Ekonomia rozwoju to dyscyplina ekonomii zajmująca się rozwojem krajów zacofanych i ubogich

Cechy państw rozwijających się:

-niski przeciętny standard cywilizacyjny;

-niski poziom PKB per capita;

-przewaga zatrudnionych w rolnictwie;

-dualizm ekonomiczny, technologiczny, regionalny;

-silne nierówności społeczne;

-niski poziom oświaty, nauki i opieki zdrowotnej;

-silna presja demograficzna;

-wysokie bezrobocie o charakterze strukturalnym i sezonowym.

Wzrost gospodarczy - trwały proces powiększania zdolności produkcyjnych gospodarki prowadzący do wzrostu dochodu narodowego

Rozwój gospodarczy - długoterminowy proces przemian dokonujących się w gospodarce, obejmujących zarówno zmiany ilościowe w kategoriach wielkości produkcji, zatrudnienia, inwestycji, rozmiarów funkcjonującego kapitału, dochodów, spożycia i innych wskaźników ekonomicznych, jak również towarzyszące im zmiany strukturalne

UBÓSTWO WE WSPOŁCZESNYCH GOSPODARKACH

„Ubóstwo to głód. Ubóstwo to brak schronienia. Ubóstwo to choroba, której nie możesz leczyć, bo nie stać cię na lekarza. Ubóstwo to nieumiejętność czytania i pisania. Ubóstwo to brak pracy, strach przed przyszłością i życie z dnia na dzień. Ubóstwo to śmierć dziecka, które piło brudną wodę. Ubóstwo to bezsilność, brak wolności.”

Rozwój społeczno-gospodarczy sprzyja rozszerzaniu zakresu potrzeb zaspokajanych w ramach minimalnego koszyka dóbr i usług

Pierwotnie ubóstwo definiowano jako brak środków do ich zaspokajania (basic needs approach)

Współcześnie ubóstwo definiuje się jako brak możliwości i ograniczenie wyborów, uniemożliwienie korzystania w pełni ze wszystkich przywilejów społecznych (capabilities approach)

Względne ujęcie opisuje ubóstwo jako relację poziomu zaspokojenia potrzeb jednostki (gospodarstwa domowego) do poziomu zaspokojenia potrzeb innych jednostek w danym społeczeństwie

Ubóstwo w tym ujęciu nie oznacza braku możliwości przeżycia, a brak możliwości uczestniczenia w normalnym życiu przyjętym w danej społeczności

Systematyka krajów według PNB per capita stosowana przez Bank Światowy

-kraje o niskim dochodze (low-income economies) - w 2005 r. 53 państwa, gdzie dochód na osobę nie przekraczał 875 USD

kraje o średnio-niskim dochodzie (lower-middle-income economies) 55 państw o dochodach 876 do 3465 USD na osobę

-kraje o wysoko-średnim dochodzie (upper-middle-income economies) 41 państw o dochodach w granicach 3466 do 10725 USD

-kraje o wysokich dochodach (high-income economies) 60 państw o dochodzie od 10726 USD

-Kraje rozwijające się należą do dwóch pierwszych grup

-Polska i znaczna część państw transformujących się należy do grupy trzeciej

Grupa czwarta to najbogatsze państwa (członkowie OECD, kraje arabskie eksportujące ropę naftową) również niewielkie państwa (usługi finansowe i turystyczne)

Esej Leonard'a E. Read'a, The Freeman 1958

Cedrowe drzewo ścina się w Północnej Kalifornii lub Oregonie, przewozi się je do San Leandro w Kalifornii i tnie na małe kawałki; prąd do produkcji pochodzi z elektrowni wodnej Pacific Gas and Electric Company, grafit do wkładu jest wydobywany w Cejlonie, a po przetransportowaniu do USA jest on mieszany z gliną z Missisipi; w procesie rafinacji w temperaturze 1850 stopni używa się wosku z Meksyku i naturalnych tłuszczy. Do uzyskania koloru lakieru ołówka używa się oleju rycynowego, do zrobienia metalowej opaski cynku i miedzi z Chile, a gumka jest wytwarzana z oleju rzepakowego z Holenderskich Indii Wschodnich i chlorku siarki. Inne komponenty ołówka pochodzą z Włoch i Brazylii.

W sumie, żeby powstał ołówek, potrzebne są komponenty i aktywność firm w kilkunastu krajach.

Ołówek jest najlepszym symbolem GLOBALIZACJI

Globalizacja

-Jest to swobodny przepływ towarów, usług, pracy, kapitału i wiedzy pomiędzy krajami.

-Pod mianem globalizacji rozumie się proces wzrastającej zależności pomiędzy krajami i obywatelami (Stanley Fischer).

Odrobina historii

-1870-1913 - pierwsza fala globalizacji,

-1913-1950 - okres odwrotu od globalizacji, spowodowanego wojną i Wielkim Kryzysem,

-1950-1973 - „złoty wiek” globalizacji,

-od 1973 roku - druga fala globalizacji.

Czynnikami, które wyróżniają drugą falę globalizacji od poprzednich okresów są przepływy usług i wiedzy.

Globalizacja - kto zyska, kto traci?

-Otwartość na przepływy handlowe i przepływy finansowe pozwala szybciej zwiększyć poziom PKB per capita, ale jednocześnie jest związana z większą zmiennością produkcji.

-Globalny podział produkcji, przyczynia się do wzrostu dysproporcji pomiędzy wysoko i nisko wykwalifikowanymi pracownikami (Feenstra, Hanson 2001).

-Globalizacja może prowadzić do pogorszenia lub do poprawy sytuacji najbiedniejszych gospodarstw domowych, w zależności od sytuacji w danym kraju i od prowadzonej polityki gospodarczej.

-Kryzysy finansowe są najbardziej dotkliwe dla biednych i powiększają obszary biedy.

-W większości przypadków wzrost eksportu i napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych zmniejsza obszary biedy.

Globalny rynek pracy - przyczyny powstania

-Załamanie się byłego bloku sowieckiego i włączenie gospodarek Europy Środkowo - Wschodniej w światowy obieg gospodarczy.

-Reformy w Indiach i Chinach, ukoronowane przystąpieniem Chin do WTO w końcu 2001 r.

-Wielostronna liberalizacja handlu.

-Szybki postęp we wdrażaniu osiągnięć technik informacyjnych i telekomunikacyjnych w zarządzaniu przedsiębiorstwem, co umożliwiło wydzielenie i standaryzację szeregu procesów biznesowych, które następnie zostały przesunięte do krajów czy lokalizacji o niższych kosztach wytwarzania.

-Znaczący spadek kosztów transportu i komunikacji.

-Postęp technologiczny zatarł granice pomiędzy tym co może i co nie może być przedmiotem obrotu w handlu międzynarodowym.

Globalny rynek pracy - wielkie podwojenie

Freeman (2005) oszacował, że w wyniku włączenia Indii i Chin oraz państw byłego bloku sowieckiego do światowego rynku pracy, globalna podaż pracy wzrosła z 1,46 miliarda do 2,93 miliarda osób, co nazywa wielkim podwojeniem.

Globalny rynek pracy - główne siły

-Migracje zarobkowe - przenoszenie się ludzi w poszukiwaniu lepiej płatnej pracy i lepszych warunków życia.

-Outsourcing i offshoring - przemieszczanie miejsc pracy w poszukiwaniu tańszych lub lepiej wykwalifikowanych pracowników.

Prowadzą do powstania społeczeństwa homo sapiens globalis.

Globalny rynek pracy - główne siły

-Migracje zarobkowe - przenoszenie się ludzi w poszukiwaniu lepiej płatnej pracy i lepszych warunków życia.

-Outsourcing i offshoring - przemieszczanie miejsc pracy w poszukiwaniu tańszych lub lepiej wykwalifikowanych pracowników.

Prowadzą do powstania społeczeństwa homo sapiens globalis.

Rozwój gospodarczy to nie tylko wzrost gospodarczy, ale także postęp cywilizacyjny

W okresie powstawania ekonomii rozwoju, tj. u schyłku lat 40-tych i w pierwszej połowie lat 50-tych zainteresowania ekonomistów z ośrodków naukowych Zachodu koncentrowały się na wyjaśnianiu charakteru zacofania i niedorozwoju krajów rozwijających się, a zwłaszcza - na badaniu przyczyn zacofania i czynników je utrwalających.

Dominowała wtedy tendencja do poszukiwania jednego, głównego czynnika, który nie tylko rodzi zacofanie, lecz jest też powodem niskiego stanu (poziomu) innych czynników wytwórczych

Teoria stadialna Rostowa

W rozwoju społeczno - gospodarczym każdego kraju wyróżnia się następujące stadia:

- społeczeństwo tradycyjne;

- okres przygotowania do startu;

- start ;

- dojrzałości gospodarczej;

- konsumpcji zbiorowej;

-poszukiwania jakości życia

Stadia w rozwoju społeczno - gospodarczym każdego kraju:

- społeczeństwo tradycyjne, w którym zasoby są skoncentrowane w rolnictwie i nie występuje zjawisko mobilności społeczeństwa

- okres przygotowania do startu, w którym część ludności społeczeństw tradycyjnych ponosi ryzyko działalności gosp. i inicjuje proces przemian

- start, w którym wzrasta produktywność czynników wytwórczych pojawia się zmiana w strukturze produkcji (wzrasta znaczenie przemysłu przetwórczego), oraz wzrost znaczenia oszczędności i inwestycji

- osiąganie dojrzałości gospodarczej, w którym rośnie produkt narodowy brutto na głowę mieszkańca, a wzrost gospodarczy jest stymulowany przez dodatnie sprzężenie zwrotne

- okres masowej konsumpcji, w którym większość społeczeństwa osiąga wysoki standard życia

- poszukiwanie jakości życia

- nie wskazuje wewnętrznych mechanizmów przejścia do kolejnych stadiów;

- oparta o doświadczenia krajów wysoko rozwiniętych - nie musi odpowiadać realiom KRS

Koncepcje zaklętego kręgu ubóstwa

Jedną z pierwszych grup teorii zacofania i rozwoju były koncepcje zaklętego kręgu ubóstwa (visous circle of poverty).

Zaklęty krąg ubóstwa - termin oznaczający niemożność wejścia zacofanej gospodarki na drogę rozwoju.

W mysi tej koncepcji czynniki powodujące zacofanie tworzą swoisty łańcuch zależności - układają, się one w ciąg przyczynowo skutkowy, tj. każdy z tych czynników jest zależny od czynnika, który go poprzedza, a on sam determinuje zjawisko po nim następujące.

Wzajemne powiązanie w sposób okrężny wszystkich rozpatrywanych czynników niedorozwoju utrzymuje cały system w równowadze, prowadzącej do stagnacji gospodarczej

Koncepcja błędnego koła ubóstwa Nurksego

- Nurkse zapoczątkował powstanie całej serii różnych koncepcji błędnego koła ubóstwa. Inne nazwy:

- zaklętego kręgu ubóstwa,

- zaklętego kręgu biedy (zacofania lub niedorozwoju),

- błędnego kola czynników ograniczających

Głównym źródłem zacofania krajów rozwijających się jest niedobór własnych kapitałów (czyli — oszczędności ze źródeł wewnętrznych, niezbędnych na cele inwestycyjne).

-teza Ragnara Nurksiego: Kraj jest biedny ponieważ jest biedny

BŁĘDNE KOŁO UBÓSTWA NURKSEGO SKŁADA SIĘ Z DWÓCH KRĘGÓW:

PIERWSZY KRĄG (stagnacja po stronie podaży kapitału):

=> niedostateczna podaż kapitału

=> niska zdolność do oszczędzania

=> niski poziom realnych dochodów ludności

=> niska wydajność pracy

=> niedostateczna podaż kapitału (tj. zamknięcie I kręgu).

DRUGI KRĄG

Niski popyt na kapitał

=> Słabe bodźce do inwestowania

=> Niewielka siła nabywcza ludności

=> Niski poziom dochodów realnych

=> Niska wydajność pracy

=> Niedostateczne zastosowanie kapitału w procesie produkcji

=> Słabe bodźce do inwestowania = Niski popyt na kapitał (tj. zamknięcie II kręgu)

Sposób na przezwyciężenie kręgu biedy i zacofania w teorii Nurksego:

Inwestycje kapitału

-stopniowe podnoszenie wydajności pracy

-ograniczenia bariery popytu i malej chłonności rynku

-zwiększenie produkcji

-wzrost dochodów ludności

Nurkse zakładał, że kraje rozwijające się mają problem z samodzielnym zapoczątkowaniem wychodzenia z kręgu biedy i zacofania => będzie to możliwe pod warunkiem napływu kapitału zagranicznego (np. w ramach pomocy udzielanej przez kraje rozwinięte).

Sposoby na przezwyciężenie kręgu biedy i zacofania wg Nurksego

Kraje wysoko zaludnione:

- transfer rolników „nieprodukcyjnych” do prac inwestycyjnych

- oszczędności przymusowe

- cła na dobra luksusowe

Kraje słabo zaludnione

- uwolnienie rezerw siły roboczej poprzez udoskonalenie technik i metod produkcji rolnej

Napływ kapitału zagranicznego (np. w ramach pomocy udzielanej przez kraje rozwinięte)

Krytyka koncepcji R. Nurksego przypisującej brakowi kapitałowi rangę jedynej siły sprawczej zacofania

Doświadczenia rozwojowe azjatyckich krajów nowo uprzemysłowionych

=> sukcesy gospodarcze na skutek mobilizacji wewnętrznej akumulacji kapitału

Część krajów naftowych należących do OPEC zdobyła ogromne środki finansowe i przezwyciężyła barierę niedostatecznej podaży kapitału, jednak nie zdołała wyjść ze stanu niedorozwoju (monokultura gospodarcza)

=> brak kapitału nie jest więc jedynym źródłem zacofania

Brak kapitału nie jest jedyną siłą. sprawcza zacofania, co potwierdza zaobserwowany w praktyce fakt niskiej zdolności do absorpcji środków kapitałowych (np. pochodzących z pomocy zagranicznej), m. in. z powodu:

- braku wykwalifikowanych kadr pracowników,

- niedorozwoju podstawowej infrastruktury ekonomicznej,

- niewłaściwej polityki gospodarczo-społecznej.

Zaklęty krąg ubóstwa w ujęciu B. Knalla

Niska wydajność pracy (jako główna przyczyna zacofania)

- niskie kwalifikacje pracowników i niedostateczne wykształcenie (jako główna przyczyna niskiej wydajności pracy)

- niskie dochody ludności

- niska wydajność pracy (= niski poziom rozwoju).

Słabości koncepcji B. Knalla

- analiza nakładów na oświatę i postęp techniczny w krajach rozwijających się przez pryzmat doświadczeń krajów rozwiniętych;

- niekompletność analizy, w szczególności pominięcie roli innych czynników wytwórczych oraz uwarunkowań społeczno-instytucjonalnych rozwoju.

Zaklęty krąg ubóstwa według E. Gannage

Niski poziom dochodu narodowego w krajach rozwijających się

- Relatywnie nadmierna konsumpcja

- Niski poziom oszczędności ze źródeł wewnętrznych

- Niskie rozmiary akumulacji kapitałowej

-Niedostateczne rozmiary inwestycji

- Niski poziom dochodu narodowego.

Słabości koncepcji E. Gannage

- wadliwy charakter analizy sytuacji gospodarczej krajów rozwijających się przez pryzmat niepowtarzalnych doświadczeń historycznych krajów wysoko rozwiniętych

-niekompletność analizy (podobnie jak w koncepcji Knalla).

Teoria systemu quasi-stałej równowagi H. Leibensteina

Nawiązanie do dorobku ekonomii klasycznej (A Smitha, D. Ricardo i zwłaszcza - T. Malthusa)

H. Leibenstein za główne źródło zacofania krajów rozwijających się uznał powojenna, eksplozję demograficzną => podwyższenie stopy przyrostu naturalnego ludności dzięki poważnemu obniżeniu stopy śmiertelności i podwyższeniu stopy urodzeń.

Zwiększenie dochodów ludności => Zapewnienie lepszego wyżywienia i poprawa sytuacji zdrowotnej => Eksplozja demograficzna w krajach rozwijających się

W obliczu dominacji nisko wydajnego rolnictwa eksplozja demograficzna prowadzi do dalszego podziału i rozdrobnienia gospodarstw wiejskich, powodując:

-zbyt ekstensywne wykorzystanie użytków rolnych

-spadek plonów i zmniejszenie produkcji artykułów rolnych.

Dochód narodowy utrzymuje się jednak na podobnym poziomie, bo w innych sektorach gospodarki KSR występują tendencje prorozwojowe => system quasi-stalej równowagi.

Koncepcja niedorozwoju i zacofania w ujęciu M. Todaro (1986)

Schemat Todaro został opracowany przy wykorzystaniu koncepcji zaklętych kręgów ubóstwa i teorii zacofania Leibensteina.

Schemat Todaro składa się z 2 głównych części, które obrazują, dwa największe prostokąty (oznaczone na rysunku linią przerywaną):

- ZACOFANIE, które ilustruje dolny prostokąt

- NIEDOROZWÓJ który ilustruje górny prostokąt

Teoria rozwoju zależnego (paradygmatu zależności krajów rozwijających się od centrum gospodarki światowej) - Paul Prebish

Zależność jest definiowana jako sytuacja, w której procesy ekonomiczne i społeczne w krajach słabo rozwiniętych (peryferyjnych) są wyłącznie zdeterminowane przez rozwój gospodarek krajów, tworzących centrum światowego kapitalizmu.

Zasadnicze tezy paradygmatu zależności krajów rozwijających się od centrum gospodarki światowej

Kraje wysokorozwinięte nie osiągnęły by swojej przodującej roli, gdyby nie eksploatowały krajów uzależnionych, rozwijających się (Trzeciego Świata).

Iluzją jest postrzeganie procesu rozwojowego jako płynnego pokonywania wszystkich stadiów,

=>ponieważ kraje opóźnione w rozwoju nie mogą powtórzyć ścieżki rozwojowej krajów wysoko rozwiniętych, gdyż uniemożliwia im to istniejący w skali międzynarodowej system eksploatacji.

Kraje aktualnie ubogie, wcześniej takie nie były — stało się tak w wyniku ich eksploatacji.

Kraje rozwijające się mogą się wyrwać z tej pułapki jedynie poprzez zerwanie związków z krajami rozwiniętymi

Źródłem niedorozwoju krajów peryferii nie są czynniki wewnętrzne, ale: 

-niekorzystna pozycja tych krajów w kapitalistycznym podziale pracy;

-wyzysk (eksploatacja);

-drenaż ich zasobów przez kraje centrum.

-Silna zależność krajów peryferyjnych od zagranicznego kapitału ogranicza suwerenność działania ich władz państwowych i uniemożliwia samodzielny rozwój gospodarczy

-Kraje peryferyjne nie są zdolne do wzrostu endogenicznego, a jedynie do wzrostu indukowanego z zewnątrz przez kraje kapitalistycznego centrum (wzrostu imitacyjnego).

Kraje peryferyjne nie czerpią, korzyści z handlu międzynarodowego, współpracy kapitałowej i transferu technologii z zagranicy a korporacje transnarodowe zostały uznane za „ucieleśnienie imperialistycznego wyzysku".

Teoria wzrostu zrównoważonego Rosensteina-Rodana

Koncepcja Rosensteina-Rodana nazywana jest teorią, „wielkiego pchnięcia" (bigpush), bo zakłada niepodzielność inwestycji, co oznacza konieczność równoczesnej realizacji projektów inwestycji w wielu gałęziach.

Przykładowo budowa fabryki wyrobów gotowych zwiększa popyt na surowce, materiały i półprodukty, na maszyny i technologie produkcyjne, na opakowania, usługi transportowe, handlowe i finansowe.

Występuje więc zależność pionowa popytu na towary i usługi z różnych dziedzin.

Dzięki dużym inwestycjom dokonanym równolegle w wielu powiązanych ze sobą gałęziach przemysłu możliwe jest uzyskanie korzyści zewnętrznych z racji zwiększonego popytu ze strony innych gałęzi na towary wytwarzane przez daną gałąź.

Umożliwia to pełniejsze wykorzystanie rozbudowanych mocy produkcyjnych i obniżkę kosztów przeciętnych.

Koncepcja niezrównoważonego wzrostu według A. O. Hirshmana

Inspiracja historią rewolucji przemysłowej, która dowodziła, że wzrost dokonywał się w drodze reakcji gospodarki rynkowej na pojawiające się bodźce w postaci braków i ograniczeń.

Występowanie niedostatku poszczególnych czynników wytwórczych i towarów powinno zmuszać do aktywizacji tych czynników (ze źródeł wewnętrznych lub zewnętrznych) i skłaniać przedsiębiorców do podejmowania odpowiedniej działalności gospodarczej.

Reakcje te tworzyły następującą sekwencję przyczyni skutków, np.:

Wynalazek czółenka mechanicznego => Rozwój tkalni => Wzrost zapotrzebowania na przędzę => Wynalazek przędzarki => Konieczność zwiększenia mocy przerobowej tkalni => Zastosowanie mechanicznej tkalni i zwiększenie produkcji innych maszyn włókienniczych => Potrzeba wzrostu produkcji hutniczej => Wynalezienie pieców hutniczych => Wzrost produkcji węgla => Wynalezienie maszyny parowej => Rozwój transportu kolejowego i żeglugi morskiej itp.

Krytyka koncepcji niezrównoważonego wzrostu A. O. Hirshmana

Występowanie niedostatku poszczególnych czynników wytwórczych i towarów powinno:

-zmuszać do aktywizacji tych czynników (ze źródeł wewnętrznych lub zewnętrznych)

-skłaniać przedsiębiorców do podejmowania odpowiedniej działalności gospodarczej

Z powodu dotkliwego braku podstawowych czynników produkcji w praktyce kraje rozwijające się nie są w stanie realizować inwestycji pozwalających na równoległą rozbudowę wielu gałęzi przemysłu.

Ponadto rynek nie jest tam ani przejrzysty (tzn. nie dostarcza właściwych informacji ekonomicznych), ani spójny, zaś mechanizmy jego funkcjonowania są poważnie zniekształcone.

Teoria biegunów wzrostu

Sformułowana przez francuskiego ekonomistę F. Perroux, który w swoisty sposób podszedł do prawa grawitacji.

Patrząc na struktury przestrzenne zagospodarowania, stwierdził on istnienie „jednostek wiodących" (bieguny wzrostu).

Badania czasoprzestrzenne rozwoju gospodarczego wykazały, że proces ten nic zachodzi wszędzie w tym samym czasie i z tą samą intensywnością.

Są miejsca (bieguny wzrostu), które rozwijają się szybciej niż inne.

Rozwój gospodarczy posiada więc charakter spolaryzowany

=> siły rozwojowe powodują koncentrację działalności gospodarczej i samego wzrostu gospodarczego

=> brak równowagi pomiędzy obszarami geograficznymi

Model Gunnara Myrdala - polaryzacja rozwoju

Nierównomierności w dochodach, bogactwie i poziomie inwestycji, obserwowane w skali światowej, wyrażające się znacznie gorszą pozycją krajów Trzeciego Świata

Procesy społeczne i ekonomiczne toczą się coraz szybciej, ale tylko w pewnych obszarach czy społeczeństwach.

Efektem jest polaryzacja rozwoju, niosąca 2 rodzaje efektów:

-pozytywne efekty rozprzestrzeniania

-negatywne efekty wymywania, rozproszenia

Pozytywne efekty polaryzacji rozwoju:

uaktywnianie się słabo rozwiniętej i mniej dynamicznej części regionu na skutek impulsów płynących z bieguna wzrostu, poprzez tzw. efekty rozprzestrzeniania, progresywne spread effects:

-zwiększony popyt bieguna wzrostu na produkty produkowanie w regionie,

-inwestowanie przez przemysł napędowy w działalność uzupełniająca prowadzoną na zapleczu,

-tworzenie miejsc pracy dla ludności z zaplecza,

-rozprzestrzeniania postępu technicznego.

Negatywne efekty polaryzacji rozwoju - tzw: efekty wymywania, odpływu, drenażu, regresywne backwash effects:

-przegrywanie słabszej części regionu w konkurencji o rynki zbytu z bardziej wydajnym i lepiej zorganizowanym przemysłem skoncentrowanym w ośrodku regionalnym,

-odpływ wykwalifikowanych kadr - migracja jest selektywna i dotyczy głównie najbardziej dynamicznych i najwyżej wykwalifikowanych grup zawodowych (efekt wymywania zaplecza - drenażu),

-odpływ zasobów kapitałowych z regionu do ośrodków rozwijających się, w których są czynione duże inwestycje, przekraczające wielkość oszczędności.

---