Wybrane problemy polityki społecznej

i praktyki opiekuńczej, socjalno-wychowawczej Dr Mariusz Granosik

Polityka społeczna - można ją rozumować w dwojaki sposób jako:

- Praktyczna- praktyka polityki społecznej państwa-rządzy państw posiadają model polityki społecznej,

- Naukowa - wiedza, nauka o polityce społecznej

Polityka społeczna w rozumowaniu naukowym

Polityka społeczna a problemy (kwestie) społeczne

• Jan Danecki „Wiedza o kwestiach społecznych, o ich przyczynach oraz o sposobach ich rozwiązywania jest (...) rdzeniem nauki o polityce społecznej”

Wiedza o zjawiskach, przyczynach tych zjawisk i koncepcje sposobów ich rozwiązywania. Działalność poznawcza, diagnostyczna i praktyczna, do rozwiązywania tych zjawisk.

• M.Mark, G.Henry, G.Julnes „W zasadzie polityki społeczne mogą być oceniane po zakresie w jakim ograniczają problemy społeczne lub im zapobiegają”

Anglosaska definicja skupia się na czynniku praktycznym, oceniana jest jakość polityki społecznej w jaki sposób zapobiegać problemom społecznym.

Polityka społeczna opiera się na dwóch pojęciach:

• Kwestia społeczna: politologia, niemiecki obszar językowy

• Problem społeczny: socjologia, anglosaski obszar kulturowy

Kwestia społeczna

• Kwestia społeczna to zbiór kwestii socjalnych (Julian Auleytner) - ma miejsce wtedy gdy następuje pewien zbiór kwestii socjalnych powiązanych ze sobą (problem bytowy-uzależnienia, zbyt małe środki aby się utrzymywać)

• Kwestie społeczne to zjawiska spełniające cechy(George Steinmetz):

(a) nieredukowalne ani do jednostek, ani do państwa - nie są problemami pojedynczej osoby, ani Państwa zarządzającego społeczeństwem;

(b) o wywrotowym, niebezpiecznym, konfliktowym potencjale zagrażającym integracji społecznej - musi wywoływać pewne zamieszanie, integracji społecznej, niezadowolenie.

Cechy pierwotne kwestii społecznych (Jolanta Supińska)(biorą się z natury, kultury)

Kwestia społeczna to zespół zjawisk, które:

• Budzą niepokój, napięcie, poczucie nienormalności - zjawiska, które są wpisane w życie społeczne człowieka nie są traktowane jako kwestie społeczne, muszą budzić poczucie nienormalności.

• Wywołują działania ludzi dotkniętych niepokojem (panika, ucieczka, protest) - dotyczy działania ludzi, dotkniętych niepokojem społecznym (panika, ucieczka, protest)

• Nie mogą być samodzielnie przezwyciężone

• Są długotrwałe, mają szeroki i rosnący zasięg

• Kumulują się w pewnych grupach społecznych - nie są przypadkowe, jedynie występują w pewnych grupach społecznych

• Wiążą się z niedostosowaniem instytucji społecznych - źle bądź wadliwie funkcjonujące instytucje społeczne

• Zakłócają rozwój społeczny - rozwój samodzielnych jednostek

Cechy wtórnych kwestii społecznych (Jolanta Supińska) (biorą się z pierwotnych cech)

Przyczyny\źródła wtórnych kwestii społecznych wywoływane są :

• Złym zdefiniowaniem kwestii społecznych (ubóstwo jako kara za grzechy prowadzi do naznaczania) - jeżeli źle zostanie zdefiniowana kwestia społeczna, to możemy źle ją rozwiązać bądź wywołać kolejną kwestię społeczną.

• Ukrywaniem pierwotnych kwestii społecznych (ukrywanie problemów robotniczych w PRL doprowadziło do strajków, bezrobocia) - przeistoczenie wtórnej kwestie społeczną w pierwotną i poszukiwanie nowych rozwiązań jej zwalczania

• Wadliwym zwalczaniem kwestii społecznych (obniżenie podatków, gdy bezrobocie spowodowane jest innymi przyczynami, prowadzi do niedofinansowania sektora publicznego) - podejmowanie nie właściwe środki do zwalczania kwestii społecznych

• Brakiem działań (akceptacja wysokiego bezrobocia prowadzi do ubóstwa i rozwoju szarej strefy) - brak podejmowania działań w stosunku do działań pierwotnych

Problem społeczny - kryterium jakościowe

Problem społeczny - w perspektywie anglosaskiej-społecznej

• To co pomiędzy kłopotami osobistymi a sprawami publicznymi, czego jednostki nie mogą rozwiązać indywidualnie własnymi siłami (Charles Wright Mills)

(Kiedy w dużym mieście jest jeden bezrobotny to jest to jego kłopot osobisty i dla jego złagodzenia musimy zdiagnozować tego właśnie człowieka. Gdy jednak bezrobotnych jest 100 tys. Trzeba już szukać innych rozwiązań)

Różnice wynikające z postrzegania przyczyn powstawania problemu społecznego

1. Problem społeczny mają związek z normami - Emil Durkheim

Problemy społeczne pojawiają się, gdy:

• Ktoś narusza normy społeczne (patologia społeczna, kradniesz)

• Anomia - System norm w społeczeństwie ulega zmianą w wyniku procesu zmian społecznych przez co mechanizmy kontroli przestają działać (dezorganizacja społeczna)

2. Problem społeczny a normy - krytyka C.W.Millsa

Nadmierne przywiązywanie wagi do norm spowodowało na przestrzeni lat wytworzenie się „profesjonalnej ideologii patologów społecznych”, bowiem domniemane normy były zwykle normami małomiasteczkowej klasy średniej.

Systemy norm zwykle odzwierciedlają interesy grupy, która je głosi, te interesy, z kolei, często stoją w sprzeczności z interesami innych grup

Źródłem problemów społecznych zwykle nie są defekty jednostek, ani systemy norm, ale uświadomione konflikty wartości i interesów różnych grup, antagonizmy i sprzeczności (perspektywa krytyczna)

3. Problem społeczny a naznaczanie - Erving Goffman

Źródłem problemów społecznych nie są defekty jednostek, ani systemy norm, ani fakt, że jednostka wypada z ról społecznych, ale społeczna reakcja na takie wydarzenia (np. uaktywnienie instytucji kontroli społecznej: lekarzy, polityków, dziennikarzy) - naznaczanie i wykluczanie (perspektywa konstruktywistyczna) - jeśli społeczeństwo nie reaguje na dany problem społeczny to on nie istnieje.

4. Problem społeczny - perspektywa funkcjonalna (reformatorsko-korekcyjna)

Społeczeństwo to organizm. - uniemożliwia wykonywanie podstawowych funkcji w społeczeństwie.

Źródłem problemów społecznych jest nieprawidłowe lub dysfunkcjonalne funkcjonowanie instytucji społecznych (gospodarczych, politycznych, wychowawczych).

Rozwiązanie problemu polega na uruchomieniu mechanizmów korekcyjnych (reforma podatków, ubezpieczeń) lub instytucji kontroli społecznej (policja, sądy, resocjalizacja)

Narzędzia Polityki społecznej

1- podatki

2 - prawo

3- system zabezpieczeń społecznych

Rola podatków

• Fiskalna (równe)

• Redystrybucyjna (proporcjonalne, progresywne) - liniowe - pełnią główna funkcję w państwie, proporcjonalnie do dochodu płacone podatki

• Pro- (rodzinna, budowlana, zatrudnieniowa, konsumpcyjna, oszczędnościowa) - system podatkowy wspierający daną funkcję\ problem społeczny.

System podatkowy polityku społecznej jest podstawowym narzędziem. Ponieważ niemożliwe jest prowadzenie polityki społecznej bez przeznaczonych na to środków. Lecz jest systemem wadliwym. Poprzez system podatkowy mamy możliwość zmniejszać problem społeczny. Wadą jest szara strefa. Funkcja redystrybucyjna i

- Pro- generuje szarą strefę. (myślenie o swoim interesie a nie o interesie społecznym)

Pojawiły się również różnorodne obejścia podatkowe.

Rola prawa (jako narzędzia polityki społecznej)

Prawo jest najstarszym narzędziem polityki społecznej, ważniejsze niż podatki, ponieważ żadne podatki nie wejdą w życie dopóki jakieś prawo ich nie ureguluje. Jest starszy niż system społeczny.

• Ochrona słabszych gospodarczo - „prawo socjalne” - ochrona osób nie chętnie zatrudnianych, którzy byli dyskryminowani.

• Zabezpieczenie interesów mniejszości lub grup statusowo pokrzywdzonych Prawo miało służyć aby pomóc ludziom słabo gospodarczo, mniej zaradni, nie potrafiących utrzymać się sami.

• Instytucje „wentyle” ograniczające lub rozładowujące napięcie społeczne w nie kontrolowany sposób (Rzecznik Praw Obywatelskich - rozstrzyga kwestie do bieżących sytuacji, Trybunał Konstytucyjny, Komisje Trójstronne - rozstrzyga spory) - dzięki temu zapobieganie jest tworzenie w przyszłości problemów społecznych.

Rola systemu zabezpieczeń społecznych

• Ubezpieczenia społeczne (emerytalne, rentowe, wypadkowe, zdrowotne)

• Pomoc społeczna - materialna (zasiłki stałe, okresowe, celowe, praca socjalna)

• Pomoc społeczna - praca socjalna (poradnictwo, empowerment, terapia)

Dylematy Polityki społecznej

Dobro człowieka i szczęście (ujęcia tradycyjne)

• Szczęśliwy ten, co „chwyta dzień” (Epikur)

• Szczęśliwy ten, który nie obawia się przyszłości (Stoicyzm)

• Szczęśliwy ten, co w ubóstwie zachowuje przykazania (Św. Augustyn)

• Dobre to, co daje rozkosz (Hedonizm)

Dobre życie = Dobre warunki życia + Dobra jakość życia

Cebulowa koncepcja szczęścia Janusza Czapińskiego

Czynniki wpływające na szczęście (podsumowania badań z różnych części świata)

• Dochód - wpływ nieistotny statystycznie podobna część populacji o wysokim dochodzie oraz niskim jest szczęśliwa

• Zatrudnienie - brak pracy jest główną przyczyną poczucia nieszczęścia

• Czas wolny - ważne źródło poczucia szczęścia i do tego podlegające kontroli jednostki

• Małżeństwo - ważne źródło szczęścia, a rozpad związku ważne źródło nieszczęścia

• Wykształcenie - źródło szczęścia na poziomie średnim

Dobro człowieka a szczęście

Dobro człowieka nie zawsze równa się jego szczęściu (np.. Problem otyłości, uzależnienia)

Dobro jednostki a dobro społeczeństwa

Kolektywność indywidualizm

(komunitarianie) (liberałowie)

Sprawiedliwość społeczna

• Wszystkim po równo (socjalizm, egalitaryzm)

• Każdemu według potrzeb (komunizm)

• Każdemu według zasług (merytokratyzm)

Ideologie Polityki społecznej

Konserwatyzm

• Społecznopolityczna aktywność państwa jest konieczna, by utrzymać ład społeczny

• Polityka społeczna powinna zmniejszać potencjał zmiany (rewolucyjny)

• Polityka społeczna nie powinna zmniejszać potencjału do pracy i innych aktywności społecznych

Marksizm

• Społecznopolityczna aktywność państwa jest konieczna, by wesprzeć klasę nie posiadającą środków produkcji i kapitału (robotnicy)

• Polityka społeczna powinna być narzędziem redystrybucyjnym, by zmniejszać (likwidować) ekonomiczne nierówności społeczne

• Po rewolucji polityka społeczna będzie mniej przydatna bo uspołecznienie środków produkcji zmniejszy społeczne nierówności

Feminizm i inne ruchy równościowe

• Państwo powinno aktywnie włączać się w działania likwidujące nierówności statusowe oraz dyskryminację ze względu na płeć (potem i narodowość, orientację religijną lub seksualną itp.)

• Polityka społeczna powinna być narzędziem kontroli społecznej oraz zmiany społecznej świadomości

• Polilog zamiast dialogu

Technokratyzm

• Politycznie niezależni eksperci powinni kształtować program oraz sposoby realizowania polityki społecznej

• Bazą do ekspertyz powinny być różnorodne badania (opinii społecznej, potrzeb, możliwości ekonomicznych państwa)

Technokratyzm - wady

• Nie ma politycznie niezależnych ekspertów

• Opieranie się na statystyce jest niezwykle trudne, bo dostarcza ona niejednoznacznych, a niekiedy wątpliwych danych (np. BBGD, różne wskaźniki bezrobocia)

Statystyka - wady (przykład)

Bezrobocie w 2005 roku

Rejestracja w UP	17,6%
Rejestracja w UP + gotowość podjęcia pracy	14,7%
Rejestracja w UP + gotowość podjęcia pracy + poszukiwanie pracy	13,4%
Rejestracja w UP + gotowość podjęcia pracy + poszukiwanie pracy + niepracowanie w pełnym wymiarze czasu + miesięczny dochód osobisty poniżej 850zł (netto)	11,9%

Modele Polityki społecznej

Rezydualny

• Większość ludzi potrafi sobie w życiu poradzić sama

• Niewidzialna ręka rynku - indywidualne (rodzinne) egoizmy ścierają się na wolnym rynku

• Państwo nie ingeruje by nie zakłócić równości szans, minimalizuje politykę społeczną

• Zabezpieczenia społeczne mają prywatny charakter (charytatywność prywatna, fundacje, NGO bez dotacji)

• Problemy społeczne => problemy indywidualne (twoje nieszczęście twój problem)

• Sprawiedliwość społeczna to podatek „pogłówny”

Rezydualny - słabości

• Większy majątek => to większy koszt ochrony (przy założeniu że państwo ogranicza się do wojska i policji)

• Dylemat „wspólnego pastwiska” - egoistyczne wykorzystywanie wspólnych zasobów obraca się przeciw jednostce

• „Rodzina Sycylijska” - myślenie mafijne

• Rozwarstwienie rodzi konflikty społeczne => praca socjalna => zasiłki przeciwrewolucyjne

Korporacyjny

• Związany z działalnością związków zawodowych

• Dobrobyt jest pochodną statusu/pozycji na rynku pracy

• Polityka społeczna jest efektem działania różnych grup nacisku, lobbyingowych (w tym związków zawodowych) (np. Niemcy i godziny pracy sklepów)

• Zróżnicowanie społeczne jest efektem zróżnicowania siły różnych grup => lepiej zorganizowani mają więcej („trawnik” - jedni chodzą na około a inni wydepczą ścieżkę na skróty i docierają szybciej)

• Ubezpieczenia państwowe w małym stopniu prywatne

• Silne wpływy kościoła jako jednej z grup nacisku oraz tradycyjnych wartości rodzinnych (rodzina najważniejsza, ale rodzina to też „piekło”)

• Polityka społeczna skierowana na rodzinę a nie jednostkę, bo rodziny są silną grupą nacisku

Korporacyjny - słabości

• Kto silniejszy ten wygrywa

• Rozwarstwienie w dostępie do usług

• Ideologizacja

• Obniżenie atrakcyjności inwestycyjnej => mniejszy PKB i wzrost gospodarczy

• Silne wsparcie rodziny przy słabej kontroli

Opiekuńczy „welfare state”

• Za dobrobyt jednostki odpowiada społeczeństwo

• Państwo przejmuje funkcję zaspakajania potrzeb

• Państwo zabiera bogatszym a daje biednym - podatki progresywne

• Prawo socjalne nie tylko dla biednych, ale i klasy średniej

• Polityka społeczna realizowana przez instytucje państwowe a nie NGO

Opiekuńczy - słabości

• „szara strefa” - bogaci ukrywają dochody

• Przedsiębiorczość przenosi się do innych „tańszych” państw

• Zmniejsza się skłonność do rozwoju powyżej pewnego poziomu

Inne modele

• Zorientowany na kapitał ludzki (edukacja i rozwój)

• Welfare-mix

• Zorientowany na komunikację społeczną (interpretatywny)

Poza demokracją

• Etatystyczne (zapewnienie etatu/pracy)

• Państwowo-kolektywistyczne (uspołecznienie gospodarki)

• Nakazowo-rozdzielcze

Inny podział (ze względu na cel)

• Socjalno-bytowy (pomoc ubogim)

• Socjologiczno-strukturalny (zmiana struktury/organizacji społecznej)

• Społeczno-ekonomiczny (optymalizacja podziału dochodów, prorozwojowy)

• Psychologiczno-społeczny (zaspokajanie potrzeb szerokich kręgów społecznych)

• Makrospołeczny (wspieranie postępu, rozwoju)

• Politologiczny (walka grup interesów)

Inny podział (Richard Titmuss, 1975)

• Marginalny (potrzeby obywatele zaspakajają indywidualnie lub rodzinnie, polityka społeczna to uczenie jak sobie samemu radzić)

• Motywacyjny, wydajnościowy (polityka społeczna jest podporządkowana gospodarce i ma kształtować solidarność grupową, klasową)

• Instytucjonalno-redystrybucyjny (wyrównanie szans, powszechny dostęp do dóbr, świadczeń i usług)

Inny podział (Norman Furnis, Timothy Tilton, 1977)

• Państwo pozytywne (prywatne ubezpieczenia niwelują ryzyko nieszczęścia)

• Państwo bezpieczeństwa socjalnego (nikt nie żyje poniżej minimum)

• Państwo dobrobytu socjalnego (wszyscy żyją powyżej linii dobrobytu)

Inny podział Typologia UE (Komisji Europejskiej)

• Model Beveridge'a

• długofalowa opieka socjalna

• rozwinięte usługi socjalne

• Model Bismarck'a

• ubezpieczenia społeczne i zdrowotne są obowiązkiem jednostki lub rodziny

Zestawienie

Titmuss	Marginalny	Motywacyjny	Instytucjonalno-redystrybucyjny
Furnis Tilton	Państwo pozytywne	Bezpieczeństwa socjalnego	Dobrobytu socjalnego
Esping Andersen	Liberalny	Konserwatywno-korporacyjny	Socjaldemokra-tyczny
Księżopolski	Rezydualny	Korporacyjny	Opiekuńczy

Polityka społeczna a inne dyscypliny

Kwestia zatrudnienia i bezrobocia

Znaczenie zatrudnienia - ekonomiczne

• Makro:

• dobrobyt państwa (PKB), rozwój cywilizacyjny

• mniejsze obciążenia dla pozostałych

• Mikro:

• ubóstwo

Znaczenie zatrudnienia - społeczne

• Wyższy status społeczny -> udane relacje

• Tworzenie wspólnot np. związki zawodowe, branżowe, grupy zadaniowe

• Możliwość realizacji ról społecznych np. głowy rodziny

• Pełne uczestnictwo w życiu społecznym i kulturze

• Motywacja do edukacji

Znaczenie zatrudnienia - psychologiczne

• Dowartościowanie, osiąganie sukcesu

• Samorealizacja i rozwój

• Organizacja czasu, rytm dnia, obowiązkowość

• Możliwość osiągania założonych celów

• Umiejętność pokonywania trudności, rozwiązywania problemów

• Odpowiedzialność

Dwa sposoby ujęcia problemu

• Kwestia pracownicza

• koncepcja klasowa

• Marks

• Kwestia zatrudnienia

• koncepcja ekonomiczna

• Smith

Kwestia pracownicza

• Pojawia się wraz z rozwojem kapitalizmu

• 12-15 godzinny czas pracy

• Utrata zdrowia

• Niskie płace

• Złe relacje z pracodawcą

• Praca taśmowa

• Rozwiązanie: ewolucja lub rewolucja

• Główny czynnik: siła polityczna

Kwestia zatrudnienia

• Właściwie kwestia bezrobocia, bo zatrudnieni znajdują się już pod wpływem niewidzialnej ręki rynku

• Podejście naukowe

• Perspektywa makrospołeczna

• Rozwiązanie: pobudzanie wzrostu gospodarczego

• Czynnik rozstrzygający: wiedza i badania, ekonomiczna efektywność

Uwarunkowania makroekonomicz-nej efektywności pracy

• Wolny rynek i konkurencja

• Zgodność z prawem i przejrzystość finansowa

• Nowe technologie i rozwój

• Racjonalne wykorzystanie surowców nieodnawialnych

• Zarządzanie kapitałem ludzkim (praca przyjazna dla pracownika)

• Przestrzeganie zasad BHP

• Minimalizacja zanieczyszczeń (perspektywa ekologiczna)

Uwarunkowania subiektywnego zadowolenia z pracy

• Status społeczny

• Stopień samorealizacji

• Relacje z innymi pracownikami (współpraca)

• Relacje z przełożonymi

• „Koszty uzyskania przychodu”

• Poczucie przydatności wykonywanej pracy

• Poczucie partycypacji w zarządzaniu (związki zawodowe, samorząd)

• Akcje pracownicze, współwłasność

• Perspektywy rozwoju, ścieżka kariery

• Organizacja pracy

• Warunki materialne, zdrowotne, stan maszyn, BHP

• Wynagrodzenie na tle innych

Wykresy

• Bezrobocie a mobilizacja do poszukiwania pracy

• Bezrobocie a dochody

• Bezrobocie a kontakty społeczne

Przyszłość

• Informatyzacja, robotyzacja => konieczność wykształcenia, „inne” BHP (kręgosłup)

• Możliwość pracy w domu => relacje pracownicze, samoorganizacja czasu, przemieszanie życia domowego i pracy

• Indywidualizacja, specjalizacja (jeden człowiek może programować miliony maszyn), niepowtarzalność zadań => osamotnienie

Bezrobocie - uwarunkowania

• Podatki

• Minimalne wynagrodzenie

• Koszty pracy

• Preferencje dla nowych miejsc pracy

• Ograniczenia z powodu bezpieczeństwa (BHP, zanieczyszczenia)

• Ograniczenia humanistyczne (dzieci, czas pracy)

• Inferencja z innymi problemami społecznymi

Zalety bezrobocia

• Płynność zatrudnienia (zawsze jest grupa ludzi, których można dokształcać, przekwalifikowywać)

• Większa motywacja, zaangażowanie i wartość pracy

• Umożliwia czasową realizację innych celów życiowych (podróże, macierzyństwo, biograficzny zwrot, dodatkowe studia)

• Umożliwia awans (bo czasowa wyższa mobilizacja i nasilone kontakty społeczne - patrz wykresy)

Od czego zależy „dobra” stopa bezrobocia?

• Kultura danego kraju (np. kobieta pracująca w domu)

• „Charakteru narodowego” jaka stopa mobilizuje do pracy

• Poziom rozwoju cywilizacyjnego (w Indiach pracują nawet dzieci bo brak technologii)

• Siły socjalnej państwa (jak wysokie zasiłki)

• Produktywności i PKB

• Typu głównego źródła dochodu państwa (np. Arabia Saudyjska)

• Klimatu (w Azji nikt nie potrzebuje murowanego domu i ma co jeść)

Jak walczyć z bezrobociem

• Rozwój gospodarczy (nowe miejsca pracy)

• Rozwój gospodarczy

• Rozwój gospodarczy

• Uelastycznienie przepływu siły robozej (mobilność, przekwalifikowanie, dobre doradztwo, odpowiednia struktura kształcenia)

Postęp jako czynnik zwiększający bezrobocie

• Mniej osób wykonuje tę samą pracę

• Wymagane coraz wyższe wykształcenie (wypadają niewykształceni)

Polityka społeczna w Unii Europejskiej

Organizacja polityki społecznej w UE - ustawodawstwo

a.) Parlament Europejski

Komisja ds. socjalnych i zatrudnienia

Komisja ds. środowiska, zdrowia i ochrony konsumentów

Komisja ds. młodzieży, kultury, nauki, mediów i sportu

Komisja ds. kobiet

b.) Rada Europejska (szefowie rządów państw członkowskich)

c.) Rada UE (upoważnieni ministrowie z krajów członkowskich)

Organizacja polityki społecznej w UE - władza wykonawcza

a.) Komisja Europejska

Europejski Fundusz Socjalny

Fundusze strukturalne

b.) Europejski Bank Inwestycyjny (koordynuje realizację programów)

Organizacja polityki społecznej w UE - podmioty doradcze

a.) Komitet ekonomiczno-społeczny (przedstawiciele różnych dziedzin - ok. 250)

b.) Komitet ds. zatrudnienia

Socjalny program działania - priorytety

a.) dążenie do pełnego zatrudnienia poprzez:

• nowe miejsca pracy

• przygotowanie pracowników do nowych stanowisk

• promocję mobilności w UE

b.) polepszenie ochrony socjalnej:

• włączenie społeczne

• równość płci i zwalczanie dyskryminacji

• przestrzeganie praw obywateli

c.) rozszerzanie i wspieranie (międzynarodowego) dialogu społecznego

Programy socjalne UE szanują odmienności narodowych modeli socjalnych

4

Ogólny dobrostan subiektywny

Wola życia

Satysfakcja cząstkowa

Uwarunkowania

-Radykalizm i aktywizm

-feminizm

-marksizm

-liberalizm

-religie (np. Społeczna nauka kościoła)

Ideologie

jakie wartości

Metodyka jak stosować wiedzę

Metodologia

wiedza

Polityka społeczna

jako działanie

Praca socjalna

Polityka

gospodarcza

Statystyka

Demografia

Socjologia

Pedagogika/

resocjalizacja

Nauki

medyczne

Filozofia

(etyka)

Ekonomia

Politologia

Polityka społeczna

---