1. Rola sztuki i artysty w programach i znanych Ci utworach epoki Młodej Polski.

Sztuka i artysta stały się w Młodej Polsce centralnymi zagadnieniami, które dyskutowano na łamach prasy, w programach literackich, a także w poezji, prozie i dramacie. Charakter rozważań określiło najmodniejsze hasło epoki, czyli postulat Sztuka dla sztuki głoszony przez Miriama i Przybyszewskiego, podchwycony przez licznych poetów, z resztą stosowany także do innych dziedzin sztuki niż literatura, a więc do malarstwa, muzyki i aktorstwa. Założenie sztuka dla sztuki zupełnie zmienia koncepcje pozytywistów na ten temat. Przede wszystkim budzi wstręt artystów samo myślenie o użyteczności sztuki, o jakimkolwiek utylitaryzmie lub tendencyjności. Podobne tym zabiegi są szarganiem świętości, obrazą idei. Młodopolscy twórcy powołali bowiem mit Sztuki przez duże S; sztuki wyzwolicielki, która sama w sobie i sama dla siebie jest ideą, uszlachetnia poprzez samotworzenie i kontemplację piękna.

Wyznawcy tych założeń chętnie zwrócili się ku idei romantycznej - portret wyobcowanego, samotnego, wywyższonego ponad tłum poety (wizja na szczycie ) był im ogromnie bliski. Miriam głosił, że poeci powinni tworzyć elitę kulturalną - wąską grupę znawców doskonalących artyzm, tworzących właśnie sztukę dla sztuki.

• „artysta stoi ponad życiem, ponad światem, jest Panem Panów, nieokiełznany żadnym prawem, nieograniczony żadną siłą ludzką”.

Przybyszewski nawiązał tu do romantycznej wizji sztuki i artysty, wynoszącej ponad wszystko proces tworzenia i dającej poecie nieograniczoną swobodę twórczą. Jednak gdy w romantyzmie poezja miała do spełnienia pewna misję społeczną i historyczną, tutaj Przybyszewski żądał sztuki dla sztuki, o artyście pisał: „Nie jest sługą ani kierownikiem, nie należy ani do narodu, ani do świata, nie służy żadnej idei ani żadnemu społeczeństwu”. Czerpie on z narodu swą najżywotniejszą siłę, ale temu narodowi nie jest zobowiązany służyć.

Zadaniem artysty było odtwarzać życie duszy we wszystkich przejawach dlatego też musi odejść od koncepcji sztuki na usługach tak zwanej moralności. Obnażanie zbrodni, brudów i ułomności w niczym nie zmniejsza roli artysty. Uwalniał więc Przybyszewski sztukę od obowiązku dydaktyzmu i moralizatorstwa. „Sztuka tendencyjna, sztuka panująca, sztuka rozrywka, sztuka patriotyzm, sztuka mająca jakiś cel moralny lub społeczny przestaje być sztuką, a staje się biblią dla ubogich”. Jednocześnie podkreślał, że sztuka jest przeznaczona dla wybranych, bo „dla ludu chleba potrzeba, nie sztuki, a jak będzie miał chleb, to są sobie drogę znajdzie”.

• „poeta jest podobny księciu na obłoku,

który brata się z burzą, a szydzi z łucznika,

lecz spędzony na ziemię i szczuty co kroku,

wiecznie się o swe skrzydła potyka”

Przedstawiony przez Baudelaire'a poeta to ten, który nie umie się odnaleźć w rzeczywistości, atakowany przez zwykłych ludzi. To ktoś przerastający ową rzeczywistość przynoszącą mu cierpienie.

Podobnego zdania był przedstawiciel modernizmu wiedeńskiego, który poszedł jeszcze dalej. Zgodnie z nietzscheańskim pojęciem istoty wyjątkowej, widzi on poetę, jako tego któremu ból sprawiają wszystkie rzeczy, ale czując ból, czuje rozkosz. Istotnym elementem istoty bytu poety będzie właśnie cierpienie, ale także szczęście jak i samotność. Widział także w poecie zdolności nadprzyrodzone.

• „Włóczyłem się - z rękoma w podartych kieszeniach

W bluzie, co już nieziemską prawie była bluzą,

Szedłem pod niebiosami, wierny ci, o Muzo!...”

W Mojej bohemie przedstawia Rimbaud poetę - cygana, pędraka - marzyciela, którego jedyne spodnie szeroką dziurę miały. Wolny od wszelkich trosk wynikających z ustabilizowanego życia, mówi: „Na Wielkiej Niedźwiedzicy miałem swą oberżę”. Poeta - cygan to ten, który nieustannie wędruje, nie pragnąc swego miejsca na ziemi.

Temat artysty - cygana pogłębiony został w Statku pijanym. Tytułowy statek to właśnie przedstawiciel bohemy. Gdy przyjrzymy się bliżej wierszowi, odnosimy wrażenie, iż przypomina on zapis wizji alkoholowo - narkotycznej, której nie można odczytać dosłownie, ale należy traktować jako pewien symbol.

„Jego wędrówka jest symbolem życia bez jakichkolwiek ograniczeń, pełnej wolności wewnętrznej, ale jednocześnie życia, w którym doświadczyło się już wszystkiego i pozostało jedynie pragnienie spokoju, który niesie śmierć.

O, niechaj dno me pęknie! Niech pójdę pod morze!”

Echa wierszy Rimbaud'a pobrzmiewają w Sonecie szalonym. Nie można jednak do końca utożsamiać podmiotu lirycznego z poetą - cyganem. Nie odczuwa on bowiem owej melancholii, wiecznego niepokoju duszy. Manifestując swą radosną wolność wobec istnienia woła:

„Proszę cię, duszo moja, bądźże mi szaloną,

Bo ukradłem nadzieję gdzieś w karczmie przydrożnej!

Ciesz się zgubą! Niech będzie przeklęty ostrożny!”

Dla cyganów artystycznych najważniejszym zadaniem było manifestowanie swej niezależności, które wyrażało się w negacji mieszczaństwa. Bulwersowanie opinii publicznej, programowa pogarda dla wartości materialnych, ekscentryczny styl bycia, a także umiłowanie hałaśliwych zabaw, suto zakrapianych alkoholem - oto wizytówka bohemy.

• „Nie wierzę w nic, nie pragnę niczego na świecie,

Wstręt mam do wszystkich czynów, drwię z wszelkich zapałów:

Posągi moich marzeń strącam z piedestałów

I zdruzgotane rzucam w niepamięci śmiecie”

Tetmajer wyraża w swym wierszu totalna niewiarę w ideały i wartości, swoistą manifestacje cynizmu i ironii wobec tych, którzy przejawiają aktywność i służą wartościom, jest zarazem wyznaniem rozpaczy i przerażenia stopniem własnej pustki. Tetmajer wyznaje wyraźnie filozofię dekadentyzmu i poszukiwał nirwany jako antidotum na nudę i bezsens rzeczywistości. Podobnie jak inni moderniści, uciekał w sztuczne raje. Od nastrojów dekadenckich nie uchronił się także Staff w Deszczu jesiennym. Jest to utwór przepojony czarną melancholią i niewiarą w sens egzystencji, a zatem jak najbardziej dekadencki. Według Staffa życie to wędrówka przez grobową pustynię, gdzie wszystko co piękne i radosne ulega zniszczeniu.

#Ł02

2. Scharakteryzuj tematykę liryki modernistycznej.

Krajobraz dzikiej przyrody

• Tetmajer - Melodia mgieł nocnych

• Kasprowicz - Krzak dzikiej róży

Motyw szatana jako jednostki zbuntowanej przeciwko Bogu, lub jako diabła płaczącego

• Staff - Deszcz jesienny

• Kasprowicz - Hymny

Schopenhaueryzm - czyli dekadencki pesymizm, smutek i rozpacz

• Tetmajer - Koniec wieku, Nie wierzę w nic

• Kasprowicz - Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, Hymny

• Staff - Deszcz jesienny

Motyw poezji, sztuki i artysty

• Tetmajer - Eviva l'arte, Nie wierzę w nic

• Staff - Kowal

Motyw filozofii franciszkańskiej

• Kasprowicz - Hymn św. Franciszka z Asyżu, Chwile, Księga ubogich

• Staff - O miłości wroga, Sonet szalony

3. Różne możliwości interpretacji Wesela Wyspiańskiego.

Wesele było utworem podejmującym ideologiczną analizę współczesnej sytuacji narodu, w swej artystycznej fakturze nawiązujące jak gdyby do wielkich wzorów dramaturgii romantycznej, do Dziadów, Kordiana i Nieboskiej komedii. Jest to utwór wyrosły na pozór z konkretnego zdarzenia, nie stanowiącego w istocie w ówczesnym klimacie społecznym, w nastrojach i obyczajowości pewnych sfer galicyjskich żadnego szczególnego ewenementu, a przeobrażający się w oczach i odczuciach widowni teatralnej we wstrząsający dramat niemocy narodowej.

Faktura dramatu była bardzo prosta, a zarazem niezwykła, bo wiążąca w urzekającą i wywołującą wstrząsające wrażenie całość żywioły tak różne, jak rzeczywistość jawy, życiowego konkretu i rzeczywistość niesamowitych przywidzeń, omamów i halucynacji. W Weselu występują dwa plany: realistyczny i fantastyczny.

1. Realistyczny - wątki I aktu składają się w realistyczną komedię obyczajową, zorganizowaną zgodnie z konwencją przyjęcia towarzyskiego - rozmowy, flirty, wzajemne towarzyskie zależności, dyskusje. Autor dba o dokładne, wręcz naturalistyczne odtworzenie wyglądu gości i wnętrz, a ponieważ dramat nie jest gatunkiem sprzyjającym takiemu zabiegowi, rozpoczyna utwór obszernymi didaskaliami. Artysta przedstawia dwa stany: chłopów i mieszczan; ludzi prostych i inteligencję (w skład której, wchodzą też artyści), miasto i wieś; stara się zaprezentować fascynację, zainteresowania i światopogląd ich przedstawicieli. Jego celem jest opis aktualnego stanu stosunków społecznych i możliwości (a raczej niemożliwości) zjednoczenia narodowego. Z realistycznej części Wesela wynikają następujące wnioski:

a). Chłopi interesują się polityką, wydarzeniami rozgrywającymi się poza wsią, nie tworzą zamkniętej, hermetycznej społeczności, są otwarci, ciekawi, gotowi przyjąć nowości; pamiętają przy tym o przeszłości, mają krytyczny stosunek do inteligencji, wobec gości z miasta są pełni dystansu; wśród chłopów brak jednak indywidualności, silnej osobowości, przywódcy, który mógłby należycie wykorzystać niewątpliwą siłę tej grupy

b). Inteligencja to grupa, której nierealne marzenia, puste frazesy, jałowe gesty i udany patriotyzm całkowicie wystarczają. Są niechętni wszelkim zmianom i zdecydowanie odrzucają myśl o autentycznym zbrataniu z chłopami, traktują wieś jako arkadię, idealizują jej obraz. Wyspiański ukazuje ich zainteresowanie wsią jako zwykła ludomanię, a więc w pewien sposób uleganie chwilowej modzie. Chłopów traktuje lekceważąco, by nie powiedzieć obraźliwie.

2. Fantastyczny - sceny II aktu należy interpretować w kategoriach dramatu wizyjno - symbolicznego, jest to specyficzny seans wywołany interwencją Racheli i zaproszeniem Panny Młodej. Scena realistyczna ulega diametralnej zmianie: zegar wybija północ, chochoł pojawia się w izbie oświetlonej jedynie wątłym płomykiem świecy, ukazuje się dziecku (Isi), które ma do niego lekceważący, wrogi stosunek, wcale się go przy tym nie boi (podobnie jak dzieci z IV części Dziadów); spotkania ze zjawami goście odbywają indywidualnie. Artysta odkrywa prawdziwe oblicza bohaterów, pojawiające się im duchy można traktować jako personifikacje ich stanów wewnętrznych, słabości, ograniczeń, a czasem zakłamania, rozdźwięków między intencjami działań, a ich rzeczywistym skutkiem (dziennikarz - Stańczyk, Poeta - Rycerz). Celem poety jest wskazanie głębokich, wewnętrznych, wywodzących się z mentalności, charakteru pokolenia powodów słabości niespójności narodu, co uniemożliwia wspólną walkę o wolność. Zjawy to postaci fantastyczne, ich rodowód wywodzi się z inspiracji sztuką, legendą, historią, bądź jest związane z tradycją literacką. Symbolizm postaci i przedmiotów:

• Widmo - może być traktowane jako symbol romantycznej, konwencjonalnej już miłości

• Stańczyk - symbol rozwagi i mądrości politycznej; krytykuje załamanie, bierność Dziennikarza i jego działalność polityczną, którą usypia naród, odbiera mu nadzieję, nakłania do pogodzenia się z niewolą

• Rycerz - symbol potęgi, męstwa, również wielkości narodowego ducha; chce porwać Poetę do czynu, zbudzić jego duszę, obudzić w nim twórcę, patriotę, który w swych dziełach wzywałby naród do walki o niepodległość

• Hetman - symbol szlacheckiej prywaty, kosmopolityzmu, zdrady; jego postać jest przypomnieniem haniebnych momentów w dziejach Polski

• Upiór - symbol tragicznego rozdźwięku między chłopami a szlachtą, który w końcu doprowadzi do rozlewu krwi, Wyspiański przełamuje mit o polskiej wsi - arkadii, spokojnej, zacisznej, bajecznie kolorowej, pokazuje jej drugie oblicze

• Wernyhora - symbol powstania, wolności, zmiany, przynosi „rozkaz - słowo” (rozkaz rozpoczęcia powstania) i zamierza porozmawiać o „przymierzu”, czyli społecznej zgodzie stanów i zbliżeniu narodu polskiego i ukraińskiego, gdyż jest to warunkiem wskrzeszenia Polski Jagiellonów

• złoty róg - na jego dźwięk ma się „spotężnić duch” symbol siły, mocy;

• czapka krakowska -symbol prywaty, próżności, egoizmu, dbania o własne, małe interesy;

• chochoł - symbol marazmu, bierności (on przygrywa do tańca), a zarazem znak odrodzenia, zmartwychwstania, życia, przetrwania;

• złota podkowa - symbol jednostkowego szczęścia;

• dzwon Zygmunta - symbol wielkości i chwały;

• chata bronowicka - polska scena narodowa.

Z wizyjno - symbolicznej części Wesela wynikają następujące wnioski: mimo wielkiej sceny - symbolu będącej zakończeniem dramatu, można je zinterpretować jednoznacznie - Polacy końca XIX wieku nie są w stanie zdobyć niepodległości. Wyspiański odrzucił zakorzenione w świadomości narodowej przekonania o potędze chłopa - Piasta, kosyniera, o wsi arkadii, mit o mądrości „panów z miasta” (będących w rzeczywistości mitomanami); poeta postrzegał Polaków jako naród pogrążony w marazmie, otępieniu, niemocy, słabości.

WESELE JAKO REALIZACJA KONCEPCJI TEATRU OGROMNEGO:

• podjęcie tematyki narodowej, rozważania nad możliwością odzyskania niepodległości i stanem społeczeństwa końca XIX wieku

• wykorzystanie tradycji literackich:

• dramatu antycznego (jedność miejsca, czasu i akcji)

• szekspirowskiego (zerwanie z zasadą jedności estetyk - patos i komizm współistnieją; wprowadzenie postaci i scen fantastycznych)

• romantycznego (problem narodowej wolności)

• symbolicznego (sceny symboliczne)

• synteza sztuk: połączenie elementów plastyki (wystrój wnętrz, rola obrazów, strojów, gra barw, światłe, cieni), muzyki ze słowem poetyckim

• synkretyzm poetyk: połączenie elementów impresjonizmu (tworzenie wyjątkowego nastroju, łagodność barw, rozszczepionych w świetle świec, falujących pod wpływem pędu powietrza, efekty wirującego tańca postaci ubranych w barwne, krakowskie stroje), symbolizm, realizm.

#Ł04

4. Związek Młodej Polski z romantyzmem.

Nawiązań do romantyzmu jest wiele. Nie bez przyczyny „drugie imię” tej epoki brzmi: neoromantyzm. Ludzie końca XIX wieku najwyraźniej czuli duchowe pokrewieństwo z twórcami romantyzmu, powrócili do ich filozofii i życiowych koncepcji. To właśnie Miriam odkrył i rozpropagował poezję Norwida. Mit artysty ponad tłumami i sztuki jako samoistnej, niedostępnej dla zwykłych śmiertelników dziedziny jest zaczerpnięty prosto z romantyzmu. Zaznaczmy, że rozpoetyzowanie i uduchowienie epoki młodopolskiej wykazuje cechy podobieństwa do charakteru romantyzmu.

Hymny Kasprowicza

Odżywa tu romantyczny bunt, jak w Wielkiej Improwizacji. Poeta stwarza katastroficzną wizję końca świata jak w Nie - Boskiej komedii. Poza tym przecież formę hymnu chętnie użytkował Słowacki.

Wesele Stanisława Wyspiańskiego.

Symboliczno - fantastyczna warstwa dramatu przypomina II część Dziadów Mickiewicza. Wesele nawiązuje do tematu romantycznego swoją kompozycją i ludowością, a także wymową narodowowyzwoleńczą.

Noc listopadowa, Warszawianka, Wesele Wyspiańskiego

Wyżej wymienione utwory nawiązują do powstań ludowych. Wesele podejmuje temat powstania abstrakcyjnego i jego szans, czyli tak jak wielcy romantycy: Słowacki w Kordianie, a Krasiński w Nie - boskiej komedii. Twórczość Wyspiańskiego można nazwać kopalnią romantycznych nawiązań.

#Ł05

5. Elementy symbolizmu w znanych Ci utworach Młodej Polski.

Symbolizm był zupełnie nowym kierunkiem związanym z silnie zakorzenionym w epoce przekonaniem o istnieniu obszaru i zjawisk niezbadanych, niepojętych, a mających rozstrzygające znaczenie dla ludzkiej egzystencji. Określano je jako „mare tenebrarum” - morze ciemności co było synonimem tego co niezgłębione, zagadkowe, czego nie można wyrazić tradycyjnymi środkami przekazu. Dlatego posługiwano się symbolem - znakiem o nieograniczonej ilości znaczeń, za pomocą którego próbowano opisać stan, nastroje, zjawiska. Temu zadaniu miał służyć specjalnie traktowany i rozumiany język poetycki (aluzyjny, muzyczny, nie nastawiony na komunikację w potocznym rozumieniu). W Polsce teoretykiem kierunku był Zenon Przesnycki (Miriam), który w artykule O symbolu i symbolizmie stwierdził, że prawdziwa, żywa, mistyczna poezja nie istnieje bez symbolu. Mistrzem tego kierunku jest niewątpliwie Stanisław Wyspiański, natomiast w malarstwie symbolizm reprezentuje Jacek Malczewski. Uważany za inicjatora symbolizmu europejskiego jest Paul Verlaine oraz jego przyjaciel Artur Rimbaud.

Verlaine Niemoc

• eksponował motyw ostatnich dni cesarstwa rzymskiego, które gardząc zwycięskimi barbarzyńcami, w chwili swego wielkiego konania, podkreślał poprzez wyrafinowaną niechęć wobec nich; stało się ono symbolem pokolenia dekadentów.

Rimbaud Statek pijany

• nadrzędna jest tu radość z powodu wyzwolenia się od wszelkich przymusów i obowiązków, jej symbolem jest pełne morze, dla którego kontrastem jest brudna kałuża, symbolizująca codzienność i szarzyznę

• motyw wolności, ucieczki i podróży został skojarzony z wieloma fantastycznymi wizjami, ukazującymi idealne piękno lub przerażającą brzydotę i sugerujące przeżycie tajemnicy niedostępnej przeciętnemu śmiertelnikowi.

Kasprowicz Krzak dzikiej róży w ciemnych smreczynach

• krzak róży i stara limba są symbolami młodości i przemijania, pełni sił twórczych i schyłku istnienia. Współistnieją razem, lecz róża - istota młoda o twórcza jest wyrazem filozofii dekadenckiej. Oto przeżywa dziwne tęsknoty i rozterki, wtula się w skały lękając się życia, podległa lękom istnienia.

Staff Kowal

• kowal jest przenośnią - drogocenne kruszce, które rzuca na kowadło to cechy ludzkie - z nich powstanie „hartowne, mężne, dumne, silne serce”. Własnemu sercu grozi, że pięści potworne rozbiją je w razie słabości. W tym zawiera się niechęć wobec niemocy, choroby i słabości ducha. Człowiek - jak kowal - sam musi wypracować sobie własną siłę i osobowość.

Wyspiański Wesele

- chochoł jest najbardziej nośnym symbolem wesela. To krzak róży owinięty na zimę słomą. Zaproszony na wesele wchodzi tu jako pierwiastek złowrogi, destruktywny, usypiający. Chochoł - krzak bez życia oznacza martwicę, niemożność, brak życia, wręcz poezję grobową - czyli pogrzebaną sprawę narodową. Chochoł - w wersji optymistycznej - czeka przecież na wiosnę, wówczas ożywa i rozkwita najpiękniejszym z kwiatów. Może więc sprawa narodowa także w przyszłości odżyje? Chochoł jako wartość i idea zachowana na przyszłość przypomina mit o Korze i Demeter. Z kolei magiczna strona tańca, w którą chochoł wciąga orszak weselny - jest symbolem bezwładu, marazmu, stanu, który Wyspiański ukazuje swojemu narodowi, i z którego pragnie go wyrwać.

#Ł06

6. Baudelaire jako prekursor literatury Młodej Polski.

Charles Baudelaire łączył w swojej twórczości elementy romantycznego liryzmu z ideałami parnasistów i tendencjami charakterystycznymi dla symbolizmu. Uznany za prekursora poezji symbolicznej. Zarówno w życiu, jak też w poezji realizował koncepcję „poety wyklętego”: oryginalny strój, wyrafinowany gust, podkreślający jego duchową wyższość.

• Kwiaty zła

• wywołały skandal obyczajowy, wytoczono mu proces o obrazę moralności

• ukazywały poetyckość brzydoty, nędzy, grzechu, śmierci (padlina, wino mordercy, ślepcy, taniec śmierci)

• odważny erotyzm, szokujące poetyckie obrazy, często ukazujące diaboliczny urok kochanki

• eksponowały motyw czasu, który został nazwany „grzechem bez szachrajstw”, nieuchronności przemijania

• częstym bohaterem lirycznym był szatan, pokazywany jako upadły anioł

• motyw „spleenu”, zapowiadający nurt dekadencki w literaturze

• koncepcja „poety wyklętego” - pogardzonego przez wszystkich (odtrąconego przez matkę, która w momencie jego narodzin przeklina Boga, mówiąc: „Trzeba mi było urodzić żmiejęta, zamiast piersią własną karmić to dziwadło” - Błogosławieństwo), a jednocześnie wielkiego

• zasada syntezji jako metoda na pełne (idealne) odbieranie rzeczywistości

• ulubiona forma poetycka - sonet - uprawiane z wielką starannością (wyrafinowana stylistyka, skromność wersyfikacji, co zbliża go do założeń parnasizmu).

Baudelaire'owskie motywy oddziaływujące na poezję Młodej Polski:

• nastrój przygnębienia, nudy, spleenu, będący nowym wariantem romantycznej „choroby wieku” (Spleen) - MP: cały nurt dekadencki

a). Kolorystyka szarości, czerni, pogłębiająca nastrój smutku

b). Deszcz, który zmienia świat w „olbrzymi kryminał”

c). Daleki od estetycznego sposób obrazowania, będący odbiciem stanu duszy

d). Negatywne uczucia: brak nadziei, nuda, znużenie triumfujące „groźny tyran - leń”

• erotyka, zmysłowość, wyrafinowana gra miłosna (znak egzotyczny) - MP: Kazimierz Przerwa - Tetmajer „Lubię, kiedy kobieta”, „Ja, kiedy usta”

a). Doznania erotyczne kojarzone z podróżą do odległych krajów, będącą ucieczką od szarej, banalnej rzeczywistości

b). Zasada synestezji jako środek służący zwielokrotnieniu doznań (ciepły jesienny wieczór, słońce ogniste, smak dojrzałych owoców)

c). Erotyka jako jeden z rajów („kraina błogosławiona”)

• kobieta postrzegana jako idealne piękno, pociągająca mężczyznę ku temu co wzniosłe, dobre i w ten sposób też pozwalająca zapomnieć o brzydocie i nudzie świata (Luna melancholijna) - MP: S. Korab - Brzozowski O, przyjdź!, L. Staff Ręce

• śmierć, przemijanie, nieuchronny upływ czasu, zmieniający największą piękność w tytułową padlinę (Padlina, Zegar, Dwie dobre siostry) - MP: nurt liryki nastrojowej Przerwa - Tetmajer ( Na Anioł Pański), L, Staff (Deszcz jesienny), J. Kasprowicz (Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach)

a). Obok miłości, żądzy i rozpusty, śmierć jest ucieczką przed światem pełnym bólu, niesprawiedliwości, smutku

b). Deformujący sposób patrzenia na rzeczywistość, gdy oglądając młoda i piękną dziewczynę widzi się już rozkładające się zwłoki, co jest tylko kwestią czasu

• szatan - pokazywany często jako upadły anioł - MP: J Kasprowicz (Dies Irae), T. Myciński (Lucifer)

• koncepcja poety jako jednostki wybitnej, nieporadnej w życiu codziennym, genialnej, odtrąconej jednak przez otoczenie, wzgardzonej (Albatros, Wzlot) - MP: Przerwa - Tetmajer (Wstęp)

• zasad synestezji jako pogłębiony, pełny sposób odbierania rzeczywistości (Oddźwięki) - MP: wiersze z nurtu impresjonistycznego

Baudelaire w swej poezji przekształca tradycyjne motywy romantyczne, łączy je w elementami poetyki parnasistowskiej, chętnie zestawia przeciwieństwa: dobro - zło, piękno - brzydota, Bóg - Szatan, idealizm - zmysłowość, stąd jego poezja tak silnie oddziałała na symbolistów francuskich i pokolenie młodopolskich poetów.

#Ł07

7. Odbicie nastrojów końca wieku w literaturze Młodej Polski.

Młoda Polska wyrosła na gruncie przemian społecznych, takich jak rozwój kapitalizmu, rewolucja przemysłowa urbanizacja. Przemiany te powodowały jednocześnie zmiany obyczajowości oraz poczucie braku stabilizacji, wynikające również z klęski programów pozytywistycznych. Ludzie czuli się zagrożeni przez cywilizację, bali się niepewnej przyszłości, która mogła przynieść, jak sądzili, zniszczenie wartości moralnych, estetycznych i obyczajowych. Powyższe czynniki spowodowały wykształcenie się nowej postawy zwanej dekadentyzmem, charakteryzującej się przekonaniem, że ludzkość stanęła u progu katastrofy. Postawa ta to również wszelkiego rodzaju działania czy przeciwdziałania rozkładowi cywilizacji. Istoty zła próbowano się doszukiwać w biologii, determinującej starzenie się cywilizacji i starzenie się każdego organizmu.

Z czasem ludzie próbowali uciec od dręczących ich problemów egzystencjalnych. Ukojenia i ratunku szukali często w przyrodzie, w naturze. Stąd tak częste w literaturze młodopolskiej motywy tatrzańskie, opisy górskiego krajobrazu, impresjonistyczna liryka pejzażowa. Innym środkiem ucieczki od cywilizacji była kontemplacja sztuki. Młoda Polska przyniosła przekonanie o niezwykłej roli sztuki i artysty w społeczeństwie. Sztuka traktowana była jak religia, najwyższa wartość dla człowieka. Artysta urósł do rangi kapłana, wybitnej jednostki stojącej ponad tłumem. Powodowało to uczucie wyjątkowości artysty w społeczeństwie, a nawet samotności.

#Ł08

8. Omów podstawy filozoficzne Młodej Polski.

Artur Schopenhauer - autor Świat jako wola i wyobrażenie - wyrażał przekonanie, że istotą ludzkiej egzystencji jest bezrozumny, bezcelowy popęd, którego nigdy nie uda się zaspokoić. Popęd ów, ślepy, nie podlegający kontroli rozumu powoduje, że życie ludzkie zostaje zdominowane przez poczucie niespełnienia i niezaspokojenia, a na dodatek musi ono prędzej czy później zakończyć się śmiercią. Los człowieczy, wypełniony poszukiwaniem nieosiągalnego szczęścia, kierowany bezrozumnym popędem, zdaje się absurdalną męką bez końca. Uciec przed nią można co najwyżej w nirwanę (czyli stan ducha polegający na wyzbyciu się wszelkich potrzeb i pragnień - absolutna obojętność) lub też tworzenie i kontemplowanie sztuki - ta bowiem w trawionej destrukcją rzeczywistości jest wartością stałą, nie ulegającą zniszczeniu.

Friedrich Nietzsche - autor Poza dobrem i złem przeciwstawiał się dekadentyzmowi i głosił kult siły i witalności, stworzył teorię nadludzi, wybitnych jednostek, których nie obowiązują zasady wyznawane przez pospólstwo (przede wszystkim wywiedziona z chrześcijaństwa moralność, oparta na litości i miłosierdziu, dobrych dla słabeuszy, a krępujących ludzi naprawdę wybitnych). Ta optymistyczna wiara w życie i jego celowość sprzeciwiała się dekadenckiemu zniechęceniu i apatii, nakazując pracę nad wewnętrznym udoskonaleniem człowieka.

Henri Bergson - według niego świat znajduje się w nieustannym ruchu, podlega stałemu, samorzutnemu rozwojowi. U źródeł tego rozwoju stoi siła, właściwa wszystkim żywym istotom, zwana „elan vital”, czyli swego rodzaju pęd do życia. Każdy, kto kieruje się własnymi myślami i uczuciami, jest wolny, o ile nie krępują go narzucone przez innych konwenanse. Bergson odrzucał intelekt jako podstawowy instrument poznania, przeciwstawiając mu intuicję - analityczny umysł poznaje świat w częściach; przeciwnie intuicja, zdolna do wizji kompleksowych, ujmujących świat jako zwartą, spoistą całość. A najlepiej człowiek może poznać własna jaźń, własne wnętrze, którego można doświadczyć w jednym przeżyciu. Według Bergsona warto żyć i cieszyć się wolnością.

#Ł09

9. Nowe tendencje w sztuce powieści okresu Młodej Polski.

Punktem odniesień do rozwoju powieści była powieść realistyczna. Młoda Polska przyniosła tak liczne przemiany i przekształcenia tego gatunku, że powstało coś nowego - mianowicie powieść młodopolska. Nie był to jednak wcale gatunek jednolity, ewolucja postępowała bowiem w rożnych kierunkach. Efektem tych przemian była także powieść panoramiczna. Panowała tendencja do pisania naturalnego, naśladującego mowę - rozmnożyły się więc pamiętniki, dzienniki i reportaże. Z założeń impresjonizmu wynikał postulat przedstawienia w powieści chwili, snu, wizji - stąd powstały fantazje liryczno - psychologiczne, proza utrzymana w poetyckim stylu. Efektem przemian była zaś przede wszystkim powieść modernistyczna, a jej wielkim twórcą i propagatorem był S. Żeromski.

Wśród twórców prozy młodopolskiej należy wymienić jeszcze: Berenta, Micińskiego, a także Przybyszewskiego.

Cechy powieści Młodopolskiej:

• Tendencja odejścia od narratora wszechwiedzącego, w kierunku narracji subiektywnej, opisu świata z punktu widzenia narratora, przez pryzmat jego spojrzenia.

• Styl wypowiedzi zbliża się do naturalnego sposobu wypowiedzi.

• Odejście od sztywnej pierwszoplanowej fabuły - prezentacja snu, wizji, wrażenia, odczucia.

• Kompozycja luźnych scen, wielu epizodów

• Emocjonalny, liryczny, symboliczny styl narracji.

#Ł10

10. Nowe formy dramatu epoki Młodej Europy (Wyspiański, Strindberg, Czechow).

August Strindberg - jego wczesne dramaty to dramaty naturalistyczne. Podejmował on problematykę walki płci, tak charakterystyczną dla całego modernizmu europejskiego. Tym, co przede wszystkim pociągało we wczesnej twórczości Strindberga, była subtelna, ale bezwzględna analiza psychologiczna ludzkich zachowań w stałej walce często z najbliższymi ludźmi - o przetrwanie, dominację, realizację własnych interesów i popędów. Drastyczność tematyki i psychologiczno - społecznej diagnozy Panny Julii tłumaczył we wstępie do sztuki. On nie chciał stworzyć czegoś nowego, bowiem w jego mniemaniu było to niemożliwe. Chciał jedynie zmodernizować formę stosownie do wymagań, które ludzie współcześni powinni stawiać sztuce współczesnej.

Antoni Czechow - na przełomie XIX i XX wieku stworzył swoje najsławniejsze dzieła sceniczne: Wujaszek Wania, Trzy siostry i Wiśniowy sad. Czechow unikał z reguły przedstawiania indywidualności wyjątkowych i heroicznych, akcję zaś budował ze zdarzeń powszednich, niekiedy pozbawionych dramatyzmu i rzeczywistego konfliktu. Banalność, a nawet nuda codzienności, powierzchowność kontaktów z innymi ludźmi, niewygórowane ambicje i marzenia stawały się jednak w jego twórczości przejmującym obrazem tragicznie beznadziejnej egzystencji ludzi nie widzących sensu i celu życia, poddających się bezwolnie przepływowi zdarzeń. Jego dramaty, statyczne i pozornie pozbawione dramatyczności przykuwały uwagę swoim głębokim psychologizmem i specyficznym klimatem, zbliżającym je do dramatu nastrojowego.

Stanisław Wyspiański - jest to jeden z nielicznych twórców, których możemy nazwać osobowością renesansową - czyli twórcą wszechstronnym, który pragnął i potrafił połączyć różne dziedziny sztuki i stworzyć z nich całość doskonałą. Wyspiański stworzył nowy teatr, nowy typ dramatu w Polsce, taki, jakiego przed nim nie było i jakiego nikt już nie stworzy. Niezwykle pracowity, rozmiłowany w antyku artysta pragnął dzieła całościowego - syntezy sztuk.

Cechy sztuk Wyspiańskiego:

• przeżycie teatralne było dla niego czymś na kształt przeżycia religijnego, mistycznego, bo teatr przypominał świątynię

• chciał wznowić romantyczną tradycję dramatu otwartego

• wyjść poza ustalone konwencje teatru - ukazać przenikanie się przestrzeni, jednoczesność różnych scen, zmianę perspektywy

Miał to być zatem teatr ogromny nie tylko w znaczeniu przestrzennym, lecz także jako koncepcja wielkiej pojemności tematycznej, bez granic czasu historycznego i ograniczeń konwencją czy prawdopodobieństwem.

#Ł11

11. Wielka reforma teatralna.

Nowy teatr to przede wszystkim ogólnoeuropejski ruch teatralny, zapoczątkowany w ostatnim dziesięcioleciu XIX wieku (a sięgający swymi konsekwencjami daleko w wiek XX), zwany Wielką Reformą Teatru. Traktował on inscenizację teatralną jako autonomiczną (niezależne i swoiste) dzieło sztuki, a nie tylko sposób upowszechnienia tekstu dramatu. Znaczny wpływ na koncepcję teatru jako syntetycznego dzieła sztuki wywarła teoria i praktyka Ryszarda Wagnera. Dzieło teatralne miało być według twórców teatru syntetycznego całościową kompozycja elementów różnych sztuk: literatury, plastyki, muzyki, baletu. Ze stopienia w jedną, organiczną całość miała powstawać nowa jakość artystyczna, możliwa do zrealizowania tylko na scenie. Organizatorem i konstruktorem tej syntezy miał być artysta teatru, panujący nad wszystkimi elementami dzieła i zdolny do twórczego zsyntetyzowania. Dlatego też w nowym teatrze znacznie wzrosła rola reżysera - inscenizatora. Nowy teatr przełomu wieków miał swoje odmiany naturalistyczne, np.: słynny Wolny Teatr w Paryżu i Wolna Scena w Berlinie, miał także odmianę poetycko - symboliczną np.: Teatr Sztuki w Paryżu. W ostatnich latach XIX wieku wielką sławę zyskał też realistyczno - naturalistyczny Moskiewski Teatr Artystyczny Konstantego Stanisławskiego, realizujący jego wskazania dotyczące gry aktorskiej. Metoda Stanisławskiego wymagała od aktora całkowitego wcielenia się w odtwarzaną postać, psychicznego z nią utożsamienia. W Polsce ideę nowego teatru próbowali wcielać w życie kolejni kierownicy sceny krakowskiej: Tadeusz Pawlikowski i Józef Kotarbiński. Z czasem od nowa inscenizacji teatralnej rozpowszechniła się w pozostałych ośrodkach życia teatralnego: w Warszawie i Lwowie. Twórcą młodopolskim, który w największym stopniu realizował ideał artysty teatru, był dramatopisarz, scenograf, reżyser i teoretyk teatru - Stanisław Wyspiański.

#Ł12

12. Struktura powieści polifonicznej (Dostojewski).

Charakterystyczny dla schyłku XIX wieku był niezwykły rozwój problematyki psychologicznej w literaturze. W powieści wielki postęp w tej dziedzinie dokonał się za sprawą Fiodora Dostojewskiego.

Jego powieści określane były jako polifoniczna fuga, obejmująca nie zestrojone przez narratora głosy różnych bohaterów, wypowiadających niezależne sądy. Taka struktura powieści sygnalizowała towarzyszące nowej formie intencje: w świecie, który opisywał Dostojewski, nie było - jego zdaniem - harmonii, jedności i spoistości.

Dostojewski przez całe życie gorączkowo próbował odpowiedzieć na pytania związane z „przeklętymi problemami” ludzkiej kondycji na tym wcale nie najlepszym ze światów. Nazywano go piewca społecznego humanizmu, ale tez dostrzegano, że ze szczególną pasją opisywał okrucieństwo i podłość ludzką, stany nienormalne. Interesowała pisarza problematyka moralna, szczególnie zaś współistnienie w świecie, w ludzkim życiu, dobra i zła. Ponadto zajmował się dezintegracją mieszczaństwa jako klasy, psychicznym zagubieniem człowieka, w świecie podlegającym gwałtownym przemianom społecznym i obyczajowym. Dorobek pisarski Dostojewskiego wzięty w całość ilustruje wielki dramat współczesności. Dodać trzeba, że nie znalazł dla niego tez żadnego rozwiązania. Każda jego powieść kończyła się znakiem zapytania. Zagadka sensu bytu, sensu ludzkiego życia nigdy nie została wyjaśniona. Bez odpowiedzi pozostał też problem ludzkiej samotności i miejsca zła w świecie, problem ludzkiego cierpienia i jego celu, wzajemny stosunek rozumu i pokornej wiary, filozofii i etyki - ostro zarysowane w Zbrodni i karze.

#Ł13

13. Co to jest dekadentyzm? Obecność dekadentyzmu w literaturze Młodej Polski.

Dekadentyzm - pochodzący od francuskiego „decadence”, co daje się przetłumaczyć jako schyłek lub upadek, wskazywał na silnie akcentowane w publicystyce i literaturze filozofii a nawet obyczajowości przekonanie o całościowym kryzysie kultury. Dekadent manifestował zniechęcenie i odrazę do sytuacji, w jakiej znajdował się mieszkaniec Europy w końcu XIX wieku, stwierdzał upadek religii i filozofii, nie wierzył w postęp i naukę jako warunek postępu. Mówił, że świat idzie ku gorszemu i zarazem czuł się bezradny wobec wszystkich sygnałów zagrożenia i beznadziejności. Mógł jedynie je odnotowywać i czynił to chętnie - nie potrafił i nie chciał im się przeciwstawić. Charakterystycznym bowiem rysem postawy dekadenckiej jest bierność. Dostrzec w niej można cień buntu, pojawia się on jednak znacznie rzadziej niż poczucie niemocy. Z pojęciem dekadentyzmu kojarzono bierność, apatię, pesymizm, rozczarowanie, smutek, lęk, niepokój, poddanie się, chęć ucieczki od świata, zwątpienie, nudę. Miejsce miały także demonstracyjne lekceważenie norm obyczajowych, odważny erotyzm, odrzucanie konwencjonalnego stroju, nadużywanie alkoholu i narkotyków.

• Verlaine Niemoc

• przekonanie o własnej potędze i wielkości, a jednocześnie świadomość schyłku, nieuchronnego końca

• kreacja podmiotu lirycznego pełna wyrafinowania, leniwego przesytu i znudzenia.

• Rimbaud Statek pijany

• podmiot liryczny znudzony szarzyzną życia, w odruchu buntu chce zaznać niczym nie skrępowanej wolności (jej symbolem jest pełne morze)

• wiersz utrzymany w tonacji snu, wizji alkoholowo - narkotycznej, pozbawiony logiki, ma działać na odbiorcę nastrojem, stąd przenikające się obrazy fantastycznych krain, dźwięki magicznej muzyki i niesłychane kolory.

• Tetmajer Koniec wieku XIX

• deklaracja pełnej niewiary, wyrażająca się zanegowaniem wszelkich postaw: buntu, walki, pogardy, a nawet rezygnacji

• bohater liryczny - bezideowy schyłkowiec końca wieku stracił także wiarę w wartości proponowane przez poprzednią epokę (nauka)

• nie znajdując odpowiedzi, w poczuciu bezradności i poddania się głowę zwiesza niemy, nie mogąc znaleźć dla siebie żadnej tarczy przeciw włóczni złego.

• Miriam W co wierzyć?

• wiersz skonstruowany z samych pytań, które dotyczą ogólnie przyjętych postaw i wartości, które bohater liryczny kwestionuje

• człowiek pokazany jako istota słaba, bezradna, nic nie znacząca, niedoskonała i dlatego rozczarowana sobą i światem.

#Ł14

14. Co to jest impresjonizm? Obecność impresjonizmu w literaturze Młodej Polski

Impresjonizm był kierunkiem, który przeniknął do literatury z malarstwa. Jego założenia sformułowane po roku 1874 we Francji, a nazwa pochodzi od obrazu Moneta „Impresja - wschód słońca”. L'impression - wrażenie. Impresjoniści, zwani malarzami światła, zwracali szczególną uwagę na utrwalanie w obrazie ulotnego wrażenia jakie wywarła na nich przelotna chwila, moment. Obrazy były malowane jasnymi barwami, nad kreską zdecydowanie dominowała plama, i nad linią - punkt. W poezji impresjonizm polegał na podporządkowaniu świata przedstawionego podmiotowi lirycznemu i nastrojowości. Poeci, wychodząc z założenia, że cała przyroda ulega bezustannym zmianom dążyli do uchwycenia podobnie jak malarze nastroju chwili, przekazywali subiektywny obraz świata. W praktyce oznaczało to zdominowanie poezji przez wrażenia zmysłowe, muzykę, barwy, światło, zapachy, doznania psychiczne.

#Ł15

15. Co to jest ekspresjonizm? Obecność ekspresjonizmu w literaturze Młodej Polski.

To nowy kierunek literacki, który ukształtował się na niemieckim obszarze językowym około 1910 roku, lecz swymi korzeniami sięga do przełomu wieków. Dla literatury i sztuki polskiej zdefiniowany został w 1918 roku przez Stanisława Przybyszewskiego. Ekspresjoniści stawiali sobie za cele ukazanie obrazu świata wewnętrznego człowieka. Posługiwali się przy tym deformacją ukazywanej rzeczywistości, kontrastem, dysharmonią, mieszali patos z trywialnością, język wzniosły z wulgarnym. Ekspresjonizm miał różne odgałęzienia tematyczne; wspólne dla nich jest traktowanie dzieła jako subiektywnego wyrazu przeżyć wewnętrznych twórcy; opozycja głównie wobec impresjonizmu, estetyzmu i naturalizmu.

#Ł17

16. Miłość i śmierć jako temat literatury okresu Młodej Polski.

Miłość i śmierć to ważny i bogaty motyw w literaturze, poeci i pisarze lubią zestawiać te dwa zjawiska nieodwołalnie związane z ludzkim istnieniem.

Fin de siecle przyniósł ze sobą dekadentów, rozczarowanych do zdobyczy nowoczesnej cywilizacji, ogarniętych pesymizmem, nihilizmem. Od nędzy egzystencji uciekali między innymi w miłość. Schopenhauer, głoszący teorię metafizycznej miłości płciowej, która obok woli życia jest motorem ludzkich poczynań, potężną siłą twórczą, służącą naturze do szczytnego dzieła przedłużania gatunku. Lecz siła ta może stać się żywiołem niszczącym. Także Nietzsche zauważał, że w życiu człowieka walczą ze sobą dwie postawy, prymitywna, acz witalna, dionizyjska i harmonijna, intelektualna apollińska. Nic stąd dziwnego, że karty dzieł pisarzy modernistów głoszą miłość zmysłową, zdolną zaspokoić owa metafizyczną płciowość, i tak Tetmajer w wierszu o znamiennym tytule Ekstaza wielbi nie piękno duszy ukochanej, lecz jej ciało. Miłość staje się zmysłowym opętaniem, jak w dramacie angielskiego dekadenta, Oskara Wilde'a Salomon. Tytułowa bohaterka zapłonęła nieczystą żądzą do proroka Jana Chrzciciela, oświadczając namiętnie: „To ust twoich pragnę! Twe usta są jak szkarłatna obręcz na wieży z kości słoniowej. Daj mi całować twe usta!” W rezultacie judejska księżniczka zapłaciła za swą erotyczną obsesję życiem. Herod bowiem rozkazuje ja zabić, ogarnięty wstrętem.

Śmierć i nicość to jeden z modnych w poezji młodopolskiej motywów tematycznych - pojęcia oznaczające wyzwolenie od życia, bez sensu istnienia. Najpopularniejsze ujęcie stanu nieistnienia to Nirwana.

„Przyjdź twe królestwo jako na ziemi, tak i w niebie Nirwano”

Postawa podmiotu lirycznego wobec rzeczywistości jest tu jednoznaczna - wstręt wobec ludzkiej podłości, złości - otchłani klęsk i cierpień. Nirwana natomiast ulega personifikacji, ma nadejść w postaci kobiety - kochanki i przynieść zapomnienie, wyzwolenie od życia.

Podobne skojarzenie - miłości erotycznej i pragnienia śmierci w chwili największej rozkoszy - przynosi wiersz Ja kiedy usta ku twym ustom chylę, który należy do liryki miłosnej, lecz głosi, że miłość także nie przynosi człowiekowi uspokojenia. Opisem totalnej śmierci, przemijalności i nietrwałości całego świata jest także utwór Wszystko umiera z smutkiem i żałobą. Tu definiuje Tetmajer śmierć jako zmianę kształtu, lecz rozważając te kwestię, dochodzi do konkluzji pełnej goryczy - zmartwychwstanie w innym kształcie nie jest tym samym - „nie zmartwychwstanie nic już nigdy sobą”.

#Ł18

17. Naturalizm - różne znaczenia pojęcia.

Naturalizm - jako kierunek literacki ukształtował się we Francji w II połowie XIX wieku. Za jego twórcę uważany jest Emil Zola. Punktem wyjścia naturalizmu było przekonanie, że człowiek, zdominowany przez instynkty, nie różni się w swym zachowaniu od zwierząt. Należy go więc poddać ścisłej obserwacji, kierując się w swych badaniach metodami charakterystycznymi dla nauk przyrodniczych. Upodobniono więc metody literackie do eksperymentalnych, nawiązując m. in. do teorii ewolucji Darwina. Zadaniem naturalistów w literaturze było ukazanie rzeczywistości z fotograficzną dokładnością, co charakteryzowało się ogromną dbałością o szczegóły, skrajnym obiektywizmem, redukcją roli narratora i komentarza odautorskiego do kompletnego minimum. Miała miejsce także eliminacja moralistyki, a także podporządkowanie fikcji regułom dokumentu społecznego. W literaturze polskiej naturalizm rozwinął się po 1880 roku, a głównymi przedstawicielami byli: Jan Kasprowicz w poezji (W chałupie, Z chałupy), Stefan Żeromski w prozie (Rozdziobią nas kruki i wrony) i Gabriela Zapolska w dramacie (Moralność Pani Dulskiej).

18. Sztuka dla sztuki Przybyszewskiego i związek tej idei z poglądami filozoficznymi tej epoki.

Przybyszewski domagał się dla twórcy specjalnych praw, uwalniając go od wszelkich obowiązków poza kreowaniem wyższych, duchowych wartości. Uwalniał twórcę także od liczenia się z normami etycznymi i konwenansami. W swym poczuciu wyższości i spełnianej misji nie tylko nie miał obowiązku poddawać się tym samym prawom co zwykli zjadacze chleba. Miał wręcz obowiązek odrzucenia wszystkiego, co ograniczało jego swobodę. U podstaw tych twierdzeń stała filozofia Nietzschego o nadczłowieku. Na niego też odwoływał się w pierwszych słowach swego tekstu.

• Sztuka (...) jest celem sama w sobie, jest absolutem, bo jest odbiciem absolutu - duszy.

• Sztuka stoi ponad życiem (...) nie zna ni granic, ni praw (...), kojarzy duszę człowieka z duszą wszechnatury, a duszę jednostki uważa za przejaw tamtej.

• ... sztuka staje się najwyższą religią. Zwlekać sztukę z jej piedestału (...) to rzecz świętokradcza.

• kapłanem sztuki jest artysta.

• ... jest kosmiczną, metafizyczną siłą, przez jaką się absolut i wieczność przejawia.

• Artysta stoi ponad życiem (...), jest Panem Panów, nie kiełznany żadnym prawem, nie ograniczany żadną siłą ludzką.

19. Motywy tatrzańskie w liryce epoki Młodej Polski.

Dla wielu twórców młodopolskich, głównym urokiem przyrody tatrzańskiej było jej nie skażenie obecnością człowieka i jego niepohamowaną działalnością cywilizacyjną. Świat przyrody tatrzańskiej jawił się jako sam dla siebie, był wyrazem piękna podobnie bezpożytecznym jak sztuka.

Tetmajer - liryka tatrzańska Tetmajera wnosiła do poezji pejzażu własny i oryginalny ton. Liryki jego miały charakter impresjonistyczny. Wrażeniem dominującym w odbiorze wiersza jest ruch. Mgły unoszące się nad Czarnym Stawem Gąsienicowym przesuwają się przed oczyma obserwatora wzwyż i w poziomie, z ich zawirowań powstaje obraz tańca. Ten ruch sprawia, iż zdają się być obdarzone życiem. Impresjonizm polegał na wyrażaniu ulotnego, chwilowego doznania, uchwycenia obrazu natury w jej nieustannej zmienności barw i kształtów.

• Taniec mgieł wywołuje wrażenie nieostrości obrazu, a przy tym dodaje mu tajemniczego piękna i delikatności, miękkości.

• Kolorystyka jest pastelowa

• Uchwycone wrażenia chwilowe ( puch mlecza, spadająca gwiazda, odpoczywający przez chwile wiatr)

• Obrazu dopełniają dźwięki - wszystkie z kategorii cichych - szepty, szelesty, szumy, co ma spotęgować wrażenie obcowania z tajemnica.

• Pejzaż odbierany jest rożnymi zmysłami, czemu służy zasada synestezji, tu cisza ma swoją barwę

• Tatry w poezji Tetmajera są owiane mistyką, często poddane interpretacji sakralne:

• kontakt z dziką przyrodą daje możliwość uspokojenia duszy. Przyroda jest dla niego źródłem spokoju i ciszy - wszystkiego czego do tej pory poszukiwał poprzez nirwanę.

Kasprowicz - Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach

• obraz przyrody ma znaczenie metafizyczne dzięki nadaniu dwom elementom przyrody rangi symboli: róża - młodość, piękno, wola życia; limba - śmierć, brzydota, rozkład, nieuchronny wpływ czasu

• zasadnicze znaczenie osiąga się przez zestawienie obu tych roślin, budzi się wówczas w odbiorcy „niewysłowiony żal”, tęsknota, lęk z powodu upływu czasu. Nieuchronnego końca każdego życia

• w celu wzmocnienia wrażeń poeta używa techniki impresjonistycznej, przy której pomocy wydobywa pąsową plamę kwiatu róży na tle szarych skał, zaś kra świateł (od wczesnego poranku do aksamitnego wieczoru) delikatnie przypomina o upływie czasu, podkreślając jednocześnie piękne miejsca

Góry dają twórcom zarazem radość obcowania z Absolutem, jak i smutek z powodu niemożności ogarnięcia nieskończoności, uświadamiając im ułomność natury człowieka, zaś wyniosły szczyt górski (jego królowanie nad naturą, odległość od ziemskiej podłości, opozycja gór - dół przywodzi na myśl inną: sacrum - profanum), staje się znakiem doskonałości natury. Innym powodem kontemplowania górskich pejzaży jest fakt kontaktowania się z nieskończonym, dalekim od cywilizacji, czystym pięknem.

#Ł22

20. Różne okresy w twórczości Kasprowicza.

Można powiedzieć, że kariera poetycka Jana Kasprowicza przebiegała etapami, w których zmieniały się złożenia, filozofia i typ twórczy poety.

I okres twórczości:

• to etap, w którym Kasprowicz jawi się jako „rzecznik skrzywdzonych i poniżonych”. W tym pierwszym okresie tworzenia dominują w jego poezji tematy społeczne: bieda wsi i nędzne życie chłopa. Wynika to z faktu, iż sam Kasprowicz pochodził z rodziny chłopskiej. Na wzór Konopnickiej ukazuje w poezji biedę ludu. Zapamiętać warto wiersz W chałupie i cykl sonetów Z chałupy.

II okres twórczości 1898 - przełom modernistyczny w twórczości poety.

Z radykalnego społecznika, pod wpływem poezji modernistycznej, przeistacza się w poetę typowego dla epoki dekadenckiej. Datę 1898 przyjmujemy za punkt przełomu, gdyż w roku tym powstał tom Krzak dzikiej róży - zbiór typowo już modernistycznych utworów. Rozpoczął on buntowniczy etap w poezji Kasprowicza, a cechy tego czasu to:

• odejście od tematyki społecznej

• pogardliwa postawa artysty wobec tłumu, któremu dawniej służył

• symbolizm i ekspresjonizm zastępują wcześniejszy naturalizm

• bunt wobec Boga i katastrofizm

III etap - postawa franciszkańska, znów następuje metamorfoza poety. Buntownik występujący przeciw Bogu, zacznie wyznawać i głosić filozofie św. Franciszka. Pierwsze oznaki tej przemiany znajdujemy już w jednym z hymnów gdzie całkowicie wyraża się nowa postawa poety. Ten etap przynosi

• pogodzenie się z Bogiem i franciszkańską postawą miłości bliźnich

• uwielbienie piękna przyrody

• kult prostego człowieka i jego mądrości

W tym okresie osiada Kasprowicz w górach, w Poroninie. Najważniejsze tytuły III etapu to: Hymn św. Franciszka z Asyżu, Księga ubogich (1916), Mój świat (1926) - ostatni tom wierszy wydany w roku śmierci poety.

#Ł23

21. Turpizm w twórczości prekursorów i pisarzy Młodej Polski.

Baudelaire - poezja turpistyczna. Mianem turpizm określamy programowe przedstawienie w literaturze przejawów brzydoty. W szokujących i odległych od tradycyjnych wyobrażeń o pięknie poetyckim wierszach uzewnętrzniły się typowe dla późniejszej poezji europejskiej niepokoje i odczucia człowieka doby kryzysu: jego odraza do nijakiej i pospolitej powszedniości, poczucie bezsensu istnienia, strach przed śmiercią i jednoczesna nią fascynacja, brak oparcia duchowego i poczucie niemocy wobec zła, tęsknota do wyższych wartości (dobra, miłości, sztuki), i masochistyczne nurzanie się w grzechu i upadku. Elementy tego rozdarcia wewnętrznego uwidoczniały się w biografii poety, którego życiu towarzyszyła atmosfera skandalu i prowokacji. Wyrazem prowokacji poetyckiej zaś jest głośny wiersz Padlina, niezwykle brutalny w zestawieniu ze sobą objawów młodości, życia i piękna z obrazem śmierci, rozkładu i zgnilizny.

24

22. Szatan i zło jako fascynacje literatury okresu Młodej Polski.

Postać modna w modernizmie, poeci wciąż o nim piszą:

• Baudelaire - wręcz twierdzi, że otaczają go demony

• Przybyszewski - zwany smutnym szatanem

• Miciński - słynny demonolog

• Staff - porusza kwestie szatana w Deszczu jesiennym

Ale szatan ten nie budzi grozy. U Micińskiego - cierpi, leci jęcząc gdzieś w kosmiczne przestrzenie, zyskał wolność - ale i samotność. U Staffa - płacze i drapie pazurami ziemię, nie mogąc znieść własnego dzieła zniszczenia. I to ma być szatan, personifikacja zła?

#Ł26

23. Charakterystyka modernistycznej twórczości Staffa.

Leopolda Staffa zwykło się nazywać poetą trzech pokoleń. Debiutował jednak w epoce Młodej Polski - i w tym okresie można w jego twórczości wyróżnić następujące prądy:

• nietzscheanim - tom „Sny o potędze”, aprobata filozofii Nietzschego, siły indywidualnej jednostki. Wyrazem tych poglądów jest wiersz „Kowal”.

Prezentuje typową dla filozofii Nietzschego jednostkę, która używa woli mocy, aby wypracować własną silę, indywidualność i osobowość. Kowal jest tu przenośnia - drogocenne kruszce, które rzuca na kowadło to cechy ludzkie - z nich powstanie silne serce. Własnemu sercu grozi - że pięści potworne rozbiją je w razie słabości. W tym zawiera się niechęć wobec niemocy, choroby i słabości ducha. Człowiek - jak kowal - sam musi wypracować sobie własną silę i osobowość.

• dekadentyzm młodopolski - typowa dla epoki, nastrojowo - pesymistyczna atmosfera ujawnia się w Deszczu jesiennym.

Utwór ten prezentuje typowe dla epoki pesymistyczne, dekadenckie nastroje. Uderza w nim impresjonistyczny obraz świata, który oglądamy przez zamazane deszczem szyby. Oddaje on nastrój pesymizmu, przytłoczenia, apatii i zniechęcenia.

• franciszkanizm - miłość do świata i do natury, poglądy zgodne z filozofią św. Franciszka, wyraził poeta w Sonecie szalonym.

W wierszu tym Staff opisuje przyrodę i życie na jego łonie. Odnalazł bowiem w niej spokój i spełnienie. Jest bezpieczny i szczęśliwy zasypiając pod gwiazdami. Wiersz ten jest hołdem dla wolności i przyrody.

• początek klasycyzmu - widać wyraźne zamiłowanie do antyku, poezji i filozofii epoki starożytnej. Wyraża ją ostatni tom epoki Młodej Polski: Uśmiechy godzin.

#Ł28

24. Nowe środki wyrazu artystycznego w literaturze okresu Młodej Polski.

W atmosferze końca wieku rodzi się dekadentyzm, który ogarnął rzesze młodych ludzi. Oznaczał pesymistyczną, indywidualistyczną postawę człowieka, poczucie bierności, słabości, buntu przeciw mieszczaństwu. W konsekwencji ludzie „końca wieku” głosili, iż stara kultura przeżywa kryzys i musi upaść. Wprowadzili także nowy sposób pojmowania sztuki - nie jako dziedziny pouczającej, przynoszącej korzyści, lecz idei samej w sobie i dla siebie istniejącej. Stąd określiło epokę artystów hasło: sztuka dla sztuki. Młode pokolenie pragnęło odrzucić konwenanse, w hołdzie sztuce tworzyło cyganerię artystyczną, poszukiwało nowych form dla wyrażenia swych uczuć.

W literaturze i sztuce powstały nowe kierunki, które dotąd nie ujawniały się:

• symbolizm  symbol stał się środkiem wyrazu. Ptak, płynący statek czy słomiany chochoł przestają reprezentować tylko siebie - teraz oznaczają zupełnie inne treści. Poetę, wolność, nadzieje na przyszłość;

• naturalizm  wciąż trwa - chce odkrywać zło i obnażać fałsz. Mówi prawdę o biologizmie ludzkim, cielesności i fizjologii. O starości i śmierci. Nie szczędzi prawdy - traktuje człowieka jak przedmiot badań;

• impresjonizm  impresja - wrażenie danej chwili, ulotne, przemijalne. Zobacz świat, tak jak ja go widzę, i to teraz, bo za moment się zmieni. Jak choćby wschód słońca.

Innowacje kompozycyjne powieści młodopolskiej:

• tendencja odejścia od narratora wszechwiedzącego w kierunku narracji subiektywnej, opisu świata z punktu widzenia narratora, przez pryzmat jego spojrzenia;

• styl wypowiedzi zbliża się do naturalnego sposobu wypowiedzi, np. pamiętnikarskiego lub reporterskiego;

• odejście os sztywnej pierwszoplanowej fabuły - prezentacja snu, wizji, wrażenia, odczucia;

• kompozycja luźnych scen, wielu epizodów;

• emocjonalny, liryczny, symboliczny styl narracji.

Nowe środki wyrazu łączą się z różnorodnością postaw twórców tej epoki wobec świata. Oba te zadania spełniały:

Naturalizm

• Wprowadzono bohatera zbiorowego, np. w Chłopach Reymonta takim bohaterem jest społeczeństwo.

• Przedstawiono demaskatorskie obrazy krzywdy społecznej; o krzywdzie najuboższych pisał Kasprowicz w Sonetach z chałupy.

Mimo krytyki mimetyzmu, twórcy młodopolscy często wiernie odzwierciedlali rzeczywistość: Reymont realistycznie opisał prace w polu wykonywane przez chłopów.

Impresjonizm

• Nastrojowość i eksponowanie motywów przyrody w jej zmiennym, migotliwym kształcie.

• Próba uchwycenia przeżyć bohatera, ukazanie falowania uczuć i zmienności nastroju.

• Odtwarzanie przelotnych wrażeń związanych z obserwowaniem natury; np. w Melodii mgieł nocnych Tetmajera, kiedy poeta opisuje krajobraz który za moment ulegnie zmianie.

• Zatarcie konturów opisywanych przedmiotów:

Taki tam spokój...na gór zbocza

Światła się zlewa mgła przezrocza,

Na senną zieleń gór.

• Jednym ze środków odwołujących się do zmysłów(istota impresjonizmu) jest synestezja, tzn. łączenie wrażeń pochodzących od różnych zmysłów:

„melodia mgieł, srebrzysto - turkusowa cisza”.

• Zatarcie spoistości i jednoznaczności psychicznej bohatera.

Symbolizm

• Stwarzanie poetyckiej wizji świata:

„Rozechwiały się szumne gałęzi wahadła

Snem trącone! Wybija Zielona Godzina!

Wynijdź, lesie, swej głębi, ty - nasz i nie nasz!”

„Zielona godzina” - Leśmian

Posługiwanie się symbolem zawierającym znaczenie głębszej treści niż realne znaczenie, np. tytułowy kowal oznacza człowieka samo doskonalącego się.

Ekspresjonizm

• Hiperbolizacja zjawisk, np. rozpaczliwy głos, dziki śmiech w hymnach Kasprowicza. Wizyjność, np. Dies irae

Parnasizm

• Dbałość o doskonałą formę artystyczną.

• Wyszukane skojarzenia, słowa, np. świeże, nierozwiędłe róże grzechu i wina - Kasprowicz.

„Czciciel gwiazd i mądrości, miłośnik ogrodów,

Wyznawca snów i piękna i uczestnik godów,

Na które swych wybrańców sprasza sztuka boska”.

Staff

• Mistrzostwo w zakresie wersyfikacji.

• Etyczna kontemplacja, np. u Tetmajera w cyklu Z Tatr, spotykamy się z kontemplacją natury.

• Traktowanie sztuki jako najwyższej wartości, np. Eviva L'arte.

25. Porównaj ludowość w epoce romantyzmu i epoce Młodej Polski.

Wesele Stanisława Wyspiańskiego - symboliczno - fantastyczna warstwa dramatu przypomina Dziady A. Mickiewicza - szczególnie „pokrewne” są część II Dziadów i akt II Wesela - wizje odwiedzin gości z zaświatów. Pomijając już nawet podobieństwo niektórych Fantastycznych Osób, wyraźne nawiązanie tematyczne do kwestii romantycznej miłości (część IV Dziadów, romantyczność) występuje w rozmowie Marysia - Widmo. Poza tym Wesele nawiązuje do tematu romantycznego swoją kompozycja i ludowością, a także wymową narodowo - wyzwoleńczą.

#Ł30

26. Periodyzacja epoki Młodej Polski.

Za początek Młodej Polski umownie uznajemy rok 1890 - gdyż w okolicach tego roku zadebiutowało młode pokolenie artystów i poetów polskich:

1889 - Jan Kasprowicz

1891 - Kazimierz Tetmajer

1894 - przekład Kwiatów zła Baudealaire'a.

Epoka ta dzieli się na następujące fazy:

1890 - 1900 - czas poetycki Młodej Polski i krystalizacja programu.

1900 - 1910 - okres literatury zaangażowanej w sprawy kraju (Żeromski,

Wyspiański, Reymont, Zapolska)

Po 1910 - faza schyłkowa, rozrachunek z literaturą Młodej Polski, aż po 1918 - czyli do odzyskania niepodległości.

Nazwa Młoda Polska jest najczęściej spotykanym określeniem tej epoki. Terminu tego użył ( na wzór popularnych w Europie sformułowań dotyczących nowe sztuki: Młode Niemcy, Młoda Francja)jeden z przedstawicieli młodego pokolenia, Artur Górski, w tytule swego cyklu artykułów Młoda Polska, ogłoszonym w roku 1898 w krakowskim tygodniku Życie. W tekście wystąpienia termin ten miał zabarwienie neoromantyczne, obecnie jednak w historii literatury ten element raczej nie jest brany pod uwagę i nazwy tej używa się na określenie całości zróżnicowanych objawów światopoglądu, sztuki, literatury zawierających się między datami 1890 - 1918. Istotną cechą wyróżniającą jest także i to, że bez oporów (inaczej niż w przypadku dekadentyzmu), przyjmowali ją jako swoją reprezentanci młodego pokolenia literatury i sztuki.

Inne nazwy epoki

Fin de siecle

W kulturze europejskiej pojawia się ten termin jako jej samookreślenie. Nazwa ta jednak w mniejszym stopniu odnosi się do zjawisk światopoglądowych lub literackich, w większym - do stylu kultury i obyczaju, a nawet kultury popularnej (operetka, kabaret, mowa).

Trzeba tu także wymienić dwa jeszcze terminy, którymi próbowano określić całościowo sztukę i literaturę Młodej Polski. Pierwszy z nich to symbolizm, drugi - impresjonizm. Widać od razu, że odnoszą się one do prądów i kierunków artystycznych obecnych w epoce Młodej Polski, tak jednak powszechnych i dominujących w estetyce przełomu XIX i XX wieku w różnych dziedzinach sztuki (plastyce, literaturze, muzyce), że zachęcających do objęcia ta nazwą całokształtu kultury owego czasu. Ich zdolność uogólnienia obejmuje jednak tylko zjawiska artystyczne - trudno byłoby bowiem mówić o światopoglądzie impresjonistycznym i symbolicznym.

---