Wydawca „MYŚL POLSKA”; 8, Alma Terrace, London, W. 8

Z zasiłkiem Instytutu im. Romana Dmowskiego w St. Zjednoczonych

Do druku przygotowali: Antoni Dargas, Józef Płoski i Hanka Świeżawska

Printed by Gryf Printers (H. C.) Ltd. — 171 Battersea Church Road, London, S. W. 11.

STANISŁAW KOZICKI

HISTORIA LIGI NARODOWEJ

(OKRES 1887 — 1907)

„MYŚL POLSKA”, LONDYN 1964

CZĘŚĆ V

ORGANIZACJA I IDEOLOGIA

ROZDZIAŁ PIERWSZY

ORGANIZACJA LIGI NARODOWEJ

Liga Narodowa powstała w Warszawie w 1893 r. ze zreorgani­zowanej przez R. Dmow­skiego Ligi Polskiej na podstawie sta­tutu, opracowanego przez Dmowskiego i Balickiego w Gene­wie w lipcu 1892 r. Była to organizacja tajna i bardzo ścisła, przy­stosowana do zadania prowa­dzenia walki politycznej z rządem państw zaborczych. Władzą ustawodawczą organizacji była Rada Tajna, złożona z nieograniczonej ilości członków, władzą wy­konawczą był Komitet Centralny, złożony z 5 członków. Orga­nami pomocniczymi Komitetu Centralnego były wydziały (administra­cyjny, oświatowy i stowarzyszeń, prasy, komunikacji, skarbu i bezpieczeństwa), komisarze pełno­mocni, mianowani przez Radę Tajną oraz komisarze (terytorialni), mianowani przez Komitet Centralny.

W 1897 r. (czerwiec) Komitet Centralny zmienił statut Ligi, kasując Radę Tajną i wpro­wadzając zamiast niej regularne, odbywające się przynajmniej raz na rok, zjazdy urzędników or­ganizacji i mężów zaufania.

Drugą zmianę w statucie zrobił Komitet Centralny w 1903 r. wprowadzając na miejsce zjazdów, poprzednio wymienionych, Radę Główną, złożoną w części z wyborów. Rada składała się z 40 członków, wybieranych w głosowaniu tajnym przez ogół członków Ligi Narodowej, w 3/4 swego składu, w 1/4 każdego kompletu krajowego mianowanych przez Komitety Krajowe; jed­ną dziesiątą ponadto mianował Komitet Centralny. Do kompe­tencji Rady Głównej należało: a) uchwalenie zasad przewodnich ogólnego ustawodawstwa Ligi Narodowej i przyjmowanie przedkładanych przez Komitet Centralny zmian tychże uchwał w ca­łości; b) ocena polityki Komitetu Centralnego w przeszłości i udzielanie mu votum zaufania lub nieufności; c) nakreślanie ogólnej dyrektywy politycznej dla Komitetu Centralnego bez możności wszakże krępowania go uchwałami, dotyczącymi same­go systemu prowadzenia akcji; d) uchwalanie preliminarza budżetu organizacyjnego; e) wyrażanie swej opinii we wszyst­kich sprawach dotyczących ogólnej działalności organizacji (§17 Statutu).

Liga była podzielona pod względem terytorialnym na kraje, w przystosowaniu do odmiennych stosunków politycznych w róż­nych dzielnicach Polski. Krajów tych było pięć: Królestwo Pol­skie, zabór austriacki, zabór pruski, Litwa i Ruś. Wychodztwo zagraniczne stanowiło odrębną całość autonomiczną, bezterytorialną.

Na czele krajów stały Komitety Krajowe, na czele wychodztwa — Komitet Wychodźczy, a wszystkie mianowane przez Komitet Centralny. Gdzie organizacja była słabsza, zastępowali komitety komisarze pełnomocni. W Królestwie, gdzie ilość członków Ligi była największa, posiadał Komitet Krajowy swych komisarzy w poszczególnych okręgach. Komisarzy tych było zazwyczaj sie­dmiu: na Warszawę, na gub. warszawską, na gub. płocką, na gub. łomżyńską, na gub. piotrkowską i kaliską (w Łodzi), na Zagłębie Dąbrowskie i na gub. lubelską. W poszczególnych kra­jach dla spraw miejscowych odbywały się zwykle coroczne lub częstsze zjazdy krajowe. W Warszawie członkowie Ligi dzielili się dla załatwienia czynności administracyjnych na grupy.

Po przemianie Ligi Polskiej na Ligę Narodową (1 kwietnia 1893) władzą naczelną organi­zacji stał się Komitet Centralny z siedzibą w Warszawie. Do Komitetu tego w latach 1893—1896 należeli w okresach, które dziś ustalić się nie dadzą: Jan Po­pławski, Roman Dmowski, Józef Kamiński, dr Wacław Męczkowski, Zygmunt Wasilewski, Józef Hłasko i Władysław Jabłonowski.

Na zjeździe członków Ligi, który się odbył latem 1896 r. w Budapeszcie, wybrano nowy Komitet Centralny, do którego we­szli: Jan Popławski, Roman Dmowski, Zygmunt Balicki, Teofil Waligórski i Karol Raczkowski, Ten Komitet Central­ny przetrwał w tym składzie przez lat dziesięć — do 1906 r. włącznie. Podczas podróży Dmowskiego do Brazylii brał udział w posiedze­niach Komitetu Centralnego Józef Kaminski, w 1902 r. kooptował Komitet po zjeździe w Kra­kowie Feliksa Godlewskiego, był on jednak w Komitecie Centralnym tylko rok, bo w r. 1903 opuścił na czas dłuższy Warszawę.

W dziejach Ligi lata 1896—1906 stanowią najintensywniejszy okres jej działalności. Wówczas to objęła organizacja wszystkie zabory, wytworzyła swą ideologię i program, wydawała swój główny organ Przegląd Wszechpolski (1895—1905), powołała do życia Towarzystwo Oświaty Narodowej i Polaka, weszła wreszcie na szerszą arenę polityczną w czasie wojny rosyjsko-japońskiej i kryzysu państwowego w Rosji. W tym de­cydującym okresie życia Ligi Narodowej spoczywało kierow­nictwo w rękach wymienionych powyżej członków Komitetu Cen­tralnego. Popławski, Dmowski i Balicki byli twórcami ruchu narodowego w Polsce, jego teoretykami. Waligórski i Raczkowski brali ciągły i żywy udział w działalności praktycznej na tere­nie Królestwa Polskiego: ich spostrzeżenia i doświadczenia oraz sądy o położeniu politycznym i potrzebach ruchu wpływały za­równo na oświetlanie zagadnień w prasie i czasopismach Ligi, jak i na decyzje polityczne. Trzeba tedy stwierdzić, że na wyniki działalności wszyscy członkowie Komitetu Centralnego mieli duży wpływ i wszyscy za te wyniki są odpowiedzialni. Nazwiska „teoretyków” ruchu były znane, bo podpisywali swe rozprawy i artykuły. Dla historyka i dla potomności ma swoją wagę stwierdzenie, jacy ludzie mieli kierowniczą rolę w rozwoju ruchu narodowego.

Zebrania Komitetu Centralnego odbywały się kilka razy do roku — od czasu, gdy w Krakowie osiadł Balicki (1898), zwykle w jego mieszkaniu na Dębnikach. Protokóły posiedzeń prowadził Balieki, niestety zaginęły one. Sprawozdania Komitetu Central­nego dla Komisji Nadzorczej Skarbu Narodowego pisał prze­ważnie Balicki. Skarbnikiem Komitetu był Teofil Waligórski, za wyjątkiem roku 1906_r gdy kasę miał K. Raczkowski.

Komitet Centralny z lat 1896—1906 był bardzo dobrze zgrany, stanowił zespół ludzi, uzupełniających się wzajemnie, mimo róż­nic wieku, temperamentów, a nawet metody myślenia. Najwięk­szy autorytet w Komitecie Centralnym miał Jan Poplawski, nie dlatego, że był najstarszy wiekiem, lecz że uznawano w nim inicjatora ruchu narodowego, ufano jego rozumowi i wiedzy politycznej, jaką posiadał. Wiedzę i doświadczenie organizacyjne posiadał Balicki, duszą Komitetu wszakże, sprężyną główną jego działalności, był Roman Dmowski, posiadający energię do czynu i twórczy umyst. Polityka i działalność Ligi opierały się przede wszystkim na organizacji Królestwa: tę organizację reprezen­towali w Komitecie Waligórski i Raczkowski. Do wyjazdu swego z Warszawy do Zagłębia (1900) był Waligórski kierownikiem organizacji w Królestwie, miał jednak nie tylko % tego tytułu wpływ w Komitecie — był silną indywidualnością, posiadał wiel­ką znajomość kraju i jego przeszłości, miał temperament i zmysł polityczny, miał wszystkie właściwości człowieka władzy. Racz­kowski kierował pracami Ligi w Łodzi, w warunkach bardzo trudnych, miał zmysł polityczny i znajomość życia realnego.

Komitety Krajowe były w pięciu krajach: Skład tych komi­tetów trudno dziś dokładnie ustalić, bo były one tajne wobec członków Ligi, którzy w każdym kraju znali tylko jednego jawnego członka komitetu. Tylko członkowie komitetów pamiętać mogli ich skład, a nie wszyscy spośród nich pozostawili pisane wspomnienia. Protokółów zebrań zaś nie prowadzono. Możemy tedy podać tylko niezupełne wiadomości o tym, jaki był skład Komitetów Krajowych w okresie 1893—1906.

W Królestwie w ciągu całego tego okresu byli w Komitecie Krajowym: Józef Kamiński, Teofil Waligórski i Karol Racz­kowski (ten ostatni za wyjątkiem lat 1904 i 1905, które spędził w Rosji). W łatach 1896—1899 był w Komitecie Krajowym Bo­lesław Koskowski. Należeli doń prócz tego w czasie od 1893 do 1902 r,: dr Wacław Męczkowski, Feliks Godlewski, Zygmunt Makowiecki, Kazimierz Łazarowicz, Zygmunt Szaniawski i Tadeusz Sułowski. We wrześniu 1902 r. Komitet Krajowy, wówczas istniejący, został rozwiązany przez Komitet Centralny, a na jego miejsce mianowany nowy. Do Komitetu rozwiązanego należeli; J. Kamiński, K. Raczkowski, T. Waligórski, F. Godlewski, W. Męczkowski, K. Łazarowicz i Z. Szaniawski; do mianowanego na jego miejsce: J. Kamiński, K. Raczkowski, T. Waligórski, F. Godlewski, K. Łazarowiez, Z. Makowiecki i T. Sułowski. W 1903 r. wszedł do Komitetu Krajowego dr W. Łapiński, w 1904 r. — Al. Zawadzki i St. Kozicki. W r. 1905, po przyjeździe na stały pobyt do Warszawy Dmowskiego, Komitet Krajowy został znacz­nie rozszerzony, należeli doń od wiosny r. 1905 do wiosny r. 1906 prócz powyżej wymienionych: Stanisław Chełchowski, Stanisław Libicki, Stanisław Moskalewski, Leon Rutkowski i Zygmunt Balicki, który się był przeniósł z Krakowa do Warszawy. Przy tym licznym Komitecie istniała złożona z pięciu członków pod prze­wodnictwem R. Dmowskiego Komisja Wykonawcza, która pro­wadziła całą robotę w owym burzliwym 1905 r., zbierając się codziennie. W tej Komisji byli — St. Kozicki, J. Gościcki, M. Bieńkowski i J. Załuska.

Komitet Krajowy Królestwa działał za pośrednictwem komi­sarzy. Komisarzami w Warszawie byli: J. Kamiński, potem T. Waligórski (do 1902 r.), F. Godlewski (1902—1903), Z. Mako­wiecki (1903—1904), W. Łapiński (1905), K. Łazarowicz (1906), wreszcie K. Raczkowski (1907). Na prowincji w Królestwie byli komisarzami w okresie 1893—1906: w gub. warszawskiej — dr K. Troczewski, w gub. płockiej — dr L. Rutkowski, w gub. łomżyńskiej — dr J. Harusewicz, w gub. lubelskiej — na północy (Lublin) dr B. Malewski, a potem Józef Guzowski, na południu (Zwierzyniec) Stanisław Moskalewski, w Łodzi i gub. piotr­kowskiej i kaliskiej — K. Raczkowski, a od kwietnia 1904 r. — Tadeusz Sułowski, w Zagłębiu Dąbrowskim — K. Racz­kowski (1893—1895), a potem — dr Zbigniew Paderewski. W innych guberniach było tak mało członków Ligi, że komisarzy nie mianowano.

W Wilnie był komisarzem dr F. F. Świeżyński.

W Kijowie był komisarzem najpierw Wilhelm Kulikowski, a potem (od 1906 r.) Joachim Bartoszewicz.

W Galicji należeli do Komitetu Krajowego: Jan Popławski, Zygmunt Balicki, dr Ernest Adam i Leonard Tarnawski, póź­niej wszedł J.G.Pawlikowski. Komisarzami we Lwowie byli kolejno — Gabriel Sokolnicki, Edmund Moszyński i Józef Hłasko. Komisarzem w Krakowie — od 1898 r. do 1905 r. Zygmunt Balicki, a potem Stanisław Rowiński.

W zaborze pruskim był Komitet Krajowy pod przewodnictwem (od założenia grupy miejscowej Ligi do końca 1906 r.) — Ma­riana Seydy.

----------

Duże znaczenie w życiu Ligi miały doroczne zjazdy — do r. 1902 — urzędników organiza­cyjnych i mężów zaufania, a od 1903 r. pochodzącej częściowo z wyborów Rady Głównej. Na zjazdach tych zdawał Komitet Centralny sprawę ze swej dzia­łalności, przeprowadzano dyskusję nad polityką i pracami Ligi, wreszcie wybierano członków Komitetu Centralnego. Nie jesteś­my w możności wobec braku protokółów i wspomnień członków Ligi ustalić ani ścisłej daty, ani miejsca, ani składu osobistego dorocznych zjazdów. Dużą wagę miał zjazd, który się odbył latem 1896 r. w Budapeszcie. Wybrano na nim Komitet Cen­tralny, który kierował pracami i polityką Ligi.

Do 1899 r. odbywały się zjazdy urzędników organizacji i mę­żów zaufania tylko z zaboru rosyjskiego, bo w Galicji Liga po­siadała tylko niewielu członków — emigrantów z Królestwa, a w zaborze pruskim członków Ligi nie było wcale.

Po raz pierwszy byli Galicjanie na zjeździe, który się odbył w sierpniu 1900 r. w Zako­pa­nem. Byli na nim: Popławski, Ba­licki, Dmowski (po powrocie z Brazylii), Waligórski, Raczkowski, K. Łazarowicz, W. Łapiński, Z. Makowiecki, Al. Zawadzki, J. Harusewicz, Z. Szaniawski, J. Hłasko, P. Panek, L. Rutkowski, Z. Paderewski, T. Grużewski, St. Kozieki; z Galicji — Sta­nisław Biega i Leonard Tarnawski; z wychodztwa — Dygat (z Paryża).

W roku 1902 odbył się zjazd organizacyjny w Krakowie. Pierwszy raz byli wówczas na zjeździe Ligi przedstawiciele za­boru pruskiego: W. Korfanty, J. Kowalczyk i C. Rydlewski. Z in­nych zaborów byli: Balicki, Poplawski, Dmowski, Waligórski, Raczkowski, J. Kamiński, F. Godle­wski, J. Harusewicz, K. Troczewski, L. Rutkowski, Wł. Jablonowski, Z. Paderewski, St. Moska­lewski, B. Malewski, J. Stecki, K. Łazarowicz, W. Łapiński, B. Jakimiak, St. Surzycki, Turski z Krakowa, St. Biega, A. Rząd.

Od 1903 r. odbywały się coroczne zebrania Rady Głównej. Na pierwszym z nich, w lipcu 1903 r. w Krakowie, została przyjęta część ogólna nowego programu Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego. Część szczegółową opracowała wybrana na tym ze­braniu komisja, która się zebrała we wrześniu 1903 r. również w Krakowie w redakcji Przeglądu Wszechpolskiego. Na zebraniu Rady Głównej 1 i 2 listopada 1904 r. w Krakowie zajmowano się zagadnieniami, będącymi w związku z wojną rosyjsko-japońską. Był na nim Dmowski, który świeżo wrócił z Japonii i brał udział w zjeździe stronnictw opozycyjnych ro­syjskich w Paryżu.

W 1906 r. odbył się zjazd Rady Głównej w Warszawie, ujaw­niono na nim sktad Komitetu Centralnego.

W roku następnym po zjeździe w Budapeszcie, a więc w 1897 r. (październik), odbył się w Warszawie zjazd, zwołany przez Ko­mitet Krajowy Królestwa Polskiego „w celu zasięgnięcia zda­nia urzędników i krajowych członków organizacji o najbliższych potrzebach ruchu...” Sprawa organizacji i bezpośrednich za­dań stronnictwa została gruntownie przedyskutowana i wszech­stronnie oświetlona. Referaty i rozprawy na tym zjeździe wy­kazały nader pocieszający fakt podnie­sienia się poziomu pojęć politycznych wśród członków Ligi i można stanowczo stwierdzić, że żaden z dotychczasowych zjazdów organizacji nie przedstawiał się pod tym względem tak poważnie. Na tym samym zjeździe została również szeroko przedyskutowana sprawa akcji politycz­nej na gruncie samorządu gminnego w Królestwie polskim.

Ważne uchwały zapadły na zjeździe członków Ligi z zaboru rosyjskiego, który się odbył w lutym 1899 r. Zatwierdzono na nim uchwałę Komitetu Centralnego o założeniu Towarzystwa Oświaty Narodowej. „Zjazd ten — jak czytamy w Sprawozdaniu Komitetu Centralnego dla Skarbu Narodowego z r. 1898—1899 — przeprowadził ważną zmianę organizacyjną: ustanowione zo­stały Dziesiątki, mające stałe posiedzenia i prawo przyjmowania członków (zatwierdzonych przez K.K.); zaprowadzono przy tym podział pracy między nimi, co w przyszłości posłuży za pod­stawę organizacji wydziałów. Zjazd... był... w znacznym stop­niu poświęcony kwestiom zasadniczym. Został wyraźnie zazna­czony kierunek ludowy, jako grunt do dalszego szerzenia orga­nizacji, kierunek nieprzejednany w walce z rządem i wyraźnie partyjny w stosunku do innych stronnictw”. Przedstawicielem Komitetu Centralnego na tym zjeździe był Zygmunt Balicki.

W 1900 r. (w lutym) odbył się w Warszawie zjazd organów i przedstawicieli Ligi zaboru rosyjskiego w zredukowanej formie pod względem ilości uczestników ze względu na wyjątkowe w tym czasie warunki policyjne.

W latach następnych (1901—1906) odbywały się stale doraźne zjazdy komisarzy i mężów zaufania Ligi z Królestwa Polskiego. Podobne zjazdy obywały się dla Litwy w Wilnie.

W zaborze pruskim pierwszy zjazd członków Ligi odbywał się w kwietniu 1901 r. Zjazdy takie odbywały się także w latach następnych.

Protokół.

Sprawozdanie Komitetu Centralnego dla Skarbu Narodowego, 1896—1897.

Sprawozdanie K.C. 1902—1903.

Jan Ludwik Popławski urodził się 17 stycznia 1854 r. we wai Bystrzejowicach pod Lublinem z ojca Wiktora i matki Ludwiki z Ponikowskich. Do szkól uczęszczał w Lublinie, na Uniwersytet Warszawski wstąpił w roku 1874. Jako student należał wraz z Ada­mem Szymańskim do organizacji politycznej — Konfederacji Na­rodu Polskiego. W roku 1878 był aresztowany i zesłany do gub. wiackiej. Zwolniony w r. 1882 powrócił do Warszawy i zaczął pisywać w Prawdzie Aleksandra Świętochowskiego, podpisując się Wiat. Potem wszedł do założonego w r. 1886 Głosu, gdzie stał się głównym publicystą. W roku 1884 ożenił się z Felicją Fotocką, z którą miał syna i córkę. Za udział w manifestacji w setną rocz­nicę powstania warszawskiego z 17 kwietnia 1794 r. został areszto­wany. W r. 1895 zwolniony z cytadeli za kaucją. Skorzystał z tego i wyjechał do Lwowa, gdzie wraz z Dmowskim poświęcił się wydawaniu czasopisma politycznego Przegląd Wszechpolski. Na począt­ku r. 1902 Przegląd został przeniesiony do Krakowa. Popławski zo­stał we Lwowie i zajął się redakcją dziennika Wiek XX. Gdy w roku 1902 zwolennicy Demokracji Narodowej kupili Słowo Polskie, a re­daktorem pisma został Zygmunt Wasilewski, Popławski był redakto­rem politycznym i publicystą. W Przeglądzie Wszechpolskim ukazały się najważniejsze prace Popławskiego. Brał też Popławski udział w organizacji stronnictwa w zaborze austriackim. Od roku 1896 prowa­dził Popławski miesięcznik ludowy Polak, wydawany w Krakowie i przeznaczony dla czytelników w zaborze rosyjskim. Później był inicjatorem tygodnika ludowego Ojczyzna dla Galicji. Po zmianach, jakie nastąpiły po wojnie z Japonią w Rosji, powrócił Popławski w r. 1906 do Warszawy, wziął udział w kierownictwie ruchem demokratyczno-narodowym, wszedł do redakcji dziennika Gazeta Polska. Zmarł 12 marca 1908 r. Pogrzeb odbył się 16 marca i zamienił w wielką manifestację narodową. (Z. Wasilewski: Przedmowa do Pism Politycznych J.L.Popławskiego).

Przytaczamy ważniejsze daty z życia Romana Dmowskiego: Urodził się w Kamionku pod Pragą, dnia 9 sierpnia 1864 roku z ojca Walentego i matki Józefy z Lenarskich. Ukończył gimnazjum w r. 1886 i zapisał się na wydział fizyko-matematyczny Uniwersytetu Warszawskiego, na sekcję nauk przyrodniczych. W maju 1891 r., po złożeniu rozprawy Przyczynek do morfologii wymoczków włoskowatych otrzymał stopień kandydata nauk przyrodniczych [odpowiednik dzisiejszego doktoratu]. Na jesieni roku 1891 wyjechał do Paryża na studia dalsze; powrócił w sierpniu 1892 r. i został aresztowany na stacji Granica. Przebył 6 miesięcy w więzieniu (do 2 stycznia 1893 r.), potem skazany na 3 lata wy­siedlenia z Królestwa, osiadł w Mitawie. Stamtąd w lutym 1895 r. wyjechał do Lwowa i objął redakcję Przeglądu Wszechpolskiego. W okresie wydawania Przeglądu (1895—1906) wyjeżdżał Dmowski czę­sto za granicę, mieszkał najpierw we Lwowie, a potem od r. 1901 w Krakowie. W r. 1904 odbył podróż do Japonii. Na wiosnę r. 1905 pojechał na kilka miesięcy do Warszawy, a na jesieni tegoż roku osiadł tam na stałe. Od 1 grudnia 1906 r. objął redakcję Gazety Pol­skiej. W lutym 1907 r. został wybrany na posta do II Dumy i wy­jechał (27.II) do Petersburga. Był następnie wybrany na posła do III Dumy. W lutym 1909 r. złożył mandat. Osiadł wówczas na stałe w Warszawie. Gdy w r. 1914 wybuchła wojna europejska, Dmowski przebywał za granicą. Zdołał powrócić przez Szwecję i Finlandię do Warszawy. W lipcu r. 1915 wyjechał Dmowski do Petersburga na zebranie komisji, która została zwołana dla opracowania projektu urzeczywistnienia zapowiedzi odezwy w. księcia Mikołaja Mikołajewicza. Gdy Niemcy zajęli Warszawę (5.VIII.1915) pozostał Dmow­ski w Petersburgu. Stamtąd w listopadzie r. 1915 wyjechał na Za­chód — najprzód mieszkał w Londynie (do 5 sierpnia 1917), a potem w Paryżu, jako prezes Komitetu Narodowego Polskiego. W r. 1918 odbył podróż do Stanów Zjednoczonych. W styczniu r. 1920 wyjechał na dłuższą kurację do Algieru, a 15 maja tegoż roku powrócił do kraju. Mieszkał najprzód w Poznaniu, potem w Warszawie, wreszcie osiadł na stałe w Chludowie (od r. 1922) pod Poznaniem. Od 28.X. do 15.XI.1923 r. był ministrem spraw zagranicznych. W r.1934 sprzedał Chludowo i przeniósł się na stałe do Warszawy. Umarł w Drozdowie pod Łomżą dnia 2 stycznia 1939 r. Pogrzeb odbył się w sobotę po Trzech Królach. Spoczął na Bródnie w grobie rodzinnym. (Życiorys Dmowskiego, napisany przez prof. Ignacego Chrzanow­skiego i prof. Władysława Konopczyńskiego w Słowniku Biograficz­nym).

Zygmunt Balicki urodził się 30 grudnia 1858 r. w Lublinie, jako syn Seweryna i Karoliny z Pruszyńskich. Ukończył gimnazjum w Lublinie, a następnie wydział prawny Uniwersytetu w Petersbur­gu. Z początku roku 1881 wyjechał do Galicji i mieszkał we Lwowie. Był aresztowany, oskarżony o agitację socjalistyczną, miał proces (1882), odbył karę. Był znów aresztowany, próbował uciec, schwy­tany został i odstawiony do granicy rumuńskiej (1883). Na stałe zamieszkał w Szwajcarii, najprzód w Zurychu, potem w Genewie. W styczniu 1891 r, poślubił Gabrielę Iwanowską. W roku 1896 otrzymał w Genewie tytuł doktora praw na podstawie pracy pod tytułem: L'Etat, comme organisation coercitive de la societe politique. Został potem zaproszony na członka Międzynarodowego Instytutu Socjolo­gicznego w Paryżu. W 1895 r. odbył podróż do Stanów Zjednoczo­nych. W 1896 r. zamieszkał w Monachium. W 1898 r. przeniósł się do Krakowa, gdzie przebywał do 1905 roku, tj. do swego przeniesie­nia się do Warszawy. Od stycznia 1898 r. do połowy 1914 r. był redaktorem miesięcznika Przegląd Narodowy. Za umieszczenie w tym piśmie Programu Szymona Konarskiego został skazany na rok więzienia, które odbył we Włocławku. W roku 1915 wyjechał do Piotrogrodu i tam zmarł 12 listopada 1916 roku. O Balickim pisali: prof. Zygmunt Wojciechowski w Słowniku Biograficznym; Zygmunt Wasilewski w książce Współcześni.

Teofil Waligórski urodził się 5 marca 1859 r. w Mroczkowie w Kieleckim, jako piąte z kolei dziecko Adama i Karoliny z Krzaków. Ojciec pracował od r. 1835 w górnictwie, w r. 1862 został zawiadowcą zakładu „Rejów” koło Suchedniowa i pozostał na tym stanowisku aż do śmierci, tzn. do r. 1889. Teofil Waligórski miał lat cztery, gdy wybuchło powstanie, w jego pamięci jednak pozostały ówczesne wy­padki i wywarły one na dziecku duże wrażenie. W domu żyły wspom­nienia powstania. Teofil czytał dużo książek historycznych. Nauki pobierał w Kielcach, najpierw w zakładzie Francuza Hillera, a po­tem, od kl. IV-tej, w gimnazjum kieleckim, gdzie wyróżnił się zdol­nościami. Mimo to nie dostał promocji do kl. VI-tej. Ojciec, bardzo wymagający i surowy w postępowaniu z synami, tak się rozgniewał, że zabrał 15-letniego Teofila z gimnazjum i oddał go na zwykłego robotnika w kopalni. Wypadek ten wpłynął w sposób decydujący na całe życie Waligórskiego — doprowadził do zerwania serdecznych stosunków z ojcem, którego bardzo kochał i nie pozwolił mu na ukończenie studiów, które tak lubił i które byłyby mu dały lepszą podstawę w życiu. Po jakimś czasie udało się Waligórskiemu wydostać na szerszy świat, przy pomocy rodziny dostał posadę w jed­nej z księgarni warszawskich, sądził że będzie miał sposobność kształcić się samodzielnie. Doznał zawodu. Otrzymał później zajęcie w biurze składu aptecznego Franciszka Gallego, gdzie miał dużo lepsze warunki bytu. Ciągnęło go jednak w szeroki świat. Wraz z kolegą udał się do Krakowa, gdzie chciał wstąpić do kawalerii austriackiej, miał bowiem od dzieciństwa pociąg do konia i wojsko­wości. Okazało się jednak, że jako poddani rosyjscy przyjęci być nie mogą. Wrócił tedy do Królestwa, przebył kilka miesięcy w domu rodzinnym i pogodził się z ojcem. Jesienią r. 1878 otrzymał posadę w fabryce Kraszewskiego w Warszawie, a po likwidacji tej firmy w znanej fabryce Rudzkiego i S-ka. W r. 1884 wyjeżdża na rok do Petersburga, gdzie pracuje w firmie Frageta, wraca potem do War­szawy i do Rudzkich. Żeni się w r. 1885 z panną Gallówną. Koło roku 1890 wchodzi Waligórski w stosunki z kołami, zajmującymi się działalnością konspiracyjną narodową. Stanisław Michalski zapoz­naje go z ludźmi, skupia­ją­cymi się koło Głosu. Wówczas rozpoczyna się życie polityczne Waligórskiego. Koło r. 1896 poznaje się z Roma­nem Dmowskim. W r. 1896 na zjeździe w Budapeszcie wchodzi do Komitetu Centralnego Ligi Narodowej i odgrywa w tej organi­zacji rolę kierowniczą. Jest jakiś czas komisarzem Ligi na Warsza­wę, wyjżdża często do Krakowa i do Rapperswilu.

Praca w fabryce i działalność konspiracyjna wyczerpały zdrowie Waligórskiego, skorzystał więc skwapliwie z propo­zycji przyjaciół (dr Żołędziowski, Józef Kamiński i Roman Niewiadomski) wejścia do spółki, która nabyła małą kopalnię węgla w Zagłębiu Dąbiowskim i objęcia kierownictwa kopalni. Na jesieni 1900 r. przeniósł się wraz z rodziną do Sosnowca, nie przerywa jednak działalności poli­tycznej. W 1901 r. unika szczęśliwie aresztowania: kończy się na szczegółowej rewizji przez żandarmów. W 1904 r. wyjeżdża Waligórski z pielgrzymką unitów do Rzymu i jest na audiencji u Ojca św. Na wiosnę 1904 r., po sprzedaniu kopalni, Waligórski obejmuje admini­strację dóbr Ojcowskich, należących do ks. Czartoryskiej. Tu czuł się bardzo dobrze, bo lubił wieś i zajęcie rolnicze. Ojców był bliski jego stronom rodzinnym, z którymi wiązały go wspomnienia dzieciństwa. Ten najspokojniejszy okres życia Waligórskiego prze­rywają wybory do Dumy. Przyjaciele polityczni żądają od niego, by kandydował na posła. Godzi się bardzo niechętnie, bo nie ma wiary w możność zdobycia czegokolwiek od Rosji na drodze legalnej. Zostaje w 1906 r. posłem i jedzie na kilka miesięcy do Petersburga. Praca poselska jest męcząca i przykra. „Życie, jakie tu prowadzimy — pisze do żony 25.V.1906 — jest nadzwyczaj gorączkowe, dwu­dziestogodzinne posiedzenia niemal codziennie, masa szarpiących, duszę wątpliwości, ogromna korespondencja, gdyż odbieram z kraju dziesiątki listów, prasa, z którą trzeba utrzymywać stosunki — wszystko to wytwarza chaos, nie pozwalający na chwilę skupienia myśli, spokoju, samotności, które tak lubię”.

Wyjazd do Petersburga doprowadził do konfliktu z administracją dóbr ks. Czartoryskiej — Waligórski traci swe stanowisko w Ojco­wie. Wkrótce rozwiązano Dumę, co pozostawia go na bruku bez zajęcia i bez dochodów. W sierpniu 1906 r. jest Waligórski w Warszawie, jedzie później na kilka tygodni do Szwajcarii, we wrześniu wraca do Warszawy i wchodzi najpierw w skład redakcji nabytej wów­czas przez członków Stron. Demokratyczno-Narodowego Gazety Pol­skiej, a wkrótce potem zostaje redaktorem dziennika Naród, którego twórcą i zarządcą był Kazimierz Łazarowicz. Praca pisarska nie od­powiada upodobaniom Waligórskiego, żywiołem jego jest polityka, która w owych czasach rewolucji rosyjskiej jest trudna i męcząca. Życie w Warszawie wyczerpuje tedy Waligór­skiego, rozwija się u niego choroba serca. Lekarze, rodzina, przyjaciele doradzają wyjazd z Warszawy. Otrzymuje Waligórski Ojców w dzierżawę i wyjeżdża tam na stałe na jesieni 1908 r. Warunki życia ma dobre, zajęcie odpowiadające jego zamiłowaniom, lecz zdrowie nie powraca, a na­wet pogarsza się coraz bardziej. Na wiosnę 1913 r. przechodzi ciężką operację, po wyjściu ze szpitala mieszka do kwietnia u R. Dmowskiego na Smolnej. Wyjeżdża potem do Meranu. Umiera w nocy z dnia 12 na 13 sierpnia w Ojcowie. Pielęgnował go w chorobie lekarz zakładu leczniczego w Ojcowie, dawny przyjaciel i towarzysz w pracy politycznej, dr Stanisław Kozłowski. Ksiądz, który mu udzielił ostatnich Sakramentów, powiedział: „Umarł, jak prawdziwy chrześcijanin”. Został pochowany na cmentarzu w Smardze­wicach. W Gazecie Warszawskiej (18 sierpnia 1913 r.) zamieścił R. Dmowski wspomnienie o Waligórskim (Niepospolity człowiek): „Wyrażamy słuszne uznanie publiczne — pisał Dmowski — ludziom zamożnym, którzy z grosza swego dla kraju składają ofiary, lub którzy część owego czasu i swej pracy publicznym poświęcają sprawom. Ale kto widział Waligórskiego w czasie, kiedy zajmując skromne stanowisko w wielkiej fabryce, przykuty do służby w niej od wczesnego rana do późnego wieczora, znajdował jednak czas i siły do pełnienia bar­dzo odpowiedzialnych obowiązków w pracy narodowej, który wkładał w tę pracę tyle energii czynnej i tyle myśli, że ta praca przez szereg lat na nim, jako na głównym kierowniku się opierała, kto widział, jak zawzięcie wyszukiwał on do niej ludzi, jak ich umiał zachęcać, jak słabszych podpierał, jak ich prowadził — ten dopiero poznał, co to jest wielki duch obywatelski i bezgraniczna ofiarność”. (Napi­sane na podstawie Wspomnienia o śp. T. Waligórskim przez wdowę i córkę Hannę w 1931 r. dla prof. Z. Wojciechowskiego).

Karol Raczkowski w latach 1879—1885 był w szkole realnej we Włocławku. Maturę zdał w 1886 r. w Łowiczu. W 1886 r. wstąpił do Instytutu Technologicznego w Petersburgu, na jesieni 1890 r. przeniósł się na politechnikę w Zurychu i ukończył ją w 1892 r. W tymże roku osiadł w Zawierciu, w 1895 r. przeniósł się do Łodzi. Lata 1904—1906 spędził w Rosji w Iwanowo - Woznie­siensku. W grudniu 1906 r. przeniósł się do Warszawy i objął administrację Gazety Polskiej, która od 1.XII.1906 r. wychodziła pod redakcją R. Dmowskiego. W kwietniu 1907 r. wyjechał na stałe za granicę, gdzie pracował w przemyśle.

Józef Kamiński urodził się w Warszawie w 1862 r. Był naj­przód w IV gimnazjum w Warszawie, zdał maturę w Kielcach (1881). Po ukończeniu wydziału prawnego na Uniwersytecie Warszawskim osiadł w Warszawie i poświęcił się adwokaturze. W 1891 r. należał do organizatorów manifestacji w setną rocznicę Konstytucji. Po zamianie Ligi Polskiej na Narodową (1893) wszedł do władz Ligi Narodowej, był w Komitecie Centralnym i stale, aż do 1910 r., w Komitecie Krajowym Królestwa Polskiego. W 1910 r. na skutek choroby usunął się z życia publicznego. Zmarł 6 października 1929 roku

K. Raczkowski w swoim wspomnieniu o Komitecie Centralnym tak pisze: „Niewątpliwym autorytetem dla nas wszy­stkich pod wzglę­dem wiedzy i ideologii był Pan Jan (Popławski). Imponował on nie tylko naszym zwolennikom, potrafił też rozmawiać z przeciwnikami (Piłsudski za czasów lwowskich), zdobywając szacunek także tą dla wszystkich jasną bezinteresownością. Potrafił też zyskiwać ludzi do Ligi, a także przeprowadzać pewne prace prak­tyczne. W stosunku z Dmowskim — jako natura bardziej miękka — ustępował w spra­wach taktyki niejednokrotnie. Z drugiej strony miał w wybitnym stopniu pewnego ducha przeciwieństwa, wynikającego niewątpliwie z wielkiej inteligencji, widzącej różne strony każdej kwestii, nie dostrzegane w danej chwili przez innych, z czym stale trzeba się było liczyć. Drobny przykład: kiedy Teofil Waligórski skrytyko­wał wydany przeze mnie ostatni (1904) numer Pochodni, p. Jan zaraz wziął go w obronę, twierdząc, że właśnie jest bardzo dobry (prawda zapewne była pośrodku). To jedno jest pewne, że kochaliśmy p. Jana wszyscy i bez zastrzeżeń. Innego rodzaju uczucia wzbudzał Zygmunt B. [Balicki], teoretyk stale nastrojony na wysoki ton, skłonny do rozstrzygania paragrafem spraw praktycznych, fizycz­nie i duchowo wiecznie młody, z którym jakoś nigdy nie można było być naprawdę blisko. Teofil W. [Waligórski] tak go kiedyś określił: Zygmunt jest jakby kulą o wartościowym wnętrzu oraz cienkiej zewnętrznej po­włoce, stosunek z otoczeniem utrzymuje tylko ta cienka powłoka, stosunek zawsze jednako uprzejmy, nigdy zbyt głęboki, raczej for­malny i powierzchowny. Stąd też może pewna formalistyka w za­łatwianiu często zawiłych spraw. W stosunku do Romana i on ule­gał naciskowi silnej indywidualności tego ostatniego. Roman Dmow­ski był, oczywiście, duszą Komi­tetu Centralnego, o ile nie wyjeżdżał. Bo nie należy zapominać, że przecież Dmowski podróżował wciąż, co się w niemałym stopniu przyczyniło do jego wszechstronnej zna­jomości świata. Kiedy był na miejscu, wszystko musiało iść według jego sposobu myślenia. Organizował, lecz w każdej chwili gotów był do zlekceważenia organizacji, gdy ta była na drodze. Nie dawało się to we znaki, póki działalność nie wychodziła poza granice przy­gotowawcze propa­gandy, inaczej później, na drogach politycznej praktyki. Jednak dawna organizacja była silnie spojona, osobiste zaufanie ludzi do siebie bezwzględne. Zaczęło się to zmieniać powoli w miarę napływu spraw praktycznych oraz nowych ludzi. Dialektyk niezrównany potrafił zawsze przekonać rozumowaniem i dow­cipem. Niestety dowcip ten nieraz zrażał ludzi do nas. Inaczej znów ceniliśmy Teofila [Waligórskiego], człowieka czynu par excellence, pełnego temperamentu a opanowanego, o żelaznej woli i wytrwałości, pomimo słabego ciała. W stosunkach pełen wdzięku ujmującego, samouk pełen mądrości życiowej, zdobytej głębokim przemyśleniem literatury, życia i doświadczenia. Mówca (nie często) precyzyjny i silny, w stosunkach organizacyjnych potrafiący znaleźć ludzi, przywiązać ich do siebie, oraz kierować nimi. Przez tych sześć lat (1896—1902) był niewątpliwie duszą działalności organizacji i jako taki przez nas uznawany i ceniony. Nie występował literacko (choć potrafił napisać mocną proklamację), karierę życiową skończył przed­wcześnie w czasach niewoli. Poza krótkim okresem I-szej Dumy nie występował publicznie, pozostał więc szerszemu ogółowi nieznany”.

Teczka K. Raczkowskiego.

Teczka K. Raczkowskiego.

Sprawozdanie Komitetu Centralnego, 1897—1898.

Sprawozdanie Komitetu Centralnego, 1899—1900.

Strona 2 z 7

---