Jak zmieniała się rola kościoła od średniowiecza do
współczesności.

Kościół w całym okresie swojego istnienia przeżył szereg transformacji dostosowujących

go do otaczającej go sytuacji. Rola kościoła uzależniona była w głównej mierze od
koniunktury światowej. Średniowiecze to okres w naszych dziejach, w którym rola i
znaczenie kościoła było bardzo silne, lecz znaczenie uzależnione było od istniejącej
sytuacji politycznej i osobowości Głowy Kościoła.

We wczesnym średniowieczu papiestwo znajdowało się w trudnej sytuacji politycznej.
Rzym zagrożony był najazdem pogańskich Longobardów, wobec czego i z powodu
słabości ówczesnego protektora państwa papieskiego - Cesarstwa Bizantyjskiego,
papieże zaczęli oglądać się za innym opiekunem, który odparłby najeźdźców i nie chciał
ograniczyć papieskiej samodzielności w Rzymie. Wybór padł na Karolingów. Papież
Stefan II koronował Pepina Małego. Koronacja ta odbyła się jako obrzęd kościelny, co
spowodowało, że Pepin stał się pomazańcem bożym, a władza królewska uzyskała
sankcję religijną. W dowód wdzięczności król franków przeprowadził dwie wyprawy
przeciwko Królestwu Longobardów, a po ich pokonaniu w 756 roku przekazał papiestwu
odebrane ziemie w środkowej Italii (tzw. Ezarchat Raweński). Powstało w ten sposób
nowe państwo, zwane Państwem Kościelnym (upadło ono ostatecznie w 1870 roku),
którego pozostałością jest dzisiaj Watykan. Następca Pepina Małego Karol Wielki został
koronowany przez papieża Leona III na cesarza nie tylko za jego zasługi na polu
odrodzenia cesarstwa zachodniorzymskiego, ale również nie chciał dopuścić do ślubu
monarchy z księżniczką bizantyjską Ireną. W tym okresie struktura kościelna weszła w
skład systemu lennego. Cesarz podporządkował sobie władze kościelne w swoim
państwie. Korzystał on z pomocy duchownych jako urzędników, doradców można nawet
zaryzykować stwierdzenie, że duchowni pełnili funkcję ministrów. Majątek kościelny za
panowania Karolingów osiągnął czwartą część ziem uprawnych cesarstwa. Wielkość
cesarstwa Franków nie trwała długo. Po śmierci Karola Wielkiego ziemie zostały
podzielone zgodnie z traktatem w Verdun (843 r) na trzy królestwa, a kościół został
pozbawiony protektoratu silnego państwa. W X wieku nastąpił upadek autorytetu
papiestwa. Ten stan spowodowany był ciągłymi walkami o tron papieski (często spór
rozstrzygano za pomocą siły) oraz upadkiem moralnym duchowieństwa. Nie pewni jutra
przywódcy kościoła szukali pomocy poza granicami Włoch. Państwem, które przyszło z
pomocą papiestwu były Niemcy. Otton I król Niemiec poproszony o pomoc przez papieża
Jana XII przyprowadza spokój na półwyspie Apenińskim. Pokonuje wojska Berengusza i
opanowuje północną część półwyspu. W dowód wdzięczności Jan XII w 962 roku
koronował Ottona Wielkiego na cesarza Rzymu. Edykt, który został wydany przy okazji
koronacji przyznawał cesarzowi zwierzchnictwo nad kościołem. Na mocy tego edyktu
papież nie mógł być konsekrowany, jeśli nie złożył przysięgi cesarzowi. Fakt ten jest o

1

tyle ważny, że cesarz staje się nieoficjalnym zwierzchnikiem kościoła, a sama instytucja
kościoła może stać się narzędziem wspierającym jego politykę. Od czasu koronacji
Ottona I znaczenie papieży w kościele zachodnim rosło. Wprawdzie papiestwo znalazło
się w zależności od cesarstwa, ale za to uzyskało swobodę w stosunku do innych sił
feudalnych. Przy pomocy władzy świeckiej wzmocniono władzę nad biskupami całej
Europy i przeprowadzono reformy obyczajowe w kościele. Jeszcze większe uzależnienie
papiestwa od cesarstwa nastąpiło za panowania Henryka III. Cesarz ten wprawdzie
wspierał dążenia reformatorskie ( wystąpił on przeciwko symonii - kupowaniu
stanowisk ), lecz uważał się za zwierzchnika papieży, których powoływał według
własnego uznania. Po śmierci Henryka III do głosu dochodzą ludzie pragnący reformy w
łonie kościoła. Na tron po Henryku III wstępuje małoletni Henryk IV. Była to dogodna
sytuacja, aby rozluźnić zależności pomiędzy Rzymem a cesarstwem. Papież Mikołaj II
wydał dekret na mocy, którego został ustanowiony nowy regulamin wyboru głowy
kościoła. Od tej pory papież wybierany był w zamkniętym gronie kardynałów. Od 1073 na
tronie papieskim zasiada Grzegorz VII, który w swym słynnym akcie "Dictatus papae"
pisał o dominacji papieża nad władzami świeckimi. Po opublikowaniu tego dokumentu
spór między papiestwem a cesarstwem wszedł w najostrzejszą fazę. Grzegorz VII
zmierzał jawnie do centralizacji kościoła pod absolutną władzą papieża. Wystąpił on
przeciwko udzielaniu inwestytury przez władców niemieckich. Na synodzie w Wormacji
(1076) cesarz Henryk IV zaatakował legalność wyboru Grzegorza VII i uznał jego
dotychczasowe działanie za nieważne. W tym samym roku na synodzie w Rzymie
Grzegorz VII rzucił klątwę na Henryka i zwolnił jego poddanych z obowiązku
posłuszeństwa. Akt ten umocnił opozycję w Niemczech, które uzyskawszy większość w
wśród książąt zapowiedział wybór nowego króla, jeśli w ciągu roku Henryk nie postara
się o zdjęcie klątwy. Kilka miesięcy później Henryk zagrożony utratą tronu udał się
naprzeciw papieżowi, który zmierzał na zjazd książąt niemieckich. Cesarz i papież
spotykają się w toskańskim zamku Canossa. Henryk IV stanął pod murami zamku i kilka
dni boso błagał o przebaczenie. Grzegorz VII zdjął z niego klątwę. Incydent ten nie
przerwał walki pomiędzy tiarą a cesarstwem. Po powrocie Henryk rozprawił się z
opozycją a następnie w synodzie w Brixen wymógł on na biskupach pozbawienie
Grzegorza tiary. W 1084 wojska niemieckie zdobyły Rzym a Grzegorz zbiegł na południe
półwyspu apenińskiego. Sprawa inwestytury jednak nie wygasła. Prowadzili ją następni
papieże, których autorytet znacznie wzrósł po pierwszej wyprawie krzyżowej. W 1122
roku Henryk V i Kalikst II podpisali w Wormacji konkordat, w którym cesarz zrzeka się
powoływania biskupów i opatów. Mięli od tej pory być wybierani kanonicznie i
zatwierdzani przez papieża. Powołanemu przez papieża biskupowi cesarz miał
przekazać należące do niego beneficja i odebrać od niego przysięgę wierności.
Konkordat ten uniezależnił duchowieństwo od cesarza. Walka toczyła się nadal o
pryzmat władzy. W drugiej połowie XII wieku Na skutek agresywnej polityki włoskiej
cesarza i króla Niemiec Fryderyka I Barbarossy odżywa spór Cesarstwa z Papiestwem.
Aby bronić swej niezależności od cesarza papieże popierali Ligę Lombardzką w walce z
Niemcami. Liga Lombardzka pokonuje Fryderyka I w bitwie pod Legnano. W 1198 roku
Na tron papieski wstępuje Innocenty III, najwybitniejszy papież średniowiecza. Był on

2

zwolennikiem tzw. papo cezaryzmu tj. doktryny głoszącej zwierzchność papieża nad
cesarzem i innymi władcami świeckimi. Część władców skłonił Innocenty do uznania się
swoimi lennikami, organizował też krucjaty przeciw muzułmanom, poganom i heretykom.
Synod laterański w 1215 dokończył reformy kościelne z XI wieku i był dowodem nad
odrodzenie się Kościoła. W pierwszej połowie XIII w. rozwijała się w całej Europie
Zachodniej sieć parafialna, dzięki czemu Kościół mógł skuteczniej ewangelizować i
walczyć z resztkami pogaństwa. Nadal ciągnął się konflikt z Cesarstwem zakończony
dopiero odsunięciem Hohenstaufów od tronu cesarskiego w 1254. Walka papiestwa z
cesarstwem ukazała siłę ówczesnego kościoła. Mimo początkowej porażki papiestwo
wychodzi zwycięsko z te potyczki. Uwidoczniona została rola, jaką pełnił kościół w tej
epoce. Władcy kościoła umiejętnie posługiwali się przywilejami przysługującymi im z racji
pozycji, w jakiej się znajdowali ( klątwy ), zamieniając je na skuteczną broń w walce z
przeciwnikiem. Umiejętnie wykorzystywali zaistniałą sytuację polityczną (bunt książąt
niemieckich przeciw Henrykowi IV). Nie małą rolę odgrywały umiejętności papieży, którzy
potrafili z tak trudnej sytuacji wyjść zwycięsko.

Kolejnym zagadnieniem ukazującym rolę kościoła w średniowiecznej Europie są
wyprawy krzyżowe. Papiestwo pod koniec XI wieku stanęło przed niebywałą szansą
podniesienia swojego autorytetu oraz rozszerzenia swego wpływu na tereny bliskiego
wschodu i cesarstwa bizantyjskiego. Pod koniec XI wieku Turcy Seldżurccy zagrozili
bezpośrednio Bizancjum. Cesarz bizantyjski zaczął apelować o pomoc wojskową i
pomoc papieża. Dla papiestwa nadarzyła się okazja, aby podporządkować sobie
Cesarstwo Bizantyjskie. Aby to osiągnąć, postanowiono zorganizować potężną wyprawę
rycerstwa chrześcijańskiego przeciw Turkom. Kościół uznał wojny przeciw innowiercom
za " wojny święte". Wezwanie do świętej wojny z Seldżukami rzucił Urban II na synodzie
w Clermont w 1095roku. Apel został przyjęty entuzjastycznie, szczególnie, że papież
obiecał uczestnikom świętej wojny oprócz zbawienia wiecznego, także korzyści
materialne. Chłopi mięli uzyskać wolność, rycerze - ziemię i umorzenie długów. Wiosną
1096 roku wyrusza spontaniczna wprawa ludowa ( około 100.000 ludzi ), która zupełnie
nieprzygotowana, zostaje łatwo rozbita przez Seldżuków. Pierwsza regularna krucjata
rycerska odbyła się w latach 1096 - 1099. Wzięło w niej udział rycerstwo włoskie,
francuskie, lotaryńskie, flamandzkie, i normańskie. Samych rycerzy było około 40.000, z
całości liczącej około 300.000 ludzi. W ciągu dwóch lat walki krzyżowcy zajmują Syrię i
po 40 dniach oblężenia zajmują Jerozolimę. W zdobytej Palestynie tworzą nowe
państwo, zwane Królestwem Jerozolimskim. Do obrony królestwa powołano trzy zakony
Joannitów ( kawalerzy maltańscy ), zakon templariuszy oraz zakon teutoński
( krzyżacy ). Mimo tej ochrony Królestwo było słabe. Turcy ciągłymi najazdami
pomniejszali jego terytorium, aż w 1178 roku odbili Jerozolimę. W ciągu dwustu lat od
schyłku XI do schyłku XIII wieku rycerstwo podjęło siedem krucjat przeciw Turom, którym
kres położył upadek Akki ( 1291 rok ), ostatniej twierdzy Królestwa Jerozolimskiego.
Równocześnie do wypraw podejmowanych na Bliski Wschód, w Hiszpanii toczyła się
walka rycerstwa chrześcijańskiego z Arabami ( Maurami ). Określano ją mianem
reconqvisty ( odzyskanie ). Ostatecznie na półwyspie Iberyjskim zorganizowały się trzy

3

państwa: Aragonia, Kastylia i Portugalia. Krucjaty przyniosły papiestwu duże korzyści.
Dzięki tym wpływom aż do 1204roku wzrastał autorytet papiestwa ( IV wyprawa
krzyżowa, w której zdobyto i złupiono Konstantynopol ). Skarb papiestwa bardzo się
wzbogacił. Kościół przejmował majątki ziemskie w zamian za pieniądze, które służyły
pokryciu kosztów wyprawy. Godnym zauważenia faktem jest, że na wezwanie głowy
kościoła odpowiedziało wielu rycerzy świata chrześcijańskiego. Świadczy to o roli, jaką
kościół i papiestwo odgrywało w życiu ówczesnego społeczeństwa.

Pod koniec średniowiecza prestiż papiestwa stopniowo zaczął się zmniejszać. U schyłku
XIII wieku papież Bonifacy VIII próbując zmusić do posłuszeństwa króla francuskiego
Filipa IV Pięknego nieoczekiwanie ponosi klęskę. Za francuskim królem opowiada się
francuski kler, a papieska klątwa nie przynosi rezultatów. Zaczyna się trwający właściwie
(nie wszędzie i nie przez cały czas) aż do reformacji drugi okres kryzysu Kościoła w
średniowieczu. Dotknął on zarówno zakonów jak i kleru świeckiego. Zewnętrznym
objawem była najpierw tzw. niewola awiniońska papieży (w latach 1309 - 1378 papieże
rezydowali wraz ze swą kurią nie w Rzymie a we francuskim Awinionie nad Rodanem),
okres wielkiej zależności papiestwa od królów Francji, a potem wielka schizma
zachodnia. Ta ostatnia, trwając od 1378 do 1417 roku to okres, w którym jednocześnie
do tronu papieskiego pretendowało 2, a nawet 3 kandydatów (wzajemnie określających
się antypapieżami) - jedni w Rzymie, drudzy w Awinionie. Kryzys papiestwa ciągnął się
aż do XV wieku. Wtedy to zwołano kolejno kilka wielkich soborów dla rozwiązania
problemów Kościoła. W 1409 roku w Pizie, wybrano na papieża Aleksandra VI, ale ani
papież awinioński, ani rzymski go nie uznali. W latach 1414 -1418 w Konstancji,
zlikwidowano wreszcie schizmę, papieżem wybrano Marcina V, który ostatecznie
powrócił do Rzymu. Bezpośrednim skutkiem wielkiej schizmy zachodniej był upadek
autorytetu politycznego i ideologicznego papiestwa. Rozłam ten spowodował silniejsze
związanie instytucji kościelnych z państwem i w znacznym stopniu uniezależniło je od
Rzymu.

Osłabienie papiestwa doprowadziło do powstania różnego rodzaju ruchów heretyckich i
reformatorskich. Najbardziej znanym ruchem heretyckim na przełomie XIV i XV wieku był
husytyzm. Jan GUS i profesorowie z praskiego uniwersytetu rozwinęli postulaty
angielskiego teologa Jana Wiklefa i wędrownych kaznodziei. Domagali się głoszenia
ewangelii w językach narodowych, oraz głoszenia jej przez ludzi świeckich. Uważali oni
pismo święte za jedyne źródło wiary. Postulowali o to, aby władza nad kościołem
sprawowana była przez państwo. Jan Hus za swoje postulaty został uznany przez sobór
w Konstancji ( 1415 rok ) za heretyka i spalony na stosie. Mimo to po walkach w łonie
ruchu husyckiego i zręcznej polityce jego przywódców odłam ten uzyskuje autonomię
( na soborze w Bazylei) i stał się narodowym kościołem czeskim. Oprócz husytyzmu
istniało szereg innych herezji ( np. biczownicy, spirytałowie ), które były świadectwem
upadku kościoła.

4

Kościół w XV wieku uległ rozkładowi wewnętrznemu. Ówczesny kler cechowała mała
dbałość o sprawy kościoła, niski poziom moralny ( i intelektualny dotyczący niższego
duchowieństwa ). Kościół był wielkim posiadaczem ziemskim, cały czas powiększającym
swoje dochody kosztem wszystkich warstw społecznych. Papieże stawali się raczej
władcami świeckimi niż duchownymi przywódcami ludzkości. Raziło kupowanie
odpustów i nepotyzm papieski ( obsadzanie stanowisk publicznych swoimi krewnymi ).
Stan ten budził niechęć wobec kościoła. Chłopi i mieszczanie czuli się wyzyskiwani i
uciskani, rycerstwo zazdrościło kościołowi jego majątku, a władcy widzieli w nim rywala
politycznego. Zaczął się rodzić opór wobec Rzymu. Szczególna sytuacja była w
Niemczech. W tym czasie stanowiły one zlepek małych księstw i wolnych miast.
Wzmocnieniu uległa tam pozycja górnych warstw feudałów świeckich i duchownych,
którzy uzyskali w tym państwie prawie całkowitą niezależność. Systematycznie
ograniczali oni samodzielność miast obciążając je dużymi podatkami i daninami.
Wyjątkowo wysokie stanowisko w Niemczech zajmował kościół, w którego ręku
znajdowały się wielkie posiadłości ziemskie. Wiele z księstw istniało jako samodzielne
państewka biskupie. Sytuacja ta doprowadziła do zrodzenia reformacji właśnie w
Niemczech. W 1517 roku mnich Marcin Luter wystąpił przeciwko odpustom
sprzedawanym masowo na polecenie papieża Leona X. Luter głosił, iż człowieka może
zbawić tylko wiara, a dobre uczynki i ascetyczne życie nie mają przy tym większego
znaczenia. Źródłem wiary według niego była Biblia. Postulował zniesienie kapłaństwa i
hierarchii kościelnej oraz uproszczenie obrzędów. Na drzwiach w Wittenberdze wywiesił
95 tez, w których udowadniał, że odpusty są niezgodne z nauką Chrystusa i stanowią
nadużycie religijne. Luter dokonał przekładu Biblii na język niemiecki. Wystąpienie Lutra
potkało się z żywym oddźwiękiem poza granicami Niemiec. Obok luteranizmu pojawiają
się inne doktryny religijne. W 1539 roku Francuz Jan Kalwin przedstawia swoje poglądy
w dziele "Urządzenie religii chrześcijańskiej". Kalwin zrywa z Rzymem, nie uznawał
hierarchii kościelnej, zakonów, celibatu, kultu świętych i większości sakramentów. Nie
dopuszczał do podporządkowania swego kościoła państwu. Kalwinizm rozpowszechnił
się w krajach o silnym mieszczaństwie. Przejawem reformacji w Anglii był powstanie w
tym kraju kościoła narodowego. Król Henryk VIII dla celów osobistych i prywatnych
( domowa unieważnienia małżeństwa z króla z Katarzyną Aragońską) zerwał więzi z
Rzymem. W 1534 roku na mocy Aktu supremacji Henryk stanął na czele kościoła
anglikańskiego. Rozwiązane zostały klasztory, nie zniesiono jednak świeckiej hierarchii
kościelnej, dogmatów i obrzędów katolickich. Nowe odłamy religii nie wszędzie były
wprowadzane w sposób pokojowy. Na przykład w Niderlandach znajdujących się pod
panowaniem króla hiszpańskiego protestanci musieli walczyć o swoje prawa.
Niderlandczycy pod dowództwem Wilhelma Orańskiego uzyskują niepodległość. Także w
Niemczech dochodzi do walk na tle wyznaniowym. Na protestantyzm przechodzi
większość książąt i biskupów ( ich diecezje stają się świeckimi księstwami ). Przy
katolicyzmie pozostał cesarz i część książąt. Między tymi dwoma opcjami rozgorzała
długoletnia walka. Jako że żadna ze stron nie uzyskała przewagi w 1555 roku zawarto
pokój w Augsburgu doszło do podpisania kompromisowego pokoju, na którym przyjęto
zasadę czyj kraj tego religia ( cuius regio eius religio ). We Francji popularny stał się

5

kalwinizm, którego zwolenników nazywano hugenotami ( głównie szlachta i
mieszczaństwo). Hugenoci mięli opozycyjny stosunek do absolutyzmu monarszego.
Zwolennicy kalwina weszli w konflikt ze szlachtą katolicką. Między oboma stronnictwami
wybucha wojna, która z przerwami trwała 36 lat. W 1572 roku podczas tzw. Nocy
świętego Bartłomieja dokonano pogromu hugenotów. Jednak po śmierci króla Henryka III
na tron wstępuje hugenot Henryk IV Burbon. Przechodzi on na katolicyzm, uznając tą
religię za panującą. W 1598 roku wydał edykt w Nantes, w którym zabezpieczył swobody
wyznaniowe hugenotów.

Reformacja zmniejszyła zdecydowanie znaczenie kościoła katolickiego. Ostoją
katolicyzmu pozostały południowe kraję romańskie Włochy, Hiszpania i Portugalia. Sam
kościół stwierdził, że bez wewnętrznych reform nie będzie w stanie stawić jej czoła. W
1545 roku rozpoczął się w Trydencie sobór ( który obradował przez 18 lat, do 1563
roku ), na którym przeprowadzone zostały reformy w kościele. Na tym soborze
zwycięstwo odnieśli kurialiści ( zwolennicy władzy papieża nad soborem ), zajmujący
nieprzejednane stanowisko wobec reformacji. Sobór trydencki potępił protestantów jako
heretyków, sformułował jasno dogmaty katolickie i pod klątwą zakazał poddawania ich w
wątpliwość, stworzył wyznanie wiary zobowiązujące katolików i ujednolicił liturgię. Duży
nacisk położono na wzmocnienie wewnętrzne kościoła i na przywrócenie dyscypliny
wśród duchowieństwa. Nałożono obowiązek przebywania biskupów w diecezjach i
przeprowadzania wizytacji w podległych im parafiach, zakładania w diecezjach
seminariów duchownych i powoływania szkół parafialnych. Papież Paweł III zreformował
i rozbudował inkwizycję ( instytucję istniejącą od XIII wieku ) służącą do zwalczania
herezji. Inkwizycją zajmowali się dominikanie. 1543 roku utworzono indeks ksiąg
zakazanych. W 1534 roku utworzono zakon jezuitów. Składali oni oprócz ślubów
zakonnych śluby na wierność papieżowi. Podstawowym jego celem była walka z
reformacją. Zakładali oni szkoły średnie i wyższe, w których młodzi ludzie byli
wychowywani w duchu nietolerancji religijnej i uległości wobec kościoła. Walka z
reformacją trwała od połowy XVI wieku do początków XVIII wieku. Kościołowi udało się w
tym okresie zahamować jej postępy i odzyskać część utraconych wpływów w
Niemczech. WXVII wieku reformacja przegrała także w Francji, w Polsce, w Czechach i
na Węgrzech.

W latach 1618 - 1648 miała miejsce wojna trzydziestoletnia. Początkowo był to spór
pomiędzy niemieckimi katolikami a protestantami. Później jednak na pierwszy plan
wysuwa się chęć dominacji w tej części Europy. Wojna ta spowodowała rozbicie Niemiec
na małe państewka. W kwestii religii potwierdziła postanowienia pokoju w Augsburgu.
Kościół w tym okresie nadal był wielkim posiadaczem ziemskim.

W drugiej połowie XVII wieku najpotężniejszym mocarstwem europejskim była Francja
Ludwika XIV. Król ten był władcą absolutnym. Ludwig XIV pragnął pełnego

6

podporządkowania kościoła monarchii. Pragnął stworzyć kościół podporządkowany
państwu. Dążenia te spowodowały zaostrzenie konfliktu z papieżem. Ludwig XIV musiał
ustąpić. Król chciał mieć wpływ na sumienia poddanych. Zniósł swobody religijne.
Zmierzał do przymusowego powrotu do katolicyzmu. Doprowadził do emigracji dużej
liczby ludności w tym wykwalifikowanych rzemieślników.

Wiek XVIII przyniósł osłabienie religijności i wzrost wpływów antyklerykalnych
(oświecenie , deizm, wolnomularstwo) oraz tendencję do zwiększenia roli władców
absolutnych wobec Kościoła ( gallikanizm , febronianizm, józefinizm), którzy 1773
wymusili na papieżu kasatę zakonu jezuitów.

Wybuch rewolucji francuskiej spowodowało zmianę relacji państwo - kościół. Rewolucja
francuska zlaicyzowała to państwo. Przywódcy rewolucji krwawo prześladowali Kościół
katolicki i próbowali oddzielić katolików zamieszkujących to państwo od Rzymu.
Kolejnym ciosem w pozycję kościoła było poważne uszczuplenie terytorium Państwa
Kościelnego. Zjednoczone państwo włoskiego w 1870 roku odebrało papieżom władzę
świecką ( papież zamknął się w swojej siedzibie i ogłosił się "więźniem Watykanu"),
zajmując państwo kościelne, pozostawiając papiestwu tylko Watykan. W XX w. Kościół
katolicki padł ofiarą krwawych represji. Przykładem tych represji może być wojna
domowa w Hiszpanii. Dyskryminowano również kościół pod władzą rządów
komunistycznych, gdzie jednak dyskryminacja nie zawsze była skuteczna, a autorytet
Kościoła katolickiego nawet wzrósł.

Kościół katolicki starał się ustosunkować do nowych prądów politycznych ( laicyzacja,
liberalizm, deizm, scjentyzm czy ateizm ). Kulminacja tej tendencji wystąpiła w okresie
pontyfikatu Piusa IX i Soboru Watykańskiego I 1869-70 (dogmat o nieomylności
papieskiej); kościół próbował doprowadzić do kompromisu z nowymi tendencjami
politycznymi i umysłowymi. W XX wieku kościół potępił komunizm i narodowy socjalizm
(głównie Pius XI). Natomiast społeczna nauka Kościoła podjęła problemy moralne
wynikłe z kapitalizmu i socjalizmu ( encyklika Leona XIII Rerum Novarum z 1891 i in.),
wypowiadając się ostatecznie za sprawiedliwym kapitalizmem (Centesimus annus Jana
Pawła II z 1991). Zmieniająca się rzeczywistość wymusiła na władcach kościoła
przeprowadzenie reform dostosowujących kościół do zmieniającego się świata. Cele te
zainspirowały Sobór Watykański II trwający od 1962 do 1965 roku (papieże Jan XXIII i
Paweł VI). Na mocy tego soboru wprowadzono języki narodowe do liturgii i
usankcjonowano ekumenizm. Wybór na papieża 1979 Jana Pawła II, pierwszego od XVI
w. nie-Włocha, oraz jego osobowość i wszechstronna aktywność podniosły znaczenie
urzędu papieskiego. Pontyfikat Jana Pawła II przyczynił się walnie do upadku ustroju
komunistycznego.

7

Polityczne dzieje kościoła i papiestwa zależne były od epoki. Kościół średniowieczny był
potęgą polityczną. Na półwyspie Apenińskim skupiała się władza religijna jak i świecka.
W epokach nowożytnych rola kościoła zaczęła maleć. Spowodowane to było zmianą
światopoglądu człowieka, oraz co raz bardziej rozwijającym się przemysłem. W
dzisiejszym świecie kościół pełni funkcję moralnego stróża prawości i daleko mu do
dawnej świetności.

Drugą bardzo ważną dziedziną życia, w której kościół odegrał znaczącą rolę jest kultura.
Upadek starożytnego Rzymu i napór mniej ucywilizowanych plemion ze wchodu i
północy spowodował upadek kultury antycznej. Zwiększyła się liczba analfabetów.
Jedynymi miejscami podtrzymującymi wysoki poziom kultury był świat związany z
kościołem. Można zaryzykować stwierdzenie, że sztuka średniowiecza była na usługach
kościoła. Duchowni byli mecenatami sztuki. Historia literatury w tych czasach jest częścią
historii kościoła. W pierwszych wiekach średniowiecza duchowni próbują ustosunkować
się do twórczości starożytnych. W ostatnich wiekach cesarstwa piśmiennictwo
chrześcijańskie tworzyło jedynie część literackiego dorobku tego okresu. Średniowieczny
kościół przejął od starożytnych rolę inspirowania i kontrolowania wszelkich form
twórczości literackiej. Do prekursorów sztuki średniowiecza możemy zaliczyć biskupa
Sewilli Izydora. Prawie wszystkie jego dzieła są w pewnym sensie częściami ogromnej
encyklopedii znanej jako "Etymologie", która obejmuje historie, medycynę, prawo,
teologię, architekturę, rolnictwo, żeglugę, a nawet gospodarstwo domowe. Izydor stał się
kopalnią i skarbcem, był wykorzystywany i naśladowany w ciągu ośmiu następnych
wieków. Kolejnym ośrodkiem, który stał się kolebką kultury średniowiecznej był klasztor
na irlandzkiej wyspie Ilion. Mnisi mieszkający i tworzący w tym klasztorze przyczynili się
do rozpowszechnienia poprawnej łaciny oraz wywarli znaczny wpływ na tworzenie i
rozpowszechnienie klasycznych tekstów łacińskich. Za panowania Karola Wielkiego
rozwinęła się oświata oparta na osobach duchownych. W e wczesnym średniowieczu
można było wyróżnić trzy rodzaje szkół - szkoła biskupia, która znajdowała się w każdym
mieście katedralnym,- szkoła klasztorna znajdowała się we wszystkich klasztorach,które
były dostępne dla studentów nie związanych ze strukturami kościelnymi, oraz szkoły
prowadzone przez księży parafialnych. Ten ostatni typ szkoły stała na niższym poziomie
niż dwie poprzednie, ale były powszechnie dostępne dla dzieci, których rodzice chcieli je
tam posłać. Szkoły klasztorne i katedralne stały się zaczątkiem uniwersytetów, oświata w
dobie średniowiecza zdominowana została przez kościół i klasztory, które stały się ostoją
kultury. To w nich znajdowały się skryptoria, biblioteki oraz wyżej wymienione szkoły.
Klasztory stały się miejscem, w którym spotykały się dwie cywilizacje: antyczna i
barbarzyńska. Kościół w średniowieczu wykształcił również swoją filozofię, która za
centrum zainteresowania stawiała Boga ( tzw. teocentryzm ). Zdecydowanie
dominującym w średniowieczu kierunkiem filozoficznym i jednocześnie nauką była
scholastyka (filozofia szkolna), która zajmowała się dowodzeniem złożonych twierdzeń
( także teologicznych ) drogą logicznego rozumowania. Dwaj najważniejsi filozofowie to;
Święty Augustyn i Święty Tomasz. Pierwszy z nich umieścił człowieka pomiędzy niebem
a ziemią oraz ukazywał rozdarcie człowieka pomiędzy grzesznym ciałem dążącym do

8

grzechu a duszą, która zbawienia wiecznego. Święty Tomasz z Akwinu ukazał człowieka
na "drabinie bytów". Człowiek swoimi dobrymi uczynkami wspina się po niej, aby dojść
do Boga. W dobie średniowiecza również rozwój architektury był silnie związany z
kościołem. Pierwszym stylem stworzonym na potrzeby kościoła był styl romański.
Rozpowszechniony na terenie Francji i Włoch w X wieku. Według jego założeń
budowane są tam klasztory benedyktynów i cystersów. Cechami charakterystycznymi
tego stylu są proste formy, sklepienia krzyżowe lub kolebkowe, wąskie, mała okna,
zdobienie fryzowe i malarstwo freskowe. Przykładami tego stylu są np. krypta romańska
świętego Leonarda na Wawelu, kościół świętego Piotra i Pawła w Kruszwicy. Następnym
stylem charakterystycznym dla średniowiecza jest gotyk. Powstał we Francji. Cechami
gotyku są konstrukcje lekkie i strzeliste, sklepienia żebrowe, ostrołukowe, okna rozety,
barwne witraże. Przykładem może być katedra Notre - Dame w Paryżu. Oba te style
chwaliły wielkość Boga. Budowle miały działać na podświadomość zwykłego człowieka.
W obiektach sakralnych umieszczany był napis " MEMETO MORI" ( pamiętaj o śmierci )
oraz widoczny był motyw tańca śmierci ( dance makabre ) . Te elementy specyficzna
budowla kościoła ( głownie rozkład otworów okiennych ) miały spowodować, że człowiek
czuł się mało znaczącą kruszyną w porównaniu z wszechmocnym Bogiem.

Rzeźba i malarstwo również było przesycone religią. Malarze średniowieczni malowali
najczęściej Chrystusa lub obrazy z życia Chrystusa. Było to malarstwo bardzo
prymitywne, nie znano perspektywy. W rzeźbie również była dominacja pierwiastków
sakralnych i religijnych.

Literatura średniowieczna była pod wpływem uniwersalizmu, pisana była anonimowo,
opiewała wzorce osobowe, które zgodne były z nauką kościoła przykładem takiej
postawy jest asceta ( człowiek odrzucający doczesne dobra, poświęcający i pod
porządkujący swoje życie Bogu ), rycerz ( walczący w obronie wiary), władca
( sprawiedliwy, mądry, pobożny chrześcijanin ). Większość utworów średniowiecznych
pisana była w języku łacińskim. Schyłek średniowiecza przyniósł diametralne zmiany w
roli, jaką kościół odgrywał w kulturze. Język łaciński był coraz częściej wypierany przez
języki narodowe, powstają utwory nie związane z motywami narzuconymi przez kościół
( Przemysław Słota "O zachowaniu się przy stole"). Autor nie chce pozostawać w ukryciu
pragnie, aby o nim pamiętano. Zainteresowanie człowieka przesuwa się z teocentryzmu
na antropocentryzm ( centrum zainteresowania człowiekiem). Zmiany rozpoczęte w
późnym średniowieczu spowodowały inne podejście do kościoła w okresie renesansu.
Kościół stracił swoją dominującą pozycję, zmieniła się mentalność ludzi, Bóg stał się
bliższy człowiekowi, który trwożnie się już jego nie bał, do którego zwracał się osobiście,
a nie za pośrednictwem świętych lub Matki Bożej. Kościół stracił również swoją czołową
pozycję jako mecenat sztuki. Na jego miejsce wkracza mecenat dworski lub w przypadku
Niderlandów mecenat mieszczański. Na gruncie filozofii następuje zdecydowany powrót
do filozofii antycznej. Myśliciele epoki renesansu odwracają się od scholastyki, krytykują
dorobek kulturalny średniowiecza. Twórcy odwracają się od uniwersalizmu

9

średniowiecznego dając zalążek sztuce narodowej. Kościół nie potrafi przystosować się
do zmieniającej rzeczywistości i nowych odkryć naukowych. Pomimo, że w dobie
renesansu została podważona dominująca pozycja kościoła, to najwybitniejsi twórcy
renesansu nadal czczą imię Pana, takim twórcą jest Michał Anioł, który odmawia
przyjęcia jakiegokolwiek wynagrodzenia za pracę nad dokończeniem budowy bazyliki św.
Piotra. Pracował nad jej ukończeniem 17 ostatnich lat swojego życia. Odmienne
podejście kościoła do sztuki przedstawił barok, w którym kościół ponownie stał się
głównym mecenatem sztuki. Sztuka w tym okresie stała się tubą propagandową
kościoła, miała przybliżyć Boga prostym ludziom. Wznosząc nowe kościoły duchowni
pragnęli ukazać i udowodnić, że powrócili do dawnego znaczenia. Zwycięstwo kościoła
nad dawnym, a w okresie renesansu tu i ówdzie odradzającym się pogaństwem Papież
Sykstus V ( na jego pontyfikat przypada największy rozkwit Baroku ) zademonstrował w
ten sposób, że kazał odkopać, odrestaurować starożytne kolumny zwycięstwa i obeliski,
ratując je od zapomnienia i włączając je do służby kościołowi. Kolumny Trojana i Marka
Aureliusza uwięczone posągami apostołów. Podźwignięto również obelisk cesarza
Kaliguli, który stanął na środku placu św. Piotra, na którego szczycie ustawiono krzyż, a
na jego kwadratowej postawie wykuto napis "Chrystus zwycięża, Chrystus panuje,
Chrystus rządzi, Chrystus chroni swój lud przed wszelkim złem". W okresie baroku
Państwo Kościelne stało się największym mecenatem sztuki, nie mającego wówczas
równego sobie. Styl Barokowy ze starego kontynentu przeniósł się do obu Ameryk, gdzie
stał się dominującym stylem architektonicznym. Ugruntował się on głównie w
południowej i środkowej Ameryce. Rozkwit kultury kościelnej został zahamowany w XVIII
wieku. Bujny rozkwit techniki, poprawa warunków sanitarnych a co za tym idzie poprawa
stanu zdrowotnego ludności, rozkwit cywilizacji miejskiej spowodował spadek wpływu
kościoła na kulturę. Nowe prądy filozoficzne odwracały uwagę od kościoła. Ludzie
oświeceni krytykowali to wszystko, co dyktowała tradycja, a co nie było zgodne z "
oświeconym" rozumem. Za główne źródło zła uważali przesądy i fanatyzm, od którego
miała uwolnić ludzkość krytyka religii objawionej w instytucji Kościoła ( w skrajnej postaci
prowadzącej do ateizmu ). Inną postawą, jaką ludzie przyjmowali wobec religii jest
deizm. Deiści odrzucali prawdę objawioną a w konsekwencji fałszywość każdej religii.
Deista nie wypowiadał się w kwestiach wiary uznając, że nie sposób dowieść istnienia
Boga twierdzili jednak, że świat musiał powstać dzięki twórczej pracy boskiego
rozumu.Deiści powoływali się na wyobrażenie stwórcy jako wielkiego zegarmistrza-
Najwyższej Istoty,która stworzyła świat, lecz nie ingerującej w jego los. Krytyka religii
podważała tradycyjny porządek moralny to też należało go zastąpić nowymi
propozycjami czasami deizm przechodził w ateizm. W roku 1773 zlikwidowano zakon
Jezuitów, który był główną instytucją edukacyjną na szczeblu podstawowym i średnim.
Po likwidacji tego zakonu edukację przejęło państwo lub inne zakony. Od wieku XVIII
wpływ kościoła na kulturę ustawicznie malał, również kościół poddawał się tendencjom
kulturowym epok jednak, już nie zdołał przejąć decydującej roli na tym polu. Od tej pory
pozycja kościoła i papiestwa powoli ewoluowała do przewodnictwa duchowego świata i
tak jest również obecnie.

10

Kościół przeszedł długą drogę od średniowiecza do współczesności. W średniowieczu
mimo chwilowych upadków kościół kreował politykę międzynarodową i był czynnikiem
kształtującym kulturę europejską. Kościół ewoluował dostosowując się do zaistniałej
sytuacji. W dzisiejszych czasach kościół sprawuje władzę nie tyle polityczną co duchową,
stojąc na straży etyki i moralności. Mimo, że instytucja ta jest uważana za
konserwatywną potrafiła tak się modyfikować, aby sprostać wymaganiom dnia
dzisiejszego.

11