radosnej, budzącej się przyrody, jasnego, ciepłego dnia tchnącego nowym życiem i swoich emocji- tęsknoty, smutku, rozrzewnienia spowodowanego nieszczęśliwą miłością do niechętnej podmiotowi Justyny.
Najbardziej znanym utworem Karpińskiego jest sielanka "Laura i Filon". Jest to utwór sceniczny, który wykorzystując obrazowanie bazujące na elementach natury (koszyk malin, las, psy w oddalonych domostwach ludzi, róże, umówione drzewo- to wszystko składa się na charakterystyczną dla sielanek scenerię), opowiada o uczuciach kobiety, czekającej na swojego ukochanego "pod umówionym jaworem". Dziewczyna czeka na swojego Filona i przeżywa szereg uczuć, od radosnego podekscytowania przez niepewność uczuć Filona, spowodowany tym żal, aż po uświadomienie sobie swojej miłości do chłopca, rozwiania wątpliwości i powrotu radości z przyszłego spotkania z ukochanym.
17. Teatr Narodowy
W ówczesnych czasach teatr pełnił bardzo doniosłą funkcję społeczną. Został założony z inicjatywy króla w 1765 roku. Otwarcie „sceny narodowej” miało ogromne znaczenie, bowiem do tej pory ta dziedzina sztuki była dostępna jedynie dla wybranych (jako instytucja dworska). Komedie, bardzo wówczas popularne, ośmieszały wady sarmatów, gromiły głupotę. Do najwybitniejszych i najbardziej zasłużonych ludzi teatru należą:
Franciszek Bohomolec Małżeństwo z kalendarza, Monitor;
Wojciech Bogusławski Cud mniemany, czyli Krakowiacy i Górale;
Franciszek Zabłocki Zabobonnik, Sarmatyzm;
Julian Ursyn Niemcewicz Powrót posła.
18. Publicystyka
Ze względu na rozwój czasopiśmiennictwa publicystyczne teksty docierały do coraz to liczniejszej grupy odbiorców. Popularność tych utworów możemy tłumaczyć tym, że podejmowano w nich najbardziej aktualne tematy, które, ponieważ były poważne i wiązały się z utratą niepodległości, wzbudzały duże zainteresowanie. Teksty publicystyczne zawierały programy polityczne (stosunek autora do liberum veto, władzy wykonawczej, sejmu itd.) i wskazówki dotyczące naprawy państwa. Dzieła te cieszyły się szczególnie dużym zainteresowaniem w czasie obrad Sejmu Czteroletniego. Do najważniejszych publicystów epok oświecenia zaliczamy:
Stanisława Konarskiego O skutecznym rad sposobie;
Hugo Kołłątaja Prawo polityczne narodu polskiego;
Stanisława Staszica Przestrogi dla Polski.
19. Klasycyzm postanisławowski (1795 - 1822)
Oświecenie w Polsce nie skończyło się wraz z upadkiem państwa. Mimo że Warszawa, straciwszy rangę stolicy, stała się prowincjonalnym miastem Prus Południowych, to właśnie tutaj powstało Towarzystwo Przyjaciół Nauk, został napisany najdoskonalszy dramat neoklasycystyczny Barbara Radziwiłłówna Alojzego Felińskiego oraz pierwsza polska powieść psychologiczna - Malwina Marii Wirtemberskiej.
Siedemnaście lat, które upłynęły między ostatnim rozbiorem a wydaniem Ballad i romansów nieznanego szerzej Mickiewicza, nie było bynajmniej czarną dziurą w kulturze polskiej. W roku 1797 Józef Wybicki napisał Mazurek Dąbrowskiego - ta okolicznościowa pieśń napisana w Reggio Emilia dla uczczenia wymarszu polskich legionistów urosła do rangi hymnu narodowego. Zaś w roku 1816 powstał hymn religijny Boże, coś Polskę, w którym autor, Alojzy Feliński, zamieścił następujące słowa: "Przed Twe ołtarze zanosim błaganie: - Ojczyznę wolną pobłogosław, Panie!".
Oprócz Towarzystwa Przyjaciół Nauk słynne było Liceum Warszawskie, kierowane przez Samuela Bogumiła Lindego - autora pierwszego słownika języka polskiego. Sławę zdobyło również Liceum Krzemienieckie, nazywane "Atenami Wołyńskimi", gdzie udzielał się Hugo Kołłątaj, a najwybitniejszymi uczelniami wyższymi stały się zreformowana Akademia Krakowska, zwana Szkołą Główną Koronną oraz Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie, zwany Szkołą Główną Litewską.
"Czyliż dla Polski nie ma już ratunku?" - dramatycznie zapytywał Stanisław Staszic i stwierdził: "Paść może i naród wielki, zniszczeć nie może, tylko nikczemny". Bagaż nowoczesnej kultury oświecenia musiał Polakom starczyć na długie lata niewoli.
Klasycyzm. „Czworakie rozumienie klasyczności” według tezy Władysława
Tatarkiewicza: a) klasycyzm jako realizacja literatury doskonałej, wzorcowej; b)
jako model literatury antycznej; c) jako model literatury naśladującej antyk,
renesans, klasycyzm francuski XVII wieku; d) jako konstrukcja stylistycznokompozycyjna
o walorach przejrzystości, jasności, „geometryczności”.
Poetyka Arystotelesa
1. Literatura jest sztuką naśladowczą, mimetyczną - od gr. mimesis = naśladowanie
2. Istnieją rozmaite gatunki literackie, które różnią się ze względu na sposób naśladowania :
epopeja i dyrytamb - naśladują za pomocą narracji
tragedia - przez przedstawienie działających osób
3. Miarą wartości literatury nie jest prawda, ale reakcje odbiorcy, najpełniej oddziałuje na widza tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy (litość i trwogę) - katharsis
(katharsis - oczyszczenie, dzięki wywołanym emocjom spektakl dramatyczny miał oczyścić ze złych uczuć i udoskonalić moralnie widza)
4. Poezja (literatura) różni się od nauki. Dzieło naukowe mówi prawdę, a dzieło naśladowcze ujmuje to, co jest prawdopodobne lub konieczne
5. Poezja działa na odbiorcę nie dzięki przedstawionym przedmiotom (odpowiednikami rzeczywistości), ale dlatego, że sposób ich przedstawienia wzbudza emocje
_______________________________________________________________________________