DYDAKTYKA- ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE

M. Nagajowa, Nauczanie języka ucznia w szkole podstawowej, Warszawa 1985

• model zróżnicowanie językowego można przedstawić w formie piramidy:

-jak wynika z piramidy istotny wpływ na nasz język mają czynniki regionalne i zawodowe

-łatwiej też zrozumieć, dlaczego twórcy programu z lat 1920 i 1924 sformułowali cel nauczania języka polskiego w następujący sposób: „Rozumienie mowy, którą w obcowaniu codziennym posługuje się oświecony ogół społeczeństwa polskiego, rozumienie języka książek” (w 1934 Jędrzejowiczowska: „W ciągu siedmiu lat pracy dziecko powinno nauczyć się mówić jasno i poprawnie językiem oświeconych warstw wykształconych)- cele wydawały się zasadne tym bardziej, że po wojnie do szkoły napłynąć miała cała rzesza dzieci z warstw niewykształconych

• mimo upływu lat polskie społeczeństwo nadal jest uwarstwione pod względem kulturalnym i językowym

• celem nauczania języka polskiego jest kształcenie czynnej lub biernej znajomości różnych odmian języka ojczystego: odmiany potocznej („język jako środek porozumiewania się”), artystycznej („język jako tworzywo literatury pięknej”), naukowej („język jako narzędzie poznania”), mówionej i pisanej („język jako środek wyrażania uczuć w mowie i piśmie”)

• dziecko przychodzące do szkoły nie zna wszystkich odmian, ale posługuje się jedną, przyswojona w domu rodzinnym (w wieku 6-7 lat ma miejsce proces socjalizacji, rodzina ma decydujący wpływ na rozwój dziecka- zainteresowania kulturalne, rodzaje czytanych lektur, oglądanych sztuk, filmów i programów telewizyjnych, dom kształtuje kryteria ocen artystycznych, intensywność uczestnictwa w życiu kulturalnym

• dualistyczna teoria kodów Bernsteina (czynniki decydujące: rodzina, środowisko, praca):

-kod rozwinięty

-kod ograniczony (brak opieki nad dzieckiem, oboje rodzice ciężko pracują, dzieci chowaja się same na ulicy albo w polu, rodzice nie umieją pisać ani czytać, w domu nie ma książek ani czasopism, warunki mieszkaniowe bardzo złe- wszystko to może rzutować ujemnie na osiągnięcia szkolne)

1. kod ograniczony jest znany wszystkim użytkownikom języka, nie wszyscy natomiast potrafią posługiwać się kodem rozwiniętym

2. nabycie kodu ograniczonego zależy od szczególnych warunków socjalizacji dziecka w rodzinie (nie jest natomiast- jak twierdza niektórzy- wynikiem mniejszych możliwości umysłowych)

3. nie należy deprecjonować kodu ograniczonego, bo jest przydatny w sytuacjach, które go stworzyły

• konsekwencją teorii kodów powinno być w szkole podjecie takiej pracy nad rozwojem języka ucznia, aby nastąpiło wyrównanie. W tym celu należy zastanowić się, jakie są różnice pomiędzy kodami:

KOD OGRANICZONY

-ograniczone użycie przymiotników i przysłówków

-nieliczne, powtarzające się spójniki

-rzadkie użycie przyimków i wyrażeń przyimkowych wskazujących na stosunki przestrzenne i czasowe

-rzadkie użycie zaimków nieosobowych jako podmiotu, częstsze- osobowych (ja, my, wy)- wskazuje to na subiektywizm wypowiedzi i nikłą jej abstrakcyjność

-użycie wyrazów tzw. socjocentrycznych (wyrażających wspólnotę z odbiorcą, szukających potwierdzenie u odbiorcy: Nie? Co? Nie uważasz?)

-mały zasób słownictwa oceniającego, charakteryzującego, wyrażającego uczucia

-małe zróżnicowanie znaczeń wyrazów

-bardzo częste użycie zaimków deiktycznych (tu, tam, w tym, on)

-mało zróżnicowana, uboga składnia

-krótkie, niedokończone, a często niestarannie budowane zdania

-częste użycie krótkich zdań rozkazujących i pytających

-stosowanie wyłącznie strony czynnej

-ubogi zasób wyrazów spajających i nawiązujących

-bogata gestykulacja i mimika

-znacząca siła i barwa głosu

-mała precyzja wypowiedzi

-mała płynność słowa

-niski stopień ogólności wypowiedzi

-naleciałości gwarowe i regionalne

-gubienie struktury składniowej i wątków treściowych

KOD ROZWINIĘTY

-cechy na zasadzie opozycji do ograniczonego

-użycie wyrazów ergocentrycznych (podkreślających własną opinię- według mnie, moim zdaniem)

-sposób mówienia bardziej refleksyjny, mniej spontaniczny

• po okresie przyswojenia wspólnego z matka i najbliższą rodziną systemu komunikacyjnego, w wieku 4-6 lat dziecko używa już podstawowego zasobu słownictwa, zna podstawy gramatyki, a do głosu dochodzą grupa rówieśnicza, przedszkole i szkoła

• najbardziej znacząco na zmianę sposobu mówienia wpływa szkoła, ale opanowanie nowego sposobu wypowiadania się jest bardzo trudne i przypomina naukę języka obcego

• na zmianę przekazu językowego wpływ maja uczestnicy aktu mówienia i kontekst społeczny, a także temat

• na lekcji uczeń musi wyrażać treści abstrakcyjne, związane z różnymi dziedzinami wiedzy, a w związku z koniecznością egzekwowania przez nauczyciela przyswojonej wiedzy uczeń występuje zwykle w roli referującego-funkcja informatywna przekazu

• z funkcją informatywną związana jest sytuacja ( nauczyciel- klasa- ławka- dziennik) usztywniająca środki językowe i hamująca ekspresję słowa („Nie zaczyna się zdania od >no więc<”)

• dla dziecka najłatwiejszy (bo najnaturalniejszy) jest język dialogu (monolog stawia konieczność przekształceń językowych, co sprawia uczniom trudność, podobnie opowiadanie- przekształcenie z mowy niezależnej na zależną, przestrzeganie kompozycji)

• cała praca nad dzieckiem zmierza zatem do tego, aby umiało określone treści sformułować na piśmie w sposób trafny, uporządkowany składniowo i poprawny

• głównym zadaniem nauczyciela polonisty jest kształcenie odmiany pisanej języka ucznia

• odmiana pisana przez dłuższy czas pozostaje pod wpływem odmiany mówionej (dziecko najpierw pisze tak, jak mówi)

• większość błędów uczniowskich to zapisane konstrukcje mówione

• jeśli opanowanie przez ucznia odmiany mówionej o charakterze kodu rozwiniętego jest trudne i czasochłonne, to o wiele trudniejsze jest opanowanie przez niego odmiany pisanej

• odmiana pisana nie jest prostym zapisem mówionej, ale szczególnym przekazem o swoistych cechach leksykalnych, syntaktycznych i kompozycyjnych

• uczeń przychodzi do szkoły z dobrze opanowanym systemem fonetycznym, natomiast sposobu zapisywania dźwięków musi dopiero nauczyć się (nie tylko ortografia, ale i sposób oddania intonacji, interpunkcyjnego oddania granicy zdania, zaznaczenia w piśmie modulacji głosu, ukrytego sensu zdania (ironii, kpiny, radości)

• uczeń przyzwyczajony jest do kontaktu z odbiorcą, tymczasem jego wypowiedzi pisane nie maja określonego odbiorcy (nauczyciel, ale często prace domowe nie są sprawdzane, co nie stwarza motywacji pisania)

• pozajęzykowe środki rozmowy są charakterystyczne dla rozmowy nie zaś dla wypowiedzi pisanej, co stwarza dodatkową trudność- wypowiedź pisana te wszystkie składniki musi oddać werbalnymi środkami (kontekst)

• monologowe wypowiedzi tylko pisane np. rozprawka, charakterystyka, protokół wymagają użycia języka w funkcji informatywnej (odpowiednie środki językowe: większy zasób słownictwa i terminów, skomplikowana składnia, zróżnicowanie stylistyczne, odpowiednia kompozycja)

• opowiadanie, opis i sprawozdanie mogą być realizowane zarówno w formie pisanej, jak i mówionej (mówiona- spontaniczność, usterki słownikowe i składniowe, luźniejsza kompozycja, liczne powtórzenia, większa ekspresja, pisana- plan, spójna kompozycja, szata językowa, brak ekspresji)

• odmiana pisana jest rygorystycznie podporządkowana normom gramatycznym i składniowym

STYL

• kwestia wpływu nauczyciela na kształtowanie stylu ucznia ( liczebność klasy!!!)

• styl osobniczy wg Klemensiewicza:

„Zespół właściwych osobnikowi tendencji stylizacyjnych, czyli tendencji kształtowania wypowiedzi jako pewnych struktur wyrazowych, nazywamy stylem”

• Klemensiewicz wyróżnia dwa style: samorzutny i umyślny

• styl samorzutny wynika z osobniczych cech wrodzonych i nabytych, ale trwałych mówiącego (barwa, wysokość tonu, temperament, wiedza itp. ) oraz z cech przypadkowych (temat wypowiedzi, jej funkcja i odbiorca)

• styl umyślny także wynika z cech osobniczych, ale ponadto ze „świadomego wysiłku, aby przez swoja wypowiedź osiągnąć zamierzona reakcje odbiorcy”

• styl uczniowski jest samorzutny, ale w pewnym sensie także umyślny (duże oddziaływanie nauczyciela)

• nauczyciel nie może zmienić, wpłynąć na cechy takie jak: tembr, barwa głosu itp.. ,ale na poszerzenie zasobu słownictwa, form gramatycznych, rozwijanie wrażliwości emocjonalnej, wyobraźni, rozbudzanie świadomości językowej, nauczenie reguł stylistycznych i wykształcenie nawyku poprawnego i celowego posługiwania się nimi

• ćwiczenia słownikowo- frazeologiczne i gramatyczno- stylistyczne zapoznają (choć nie zawsze) uczniów ze schematami frazeologicznymi bądź składniowymi- nie jest to zjawisko negatywne, dzięki uczeniu się ich i udoskonalaniu uczeń pracuje nad własną oryginalnością

• w szkole mamy do czynienia ze swego rodzaju stylem grupowym- trzeba zadbać o to, aby nie usztywnił sposobu wypowiadania się uczniów, aby był tylko jedną z możliwych odmian stylistycznych, którymi będzie się posługiwał

• wypowiedzi pisemne uczniów będą mniej skrępowane, sztywne i bardziej urozmaicone, jeśli postaramy się stworzyć sprzyjające temu sytuacje- pisanie opowiadania dla konkretnego odbiorcy np. młodszego brata (nie dla nauczyciela) lub odwrotnie- uczeń rezygnuje z roli nadawcy, jest tylko autorem, a nadawcą np. wyimaginowana postać, rzecz, list pisany np.. na adres z czasopisma

• pożyteczne są ćwiczenia w redagowaniu tekstów na ten sam temat, ale w różnym zabarwieniu emocjonalnym (raz na wesoło, potem na smutno, z kpiną, sentymentalnie, staroświecko, obojętnie, poważnie) albo pisanie wypracowań w obranym dowolnie stylu

Ćwiczenia w mówieniu i pisaniu

• między myśleniem a mową zachodzi ścisły związek- na lekcjach uczeń przyswaja wiedzę, a to z kolei rozwija jego myślenie i jednocześnie mowę- dzięki językowi myśli mogą być formułowane i jednocześnie formowane (język jako narzędzie myśli bierze udział w procesie myślenia)

• naturalne nabywanie umiejętności językowych na lekcjach każdego przedmiotu odbywa się droga naśladownictwa- uczniowie intuicyjnie przejmują stosowane przez nauczyciela środki językowe (podobnie z podręcznikiem)

• proces nabywania umiejętności językowych zachodzi także na lekcjach języka polskiego podczas analizy i interpretacji- uczeń opisuje swoje spostrzeżenie i formułuje wnioski

• ćwiczenia w mówieniu i pisaniu są specjalnie zorganizowaną, sztuczna formą nabywania umiejętności sprawnego i poprawnego wypowiadania się. Są pracochłonne, żmudne, wymagają cierpliwości, skupienia uwagi i nie maja wiele wspólnego np. ze spontaniczna dyskusja uczniów na temat lektury

• kształcenie językowe jest podstawą realizacji wszystkich zadań języka polskiego, na nim opiera się całe kształcenie literackie (im niższa klasa, tym więcej lekcji z dziedziny kształcenia językowego: ćwiczeń w mówieniu i pisaniu oraz nauki o języku, im wyższa- tym mniej, a zastąpione zostają lekcjami z zakresu kształcenia literackiego

• ćwiczenia w mówieniu i pisaniu powinny być integrowane z nauką o języku (która daje im podstawę teoretyczną) oraz z nauką o literaturze (zapoznanie ze stylistycznymi środkami językowymi)

• niektóre lekcje poświęcone ćwiczeniom w mówieniu i pisaniu muszą mieć charakter autonomiczny, niezależny od lekcji literackich, czy poświęconych nauce o języku (nie mogą być tylko i wyłącznie elementem lekcji poświęconych innym działom nauczania języka polskiego)

• ćwiczenia w mówieniu i pisaniu jako specjalnie zorganizowana sztuczna forma nabywania mowy wymagają świadomego udziału mówiącego

Dłuższe formy wypowiedzi a ćwiczenia językowe

• dłuższe formy wypowiedzi to teksty pisane w szkole takie jak opis, opowiadanie, sprawozdanie, rozprawka, charakterystyka, głos w dyskusji, przemówienie, list, podanie, życiorys (mogą mieć formę zarówno ustną, jak i pisaną, niektóre tylko ustną, a niektóre tylko pisaną)

• ćwiczenie językowe to świadome stosowanie słów i form gramatycznych, najczęściej w celu zbudowania wyrażenia, zwrotu, zdania lub kilkuzdaniowego tekstu, mające na celu usprawnić język ucznia w jakimś zakresie (np. posługiwanie się słownictwem oceniającym)

• ćwiczenia związane z kształceniem sprawności językowej (ćwiczenia w mówieniu i pisaniu) podzielić możemy na: ćwiczenia słownikowo- frazeologiczne, ćwiczenia gramatyczno- stylistyczne, kompozycyjne oraz podlegające im ćwiczenia w korzystaniu ze słowników

• w historii nauczania języka polskiego najdłuższą tradycje mają nie ćwiczenia słownikowe, ale pisanie dłuższych form wypowiedzi- wypracowań

• zgodnie z tradycją wypracowania powinny być poprzedzone pośrednim i bezpośrednim przygotowaniem (przygotowanie bezpośrednie, inaczej ćwiczenia cząstkowe: wybór tematu, praca koncepcyjna, zebranie materiału, plan kompozycyjny, pierwsza redakcja, ostateczna redakcja)

• można przypuszczać, że rola wypracowań w doskonaleniu mowy uczniów nie jest tak duża, jak mogłaby być ( prace domowe sprawdzane są pobieżnie, młodzież uświadamia sobie bezcelowość i nieużyteczność swoich działań)

ĆWICZENIA KSZTAŁCĄCE SPRAWNOŚĆ JĘZYKOWĄ

Ćwiczenia słownikowo- frazeologiczne

• w klasach starszych uczeń coraz częściej wypowiada się na tematy nie znane z własnego doświadczenia (analiza i interpretacja dzieła literackiego), coraz częściej wypowiada się na piśmie (nowe słownictwo, właściwe dla konkretnej odmiany: artystycznej, publicystyczno- dziennikarskiej, urzędowej)

• jego zasób słownictwa nie rośnie jednak automatyczne, ale nauczyciel opracowując nowe treści, musi wprowadzić także nowe wyrazy nazywające (wprowadzenie nowych wyrazów wiąże się z wprowadzeniem nowych środków frazeologicznych)- zapobiega to sytuacjom używania pojęć bez rozumienia ich znaczenia (pilot- lotnik, bohater- różne znaczenia itp.)

• słownictwo bierne- wyrazy, które nie są potrzebne do wypowiadania się we współczesnym języku, ale ze względu na występowanie w tekstach powinien je znać każdy kulturalny człowiek (hetman, buzdygan- proza Sienkiewicza, aprobata, eskalacja)

• do słownika czynnego trzeba wprowadzić tylko te wyrazy, które będą niezbędne do wypowiadania się na dany temat w sposób jasny i trafny

• praktyka szkolna wykazuje, że w słowniku biernym znajduje się pokaźny zasób słownictwa, które z powodzeniem można wykorzystać w wypowiedziach, zwłaszcza pisemnych- zadaniem ćwiczeń słownikowych jest ich uaktywnienie, czyli przesuniecie ze słownika biernego do czynnego (np. wypracowanie: „Powrót ze szkoły”- nadużycie czasownika iść, wstępne ćwiczenie pomoże znaleźć słowa, które mogą go zastąpić: przebywać drogę, maszerować itp.)

• z poszerzeniem słownika uczniowskiego wiąże się kształtowanie sprawności operowania wyrazami, zwiększenie płynności słownej i skojarzeniowej, co zapewnia znalezienie we własnym zasobie słownikowym najtrafniejszego wyrazu dla wyrażenia określonej treści (ćwiczenia polegające na gromadzeniu wyrazów bliskoznacznych, zastępowaniu powtarzających się wyrazów, na dobieraniu wyrazów o znaczeniu przeciwstawnym, na przekształcaniu tekstu)

• systematyczne wykonywanie ćwiczeń słownikowo- frazeologicznych kształci język ucznia , wzbogaca go, pozwala zapobiegać błędom i zwalcza je, doskonali styl, ułatwia rozumienie innych stylów

• organizując ćwiczenia słownikowo- frazeologiczne można korzystać z tekstów literackich i publicystycznych, materiału pozalekturowego, opierać się na żywym języku uczniów, ich pracach pisemnych, podstawowym źródłem ćwiczeń są teksty zamieszczone w podręczniku oraz lektura:

-wyjaśnianie występujących w tekście wyrazów niezrozumiałych- jeśli uczeń czyta lekturę samodzielnie, korzysta ze słowników, na lekcji podczas głośnego czytania- nauczyciel

-ćwiczenia niezbędne dla zrozumienia treści utworu (wprowadzenie nowych słó np. idea, altruizm -Siłaczka)

-ćwiczenia niezbędne do opracowania tematu związanego z danym utworem

-ćwiczenia niezbędne do wykonania analizy formy utworu (język i styl)- wskazanie na charakterystyczne zwroty i wyrażenia, za pomocą których autor przedstawia zdarzenia, postacie, wyraża myśli i uczucia, wprowadzenie nowego słownictwa (terminy literackie: epitet rytm, komedia, itp.)

• ważnym ćwiczeniem słownikowym są swobodne wypowiedzi uczniów- należy pamiętać, aby nie poprawiać ucznia zbyt często podczas wypowiedzi (swobodniejszy charakter języka mówionego- oczywiście w granicach rozsądku)

SPOSOBY WPROWADZANIA NOWEGO WYRAZU:

-nauczyciel wprowadza nowy wyraz bez definiowania go i bez pomocy słownika, a dalszy kontekst oraz związki wyrazu występujące w zdaniach zagwarantują jego poprawne zrozumienie (Świetna obsada aktorska- Aktorzy, którzy grali…), kilkakrotne powtórzenie na lekcji natomiast- utrwalenie

-nauczyciel wprowadza nowy wyraz, wyjaśniając go jednocześnie (Wzburzony Soplica, nie wiedział, co robi- Wystrzelił w afekcie)

-wprowadzenie nowego wyrazu na podstawie słownika (odszukanie w słowniku, odczytanie wszystkich znaczeń, wybranie właściwego znaczenia, wykonanie ćwiczeń utrwalających zrozumienie wyrazu- np. omawianie stanu Pawła Obreckiego w Siłaczce- hasło depresja)

-uczniowie pod kierunkiem nauczyciela gromadzą na lekcji wyrazy wokół wybranego tematu (nie znany uczniom wyraz wprowadzamy właśnie w związku z jego znaczeniem w omawianym kontekście- korpus, moralny)-istnieją różne metody wprowadzania nowego wyrazu: czasem wyrazy wypłyną od uczniów, czasem wyszukają je w tekście lub słowników, czasem konieczny będzie zestaw wyrazów i ich związków, który poda nauczyciel

ORGANIZACJA ĆWICZEŃ SŁOWNIKOWYCH NA LEKCJI

• ćwiczenia słownikowo- frazeologiczne nigdy nie są celem samym w sobie, pełnią funkcję usługową (zajmują tylko część lekcji i są podporządkowane jej tematowi i tokowi metodycznemu)

• mogą występować:

1. na początku lekcji w formie gromadzenia materiału słownikowego (sposoby- powyżej) w celu przygotowania dłuższej wypowiedzi z zastosowaniem tego słownictwa (wspomniane już idee Bareckiego, obserwacja przedmiotu w celu późniejszego opisania)

2. ćwiczenie słownikowe może przewijać się przez cały tok lekcji (klasa opracowuje charakterystykę postaci, omawia jej cechy, wyszukuje wyrazy bliskoznaczne, uzupełnia komentarzem z podręcznika)

3. ćwiczenie takie może pojawić się także w środkowej partii lekcji, podczas analizy wiersz, np. Pieśń o domu Konopnickiej (1. do kogo zwraca się poetka? 2. czego symbolem jest dom? 3. wnioski- punkt drugi podporządkowany ćwiczeniom słownikowym)

• czas trwania ćwiczeń słownikowych uzależniony jest od ich rodzaju i stopnia trudności: ćwiczenia przygotowujące materiał słownikowy do opisu danego przedmiotu nie potrwają dłużej niż 10-15 min, ćwiczenia polegające np. na wyjaśnieniu wyrazu symbol i poznaniu związków frazeologicznych- 5 min. Wyjątkowo długie są ćwiczenia leksykograficzne (poznawanie słowników)- trwają nawet całą lekcję

• na lekcji nie powinno się wprowadzać zbyt dużej ilości nowych słów

• ćwiczenie powinno być zapisane na tablicy i w zeszycie ucznia (zapoznanie nie tylko z formą dźwiękową, ale i literową; usłyszawszy zapisawszy wyraz uczeń utrwala go w pamięci słuchowej, wzrokowej i ruchowej; możliwość powrotu do zapisanych informacji; konieczność osłuchania- kilkakrotne powtórzenie w toku lekcji)

• ważna dla tego rodzaju ćwiczeń jest systematyczność (planowanie, stopniowanie, systematyczność- rola nauczyciela), oprócz zaplanowanych, mogą pojawić się ćwiczenia okazjonalne- nagła potrzeba spowodowana np. różnymi błędami ucznia

• przygotowanie nauczyciela (zebranie materiału, przygotowanie do wyjaśnienia- uprzednie wykonanie ćwiczenia przed uczniem)

RODZAJE CWICZEŃ SŁOWNIKOWYCH

• ćwiczenia słownikowo- leksykalne podzielić możemy na dwie grupy:

1. ćwiczenia mające za zadanie wzbogacenie zasobu leksykalnego ucznia:

1. nazywanie rzeczy, czynności, cech, osób, zjawisk; grupowanie wyrazów wokół określonego tematu (wprowadzenie na lekcji jednego wyrazu, który nie jest uczniom znany- kompozytor, różne znaczenia jednego wyrazu- placówka, grupa wyrazów: karbowy, basetla, przednówek, zabobon, czworaki- Janko Muzykant):

* niezwykle istotne jest tu wprowadzenie wyrazów dla określenia stanu psychicznego -na niższym poziomie są to wyrazy określające stany znane dziecku z autopsji, z czasem wprowadzić należy nazewnictwo stanu, którego nie mogli doświadczyć: nostalgia-latarnik Sienkiewicza, rozterka - Judym, rozpacz po stracie dziecka- Treny, premedytacja, afekt, zemsta- Soplica, uczniowie określają np. uczucie, jakie wzbudziła w nich opowieść o Kursku- Anielka)

* słownictwo określające i oceniające człowieka -w naturze człowieka leży ocenianie innych- i to niestety zwykle negatywnie; istnieje ogromne bogactwo słów oceniających, określających, ale większą jego część stanowią wyrazy nacechowane ujemnie: garbus, prostak, flejtuch; wprowadzenie na lekcjach słownictwa z tego zakresu nie tylko wzbogaca słownik ucznia, ale spełnia doniosłą rolę wychowawczą- uczy, żeby nie oceniać ludzi zbyt pochopnie; w klasach IV- V wprowadzamy niepełną charakterystykę- uczeń opisuje wybrane zewnętrzne i wewnętrzne cechy postaci, dopiero w klasach VI- VII przygotowujemy charakterystykę pełną. Nie wymieniam wszystkich słów, jakie autorka proponuje wprowadzić do słownika ucznia, nie ma to sensu. Dodam, że dzieli je na grupy: cechy zewnętrzne, cechy charakteru, cechy usposobienia, cechy intelektu, słownictwo pomocnicze. Przykłady ćwiczeń: np. jaki powinien być prawdziwy przyjaciel- na podstawie bajki Mickiewicza, nazwać człowieka, który ma określone poglądy, jakie ludzkie cechy symbolizują koń, wół, kozioł, owca, ciele, itp.

*słownictwo polityczne i społeczne- pierwszych okazji do wprowadzenia tego słownictwa dostarczą wydarzenia z życia szkoły/ klasy (organizacje młodzieżowe, szkolna gazetka, praca samorządu, wybory do samorządu- głosowanie tajne/ jawne, obliczanie głosów itp.); począwszy od VI klasy uczniowie mogą na lekcjach omawiać artykuły; na podstawie lektur o tematyce wojenno- okupacyjnej wprowadzimy swoiste słownictwo społeczno-polityczne; słownictwo związane z instytucjami kulturalnymi- teatralne (wycieczko do teatru, lektura dramatów- VII Zemsta, VIII Niemcy), związane z filmem i telewizją (pisanie sprawozdań, rozprawek, opisów, ale i scenopisów, scenariusz, nagranie audycji

*terminologia związana z różnymi dziedzinami wiedzy (terminologia wprowadzana na lekcjach języka polskiego w klasach IV- VIII odnosi się do gramatyki, teorii literatury, księgoznawstwa); w gramatyce proponuje się tok postulowany przez Klemensiewicza:

1)wprowadzenie materiału gramatycznego

2)postawienie zagadnienia, pytania

3)przeplatająca się obserwacja, analiza

4)sformułowanie wniosku (opis, charakterystyka, definicja, twierdzenie)

5) zastosowanie i utrwalenie nowej wiedzy

Moment wprowadzenia nowego terminu przypada pomiędzy 3 a 4 punktem;

ponadto: terminy teoretycznoliterackie i związane z książką i prasą

2. łączenie wyrazów w związki wyrazowe; kształcenie umiejętności posługiwania się wybranymi związkami frazeologicznymi

-ćwiczeniom z punktu pierwszego powinny towarzyszyć ćwiczenia frazeologiczne (poznanie wyrazu wymaga zazwyczaj poznania jego związków wyrazowych- pozwoli to uniknąć błędów typu: odnosić ból, narażał się na życie):

*nowy termin i związki wyrazowe tego terminu (użyć przenośni, zastosować przenośnię itp.)

*zapoznanie ze związkami frazeologicznymi stałymi (do podanych rzeczowników dobierz najtrafniejsze określenia; zastąp przysłowia zwrotami bliskoznacznymi itp.)

3. określanie i uściślanie znaczenia wyrazów

-ćwiczenia uściślania znaczenia wyrazów dotyczą słownictwa używanego przez ucznia, lecz rozumianego błędnie lub w sposób niepełny, niejasny (Pani X przeżyje rozczarowanie, gdy…, Cóż jest warta filantropia przy rozbudowanym aparacie instytucji charytatywnych)

-uczniowie często mylą wyrazy o podobnym brzmieniu lecz innym znaczeniu (obraz- portret; ciemnota- ciemność; obowiązkowy- obowiązujący; zgrzybiały- zgrzebny)

-ćwiczenia w uściśleniu znaczenia wyrazu następuje poprzez podanie znaczenia wyrazu (słownik), podanie innych znaczeń, zastępowanie wyrazów o szerszym zakresie znaczeniowym tymi o węższym zakresie znaczenia, łączenie wyrazów w związki wyrazowe- uczą myślenia, obserwacji językowych i precyzji wysławiania się (np. sprawdź w Słowniku znaczenie wyrazu…, dobierz wyrazy bliskoznaczne wyrażające treść dobitniej itp.)

4. wyjaśnianie błędów słownikowych

-błędy słownikowe wyjaśnia się doraźnie przy okazji popełniania ich przez uczniów w wypowiedzi ustnej albo w ćwiczeniach przygotowanych jako praca mająca na celu podnoszenie poziomu poprawności leksykalnej na lekcjach („Poprawiamy nasze błędy”)

2. ćwiczenia w celu wyrobienia technicznej i stylistycznej wprawy w posługiwaniu się wyrazami:

1. dobieranie wyrazów bliskoznacznych i zastępczych; peryfraza (zastosuj formy zgrubiałe- zabarwienie ujemne itp.)

2. dobieranie wyrazu najtrafniejszego

3. dobór słownictwa wyrażającego stosunek mówiącego do wypowiadanych treści; wyrazy oceniające (zwroty egocentryczne- omówione wyżej; zwroty nawiązujące do przedmówców i własnych wypowiedzi wcześniejszych; modulanty modalne- zaznaczają rodzaj postawy mówiącego wobec realnych treści wypowiedzi: powątpiewanie w słuszność, zastrzeżenie, pewność, np.: bez wątpienia, widocznie, z pewnością, chyba, doprawdy, zapewne, jakoby, ewentualnie itp.; modulanty afektujące- emocjonalne wartościowanie wypowiedzi: chwała Bogu, na szczęście, przynajmniej, bynajmniej, raczej; modulanty sytuujące- zaznaczają sytuacje składników wypowiedzenia, konotują pewne informacje dodatkowe: dopiero, właśnie, tylko, przeciwnie, szczególnie, przede wszystkim

4. zabawy wyrazami w celu zwiększenia płynności słownej i skojarzeniowej uczniów

ĆWICZENIA GRAMATYCZNO -STYLISTYCZNE

• odrzucenie celu normatywnego w nauczaniu gramatyki (Jan Baudouin de Courtenay i Stanisław Szober)

• znajomość gramatyki i władanie językiem to dwie sprawy, teoretycznie i praktycznie różne

• nauka gramatyki ma za zadanie dostarczać uczniom wiedzy o faktach i zjawiskach językowych oraz oddziaływać na ogólny rozwój jego umysłu (Klemensiewicz określa to zadanie jako cel teoretyczno- poznawczy)

• współczesna szkoła uznała konieczność realizacji obu celów nauczania gramatyki: celu teoretyczno- poznawczego i praktyczno- normatywnego

• współczesne realizacje celu praktyczno- normatywnego upatruje się w łączeniu teorii językowej z praktyką, a służą temu odpowiednie ćwiczenia

• teoria językowa: morfologia, fonetyka, składnia, oprócz tego, że stanowi wiedzę ucznia, którą on musi posiadać jako w przyszłości wykształcony człowiek, daje tez podstawę doskonalenia sposobów jego mówienia i pisania, czyli inaczej podstawę kodu rozwiniętego

• tymczasem ćwiczeń gramatyczno- stylistycznych niemalże wcale nie widzi się na lekcjach języka polskiego

• z pewnością nie maja one takiego wpływu bezpośredniego, jak te frazeologiczno- słownikowe na język ucznia, nie wpływają bezpośrednio na rozwój zasobu stosowanych form gramatycznych (najczęściej wykonuje się je automatycznie, nie widzi się celu praktycznego swojej pracy, bo też nie dają one nic praktyce językowej, a jedynie służą utrwalaniu wiedzy gramatycznej

• ćwiczenia gramatyczne połączone ze słownikowymi zmieniają swój charakter:

- w ćwiczeniu gramatycznym związanym ze słowotwórstwem ukazuje się uczniowi zjawisko tworzenia form pochodnych od czasowników za pomocą formantów -ca, -acz (wykonawca czynności; od podanych czasowników utwórz rzeczowniki: odkrywać, działać itp.)

- w ćwiczeniu gramatyczno- stylistycznym ukazuje się uczniowi, że znajomość wyrazów pochodnych pozwala na znaczne skracanie wypowiedzi (Człowiek, który przemawiał…- Mówca…)

ĆWICZENIA SKŁADNIOWE

• aby dobrze realizować zadania kształcące ćwiczenia składniowe powinny iść w czterech kierunkach:

1) rozwijać umiejętność wypowiadania się w piśmie poprzez intuicyjne i świadome stosowanie struktur właściwych odmianie pisanej (zdania złożone podrzędnie, imiesłowowe równoważniki zdań, zróżnicowane wskaźniki zespolenia i nawiązania)

2)kształcić sprawność w wyzyskiwaniu synonimiki składniowej (ukazywać możliwość wypowiadania tej samej treści za pomoce różnych struktur składniowych - czynić język bardziej giętkim i elastycznym)

3) ograniczać występowanie w języku mówionym ucznia struktur, które -choć charakterystyczne dla niego- utrudniają pełne komunikowanie się (ważna estetyka mówienia; ograniczyć: potok składniowy, wykolejenia składniowe, dwuznaczności, brak wskaźników zespolenia przyczyniający się do słabego powiązania logicznego składników wypowiedzi

4)na podstawie opracowywanych zagadnień gramatycznych zapoznawać ze związanymi z nimi regułami stylistycznymi

ZDANIE POJEDYNCZE I JEGO RÓWNOWAŻNIK

-celem ćwiczeń jest zwiększenie umiejętności konstruowania zdania, wskazanie celowości użycia w wypowiedzi zdania nierozwiniętego, rozwiniętego, bądź częściowo rozwiniętego

-funkcja stylistyczna zdania nierozwiniętego bądź częściowo rozwiniętego: spotęgowanie obrazowości opisu, dynamiczności akcji, skupienie na czynnościach (bez opisu okoliczności), oszczędność, skrótowość wypowiedzi, zwiększenie jej uczuciowości (składnia uczuciowa- zdania niepełne, urywane, wykrzyknienia, pytania)

-zdanie pojedyncze rozwinięte ma więcej treści informatywnych (wypowiedź o charakterze sprawozdawczo- informacyjnym, która nie wymaga ukazywania związków pomiędzy różnymi elementami rzeczywistości- sprawozdanie, opis, opowiadanie)

-równoważnik jest typowy dla potocznego języka realizowanego w dialogu (uczuciowość, ale i skrótowość, zwięzłość sformułowań)

-przykłady ćwiczeń: za pomocą zdań nierozwiniętych bądź częściowo rozwiniętych opisz początek burzy (rozlana herbata, itp.)-jaki uzyskałeś efekt?; zanotuj najważniejsze treści artykułu (zdania nierozwinięte i równoważniki- skrótowość; przekształć tytuły notatek prasowych (bez orzeczenia)

ZDANIA ZŁOŻONE ORAZ IMIESŁOWOWY RÓWNOWAŻNIK ZDANIA PODRZĘDNEGO

-zdania pojedyncze rozwinięte oraz zdania współrzędne (z wyjątkiem wynikowych) są charakterystyczne dla składni sprawozdawczo- narracyjnej (niższe klasy: opis, opowiadanie, sprawozdanie typu: reportaż bądź protokół)

-w klasach wyższych uczeń coraz częściej buduje swoją wypowiedź w formie charakterystyki, rozprawki, sprawozdania typu recenzja wyjaśniając pewne sprawy, analizując oraz oceniając postacie i zjawiska (składnia interpretacyjna- zdania złożone podrzędnie o znacznym stopniu intelektualizacji oraz zdania złożone wielokrotnie, nasilenie zróżnicowanych spójników)

-z punktu widzenia celów praktyczno- stylistycznych będą to ćwiczenia związane z użyciem spójników ( uczulenie na nadmiar i niedostatek, możliwość wyzyskiwania spójników wielofunkcyjnych)

-w ćwiczeniach tych uczeń będzie świadomie stosował poznane spójniki (Zrobił to, aby mieć święty spokój), przyimki (Zrobił to dla świętego spokoju), zaimki (Zrobił to; miał święty spokój)

-imiesłowowe równoważniki są przez uczniów używane bardzo rzadko; ich stosowanie świadczy o dojrzałości pisarskiej

-przykłady ćwiczeń: zdania pojedyncze z wyrazami w celu, celem przekształć na złożone połączone spójnikami aby, by; przekształć zdania pojedyncze w złożone tak, by zawierały więcej informacji)

ĆWICZENIA W ODRÓŻNIANIU DWÓCH ODMIAN JĘZYKOWYCH: MÓWIONEJ I PISANEJ

-kształcenie umiejętności wyznaczania granicy zdania, zamykanie zdania kropką

-przekształcanie zdania mówionego na zdanie pisane (uświadomienie różnicy pomiędzy wypowiedzią mówioną a pisaną)

-włączenie w obręb zdania pisanego elementów mówiących o sytuacji, w której odbywa się rozmowa

-intonacja zdania mówionego i jej interpunkcyjny odpowiednik w piśmie

-uzupełnienie dłuższej wypowiedzi ustnej lub pisemnej elementami niezbędnymi dla jej zrozumienia przez odbiorcę nie uczestniczącego w sytuacji mówienia

-przekształcenie dialogu w spójną wypowiedź kilkuzdaniową

-rozmowa i jej zapis w formie dialogu

-przykłady ćwiczeń: zapisz tekst odtwarzany z magnetofonu (podziel wypowiedź na zdania, zastosuj odpowiednią interpunkcję, oddającą modulację i pauzy języka mówionego; uzupełnij i przekształć podane zdania tak, aby usunąć z nich niejasność i dwuznaczność (np. Rano królowa weszła do sypialni i zapytała ją, jak spędziła noc); odszukaj we fragmentach rozmowy elementy obce wzięte z odmiany oficjalnej, pisanej ( Wiesz, za stawianie się panu dyrektorowi zostałem wywalony z sali gimnastycznej na zbity pysk)

ĆWICZENIA DOTYCZĄCE CZĘŚCI MOWY I FLEKSJI

-szkolna nauka o częściach mowy i fleksji powinna służyć doskonaleniu umiejętności wypowiadania się, należy ją zatem wiązać z ćwiczeniami w konstruowaniu zdania oraz z opracowaniem dłuższych form wypowiedzi

-nauka o czasownikach, rzeczownikach i przymiotnikach łączyć się może z ćwiczeniami słownikowo- frazeologicznymi poszerzającymi zasób słownikowy ucznia i ułatwiającymi układanie krótszych i dłuższych form wypowiedzi (czasownik- opowiadania, rzeczownik i przymiotnik- opis)

-szczególnie ważne dla kształtowania mowy ucznia są ćwiczenia w stosowaniu zaimków (funkcja zastępowania wyrazów w zdaniu- unikanie powtórzeń, zwięzłość, estetyka wypowiedzi)

-jeśli chodzi o fleksję dla kształcenia stylu ucznia przydatne mogą być ćwiczenia obejmujące stosowanie czasu teraźniejszego (opowiadanie, reportaż- ożywienie akcji i zbliżenie jej do czytelnika), strony biernej i czynnej (podkreślenie bądź wykonawcy bądź przedmiotu czynności, w niektórych przypadkach- biernik i mianownik rzeczownika jednakowe- unikniecie nieporozumień; strona bierna w opisie- wrażenie statyczności), trybów (ekspresja zdania)oraz czasowników nieosobowych (wypowiadający nie może lub nie chce wskazać sprawcy czynności)

-przykłady ćwiczeń: zastąp zaimkami powtarzające się w tekście wyrazy- jaką funkcję pełnią te zaimki; napisz opowiadanie- zastosuj w jego fragmentach czasowniki w czasie teraźniejszym dla ożywienia wydarzeń i zbliżenia ich do czytelnika; Jesteś dyżurnym. Musisz zawiadomić wychowawcę o zbiciu szyby, ale nie chcesz powiedzieć, kto to zrobił)

ĆWICZENIA SŁOWOTWÓRCZE

-możliwość poszerzenia -dzięki odpowiednim ćwiczeniom- zasobu gramatycznego ucznia o rzadziej używane, ale potrzebne i wygodne konstrukcje

-funkcja stylistyczna rzeczowników utworzonych od czasowników (nazwy wykonawców czynności, czynności i stanów)- zwięzłość i oszczędność wypowiedzi, rozmaitość składniowa i unikanie powtórzeń

-augmentatywy i deminutywy nadają wypowiedzi charakterystyczną barwę uczuciową

-znaczenie formantów w przymiotnikach: -alny- wykładnik znaczenia możliwości; - liwy- wykładnik skłonności do czegoś; -awy, -utki- regulacja natężenia cechy wyrażonej w przymiotniku podstawowym (zwięzłość, precyzja)

-czasowniki niedokonane- ukazują przebieg czynności, opis przedstawiający statycznie stan rzeczy

-czasowniki dokonane- ukazanie pewnej fazy czynności, najczęściej końcowej (opis dynamiczny)

-przykłady ćwiczeń: skróć podane zdania, stosując przymiotniki podkreślające znaczenie możliwości i skłonności do czegoś, tworzone formantami -liwy, -alny (Kupiłam dobre buty, nie przemakają na deszczu); napisać dwie wersje fragmentu sprawozdania z zakupów: jedną z czasownikami niedokonanymi, drugą -z dokonanymi (która jest spokojna, zrównoważona, a która dynamiczna)

ĆWICZENIA PRZECIWDZIAŁAJĄCE SZTYWNOŚCI JĘZYKA

-POWAŻNE- ŻARTOBLIWE

-np. podaj żartobliwe i rozsądne wytłumaczenie sytuacji: z sufitu kapie woda

-ZWIĘŹLE I ROZWLEKLE

-ułóż bardzo zwięzłe i rzeczowe wypowiedzi z zastosowaniem niektórych podanych wyrazów (usprawiedliwienie- z powodu, ze względu, ponieważ)

-przekształć zbyt zwięzły tekst (- Bardzo jestem ciekawa, co dostałeś? - Taki samochodzik.)

OFICJALNIE- ZWYCZJANIE/ PO PROSTU

-ułóż rozmowę pomiędzy rówieśnikami na tematy z życia młodzieży- zastosuj wyrazy z języka uczniowskiego

-przeczytaj poniższe wypowiedzi. Powiedz: 1)która jest sztuczna i nadęta, a która naturalna, zwyczajna, 2)które wyrazy bądź wyrażenia powodują tę sztuczność, 3) jak można przekształcić zdanie sztuczne i nadęte na naturalne.

Mój ojciec jest zwolennikiem posiadania własnego pojazdu mechanicznego.

Mój ojciec strasznie by chciał mieć samochód.

ĆWICZENIA KOMPOZYCYJNE

1. Umiejętność sporządzania planu wypowiedzi

• w szkole dziewiętnastowiecznej sztuka pisania planów polegała na wyćwiczeniu umiejętności układania planu odtwórczego utworów oraz pisaniu planów na wzór podanych ( Tomasz Szumski- 1809 rok i Adolf Dygasiński- 1890)

• w dwudziestoleciu międzywojennym w związku z potępieniem reprodukcji i uznaniem nieskrępowanej twórczości, uczona przede wszystkim pisania planów twórczych własnej wypowiedzi

• we współczesnej szkole sztuka pisania planów wzbogaciła się, zmieniał się jej cel. stała się jednym z ważnych składników ćwiczeń w doskonaleniu dłuższych form wypowiedzi

• plany dzielimy na: ramowy (zwany tez planem I stopnia, ujmuje tylko treści najistotniejsze, bez uwzględnienia szczegółów) oraz szczegółowy (plan II stopnia, oprócz treści najistotniejszych uwzględnia podporządkowane im treści mniej ważne)

• ze względu na podstawę wykonywania plany dzielimy na twórcze i odtwórcze

• podstawa planu odtwórczego (dekompozycyjnego, analitycznego) jest cudza wypowiedź, może on dotyczyć: 1) odkrycia kompozycji omawianego utworu literatury pięknej bądź logicznego następstwa treści w tekstach popularnonaukowych; 2) ujęcia przedstawionych w utworze wydarzeń z uwzględnieniem ich chronologii i związków przyczynowo- skutkowych bądź tylko chronologii

• plan twórczy (kompozycyjny, plan wypowiedzi własnej) polega na zebraniu i uporządkowaniu materiału mającego być podstawą wypracowania

• plany odtwórcze dają wzór do konstruowania własnych dłuższych wypowiedzi, odkrywają przed uczniem zamysł kompozycyjny autora, pomagają zrozumieć celowość pisania planu, ułatwiają zrozumienie treści utworu i jej zapamiętanie, uświadamiają chronologie wydarzeń i ich powiązanie przyczynowo- skutkowe

• plany twórcze pomagają w zebraniu luźnych szczegółów, pomysłów dotyczących materiału mogącego być podstawą dłuższej wypowiedzi, ułatwiają uporządkowanie tego materiału w logiczną całość , zapobiegają powtarzaniu lub pomijaniu pewnych składników wypowiedzi

• plan zapisuje się w postaci punktów- o sposobie tym należy uczniów poinformować (każdy punkt to oddzielny akapit zaczynający się od nowego wiersz z wcięciem)

• punkty planu mogą przybrać rozmaitą formę językową: zdań oznajmujących, pytających, wykrzyknikowych, równoważnika

• plan wydarzeń i plan utworu nie są tożsame- plan utworu ujawnia jego kompozycję (nie ma tu konieczności respektowania chronologii zdarzeń, gdyż nie wszystkie utwory są uporządkowane chronologicznie), plan wydarzeń natomiast jest rekonstrukcja chronologii zdarzeń, z ich powiązaniem przyczynowo- skutkowym

• w klasach VII i VIII uczniowie mogą już wykonywać samodzielnie plany wydarzeń poszczególnych wątków utworu, przydatne jest także pisanie planów rozprawek, przemówień, charakterystyk

• żeby wdrożyć uczniów do pisania planów własnej wypowiedzi trzeba systematycznej pracy już od chwili, gdy uczniowie zaczynają pisać dłuższe wypracowania (wskazane jest wówczas układanie wspólnego planu wypracowania w klasie- to oczywiście prowadzi do jednostajności wszystkich wypracowań, ale jest konieczne ze względu na wyrabianie tej umiejętności

MECHANIZMY SPÓJNOŚCI TEKSTU

1. zaznaczenie początku i końca wypowiedzi

2. spójność tekstu osiąga się, budując na zasadzie jakby ciągu odpowiedzi na ukryte pytania odbiorcy (niespójność- brak jakiegoś elementu)

3. zasadą składniową łączenia ze sobą jednostek wypowiedzenia jest umieszczanie na początku zdania treści nawiązujących do poprzedniego, a na końcu- nowych informacji

4. spójnik i zaimek- środki osiągnięcia łączności międzyzdaniowej

5. rola metatekstu

ĆWICZENIA Z ZASTOSOWANIEM SŁOWNIKÓW

• niedopuszczalna jest sytuacja, że ze słownikiem pracuje jeden wybrany uczeń, a reszta z niecierpliwością śledzi jego działania

• jeden słownik powinien przypadać na kilkuosobową grupę ( z wyjątkiem ortograficznego- powinien mieć go każdy uczeń)

• na wprowadzenie nowego słownika trzeba poświęcić całą godzinę lekcyjną (autor, tytuł, przeznaczenie, budowa, sposoby korzystania, informacje od nauczyciela dotyczą podziału na części, indeksu, układu haseł, odsyłaczy, skrótów, kwalifikatorów)

DŁUŻSZE FORMY WYPOWIEDZI

WYPRACOWANIE

• wypracowanie to sposób pisemnego wyrażania myśli; wypracowanie wymaga wielu czynności umysłowych, do których należą: zrozumienie tematu, zaangażowanie pamięci, wyselekcjonowanie wiążących się z tematem obrazów, skojarzeń, pojęć treści, fragmentów wiedzy oraz odpowiednie ich ułożenie

• pisząc lub układając ustnie którąś z dłuższych form wypowiedzi uczeń staje przed problemem wykonawczym; rozwiązując go zdobywa lub doskonali umiejętność wypowiadania się

• niektóre pisemne formy wypowiedzi stawiają ucznia przed problemem tzw. orientacyjnym, czyli poznawczym (konieczność rozwiązania problemu zawartego w temacie wypracowania: rozprawka, recenzja, częściowo charakterystyka)

• aby poprawnie napisać wypracowanie uczniowie muszą odpowiedzieć na następujące pytania:

1. Jakie dobrać słownictwo i konstrukcje składniowe?

2. Którą formę wypowiedzi obrać? Jakie są jej cechy?

3. Jak zbudować wypracowanie, by było spójne?

DOBÓR SŁOWNICTWA I KONSTRUKCJI SKŁADNIOWYCH

-unikać powtórzeń tych samych wyrazów w bliskim sąsiedztwie (dobierać wyrazy bliskoznaczne, powtórzenia eliminujemy tez za pomocą elipsy i zaimka), choć niektóre powtórzenia mogą być celowe i służą podkreśleniu ważnych treści

-w grupie wyrazów bliskoznacznych szukamy takiego, który najtrafniej wyrazi dana treść

- posługiwanie się różnymi typami wypowiedzenia pozwala na unikniecie monotonii składniowej i powtórzeń składniowych

im zdanie ma więcej określeń w grupie podmiotu i orzeczenia, tym więcej informacji dostarcza

DOBÓR FORMY WYPOWIEDZI

-wiadomości na temat dłuższych form wypowiedzi musi przekazać nauczyciel poprzez cząstkowe ćwiczenia w pisaniu i redagowaniu na lekcjach, omawianie w klasie wypracowań pisanych w domu, wyjątkowo przez obserwacje i analizę tekstów literackich, jeżeli znajdują się w nich fragmenty o cechach zbliżonych do cech gatunków szkolnych

OPOWIADANIE

• prosta fabuła uwydatniająca jeden wątek, ograniczona do niewielu wydarzeń i postaci

• wydarzenia powiązane ze sobą chronologicznie, pozostają względem siebie w związku przyczynowo- skutkowym

• narrator szkolnego opowiadania- uczeń- jest zazwyczaj jawny, najczęściej wypowiada się też w pierwszej osobie (zdarza się tez narrator ukryty, opowiadający o kimś przy użyciu 3 osoby)

• narrator opowiada o czasach minionych ( przerwa czasowa pomiędzy czasem opowiadania a czasem akcji), co zakłada użycie czasu przeszłego

• ze względu na małe jeszcze umiejętności pisarskie narrator ogranicza się do przekazania kolejnych zdarzeń (raczej nie ustosunkowuje się do nich ani nie komentuje ich)

• opowiadanie szkolne jest zazwyczaj prostym odzwierciedleniem przygód narratora, które zdarzyły się rzeczywiście lub mogły się zdarzyć ( chronologia zdarzeń zgodna z realnością życiową- kompozycja naturalna)

• czasem uczeń stosuje kompozycję przestawną (niezgodną z chronologią)

• wprowadzenie do opowiadania dialogu (ćwiczenia w powiązaniu dialogu z tekstem narracji oraz interpunkcją)

• doskonalenie opowiadania poprzez świadome wprowadzenie do niego elementów opisu: przeżyć postaci, krajobrazu, przedmiotów, wyglądu bohatera

• opowiadanie wiąże się z myśleniem wyobraźniowym, co z kolei znajduje odzwierciedlenie w składni (prostsza, przeważają zdania pojedyncze rozwinięte, zdania złożone współrzędnie, z podrzędnych spotyka się czasowe i przyczynowe ze względu na cechy opowiadania (chronologia zdarzeń, następstwo przyczynowo- skutkowe)

• dużą rolę w opowiadaniu odgrywają także równoważniki zdań (wyrażają uczucia i uplastyczniają zdarzenia

• ze względu na temat szkolne opowiadania dzielą się na:

1. opowiadania odtwórcze na podstawie lektury (filmu, przedstawienia, słuchowiska)

2. opowiadania twórcze na tej samej podstawie

3. opowiadania twórcze oparte na doświadczeniach życiowych dzieci

OPIS

• samodzielna dłuższa forma wypowiedzi, ma kilka odmian: 1) opisy przedmiotów, postaci, krajobrazu; 2) opis przeżyć wewnętrznych; 3) opis sytuacji

• swoiste cechy opisu przedmiotu, krajobrazu i postaci top: statyczność, przestrzenność, nierozwijanie się w czasie (opis ten wiąże się z obserwacją przedmiotu -analizą wzrokową)

• konieczność zachowania bezwzględnej czystość opisu (gdy tymczasem uczniowie chętnie zamieszczają w opisie elementy opowiadania)

• do innej formy wypowiedzi opis wprowadza się dwoma sposobami: może stanowić odrębną formę, wtrącona np. w tok opowiadania (w ten sposób, że przerywa przedstawianie wydarzeń); może być wpleciony w zdania mówiące o wydarzeniach, tworząc z opowiadaniem bardziej lub mniej spójną całość stylistyczną

• kształcenie opisu:

1. ćwiczenia słownikowo- frazeologiczne

-gromadzenie wyrazów, wyrażeń i zwrotów nazywających uczucia, opisywane przedmioty i określające ich kolor, kształt, wielkość

-gromadzenie wyrazów nazywających stosunki przestrzenne

-ćwiczenia synonimiczne dotyczące czasowników stanowych (jest, stoi, ma)

-dobieranie wyrazów oceniających opisywany przedmiot, krajobraz, postać, przeżycie

-ćwiczenia w posługiwaniu się wyrazami o zabarwieniu dodatnim i ujemnym, zgrubieniami i zdrobnieniami

zastępowanie wyrazu właściwego omówieniem (peryfraza), stosowanie zaimka i elipsy dla uniknięcia powtórzeń

2. ćwiczenia gramatyczno- stylistyczne

-budowanie zdania bogatego w informacje, o dużej liczbie składników

-stosowanie w opisie równoważników zdania, zdań pojedynczych nierozwiniętych, zdań wykrzyknikowych dla zwiększenia plastyczności bądź dynamiczności obrazu

ćwiczenia w wykorzystaniu różnych części mowy zbliżonych semantycznie dla urozmaicenia syntaktycznego wypowiedzi

SPRAWOZDANIE

• sprawozdanie obejmuje formy wypowiedzi znacznie różniące się między sobą ze względu na:

-przedmiot, którego sprawozdanie dotyczy

-rodzaj myślenia towarzyszący pisaniu

-językowo- składniowe ukształtowanie, uzależnione od rodzaju myślenia

-stopień trudności

• w związku z powyższym wyróżnić możemy trzy typy sprawozdań:

1. typu reportaż, czyli sprawozdanie w związku z wydarzeniami z życia codziennego ucznia i wycieczkami

2. typu recenzja, czyli sprawozdanie z lektury, przedstawienia, audycji, uroczystości, wystawy

3. typu protokół, czyli sprawozdanie z życia szkoły i organizacji młodzieżowych

Określenie: „sprawozdanie typu…” nie oznacza, że można je utożsamiać z reportażem, protokołem czy recenzją. Sprawozdania tego typu jedynie w pewnym stopniu zbliżają się do wypowiedzi, które opracowywane będę dopiero w szkole średniej.

SPRAWOZDANIE- REPORTAŻ

• sprawozdanie reportaż: opiera się na zebranych bezpośrednio, autentycznych materiałach, relacjonuje rzeczywistość i ukazuje prawdziwe, aktualne zdarzenia, ludzi i zjawiska; kształtuje opinię publiczną, dostarczając informacji, wyjaśnień i oddziałując emocjonalnie w określonym celu, ukazuje w dynamicznym opisie środowisko ludzkie i przyrodnicze oraz zaistniałe w nim sytuacje i wydarzenia, nie rozwija jednak akcji i nie ukazuje wydarzeń w łańcuchu przyczynowo- skutkowym. W reportażu wymienia się rzeczywiste sytuacje, nazwy miejscowości, nazwiska, liczby, podaje się fragmenty wypowiedzi, rozmów, często w dosłownej formie. Autor selekcjonuje fakty i wydarzenia, w określonym celu dopowiada to, co stwierdził naocznie, czasem odwołuje się do historii

• sprawozdanie uczniowskie również oparte jest na zebranych osobiście autentycznych materiałach, także informuje i wyjaśnia, ale nie chodzi w nim o kształcenie opinii publicznej, lecz o poszerzenie umiejętności informowania (zdarza się, że sprawozdania spełniają publicystyczna rolę, gdy pisane są do szkolnych gazetek, kroniki szkoły

• sprawozdanie reprezentuje typ myślenia wyobrażeniowego- odtwarza przebieg pewnych wydarzeń i towarzyszących im okoliczności tak, jak one miały się naprawdę w rzeczywistości

• piszący nie bada głębiej przedstawianych spraw, nie roztrząsa, nie argumentuje, nie dochodzi do sedna (wypowiedź ma charakter rzeczowo- sprawozdawczy, składnia mało zintelektualizowana: zdania pojedyncze rozwinięte i współrzędna, podrzędne czasu i miejsca)

• sprawozdanie ma charakter raczej osobisty, wydarzenia opisywane są przez pryzmat doznań autora (słownictwo ekspresyjne, zabarwione uczuciowo- zbliżenie do stylu potocznego)

SPRAWOZDANIE- RECENZJA

• recenzja jako gatunek publicystyczny jest sprawozdawczo- krytycznym omówieniem dzieła literackiego, plastycznego, muzycznego, widowiska, spektaklu, koncertu, wystawy, filmu

• celem jej jest informowanie czytelników o nowych wydarzeniach kulturalnych

• cechuje ją znaczny subiektywizm, wyróżniający się w selekcji elementów poddawanych ocenie (wiedza, gust, wyrobienie artystyczne, wrażliwość recenzenta)

• strona sprawozdawcza recenzji: dane dotyczące danego wydarzenia kulturalnego

• strona krytyczna: ocena tego wszystkiego, co autor zawarł w partiach sprawozdawczych

• niektóre cechy recenzji zawiera także recenzja szkolna: część sprawozdawczą, część krytyczna uzależniona jest od wiedzy i poziomu umysłowego ucznia

• niezbędnym warunkiem napisania recenzji jest posiadanie przez ucznia pewnego zasobu wiedzy i umiejętności z dziedziny teorii literatury, wiedzy teatralnej, filmu, audycji radiowej

• napisanie recenzji stawia przed piszącym dwa rodzaje problemów: wykonawczy- ukształtowanie językowe i kompozycja oraz orientacyjny-ocena

• problem orientacyjny uczeń najczęściej rozwiązuje na podstawie emocji (nie logiki i wiedzy)

• zalecane ćwiczenia:

-ćwiczenia w gromadzeniu słownictwa wokół tematów: książka, dzieło literackie, prasa, teatr, kino, telewizja, radio

-ćwiczenia w gromadzeniu słownictwa nazywającego uczucia widza, czytelnika, słuchacza

-ćwiczenia w uzewnętrznianiu osobistego stosunku do wypowiadanych treści (zabarwienie dodatnie, ujemne, itp.)

SPRAWOZDANIE- PROTOKÓŁ

• sprawozdanie z życia szkoły i organizacji zbliżone jest do protokołu: konieczność przedstawienia wszystkiego, co się działo; ujęcie chronologiczne; maksymalny obiektywizm

• różnice: w szkolnym protokole brak skostniałych zwrotów i wyrażeń właściwych protokołowi, większa swoboda językowa, brak porządku dziennego, podpisu protokolanta, przewodniczącego zebrania, notatki dotyczącej nieobecnych; możliwość zamieszczenia własnej oceny przebiegu spotkania

• rzeczowo-sprawozdawcze ujecie

• nie jest to odmiana sprawozdania szczególnie kształcąca- nie rozwija umiejętności myślenia, gdyż opiera się na pamięci ucznia i ma charakter odtwórczy

CHARAKTERYSTYKA

• trzy fazy pracy nad charakteryzowaniem postaci:

1. obserwacja zewnętrznych cech postaci, rejestracja faktów z jej życia, wyodrębnienie postępków, reakcji i wypowiedzi oraz sądy innych osób o niej (zbieranie danych, bez wyjaśnienia, dlaczego dany człowiek postępuje tak, a nie inaczej)

2. analiza postępków, reakcji, wypowiedzi postaci, wyciągnięcie wniosków co do cech charakteru, sprawności intelektualnej, emocji, ustalenie stosunku do rzeczywistości (jaki człowiek jest, cechy osobowości)

3. praca nad zrozumieniem psychologicznym osobowości postaci (poznanie motywów postępowania, przyczyn zewnętrznych i wewnętrznych)

• odmiany charakterystyki:

-częściowa (wybrana cecha osobowości)

-całościowa (zwykle niewykonalna)

-statyczna (jest opisem idealnych cech postaci abstrakcyjnej- ucznia, sportowca itp.. wg współczesnej psychologii statyczne cechy charakteru nie istnieją)

-dynamiczna-ukazuje bohatera, który całkowicie lub częściowo zmienił swoja osobowość (Jacek Soplica)

ROZPRAWKA

• jest to forma wypowiedzi trudna dla uczniów, stawia przed nimi dwa zadania: wykonawczy (dobór środków językowych i kompozycja) i orientacyjny (zdobycie i sformułowanie nowej wiedzy, wykorzystanie umiejętności już posiadanych)

• rozprawka ma charakter problemowy (konieczna postawa badawcza ucznia)

• dobry temat rozprawki zawiera pewną niewiadomą, wątpliwość, pytanie, powinien być tak sformułowany, aby poszukiwania ucznia mogły oprzeć się na materiale znanym mu

• w ostatecznym kształcie rozprawka jest wynikiem skończonych w zasadzie rozważań

• gromadzenie materiału argumentacyjnego opiera się na zasadzie selekcji, a to pociąga myślenie dedukcyjne: do tezy (hipotezy-termin nie jest przewidziany w szkole podstawowej) uczeń dobiera materiał, co z kolei jest podstawą uogólnienia (indukcja)

• dedukcja i indukcja w rozprawce przeplatają się, tworząc jednolity proces myślowy

• w szkole podstawowej uczniowie nie piszą jeszcze rozprawek z przytaczaniem antytezy i kontrargumentów

1. teza lub postawienie zagadnienia (wątpliwość) lub hipoteza

2. argumenty wyjaśnienia (argumenty) argumenty

3. potwierdzenie tezy teza (uogólnienie) teza

• etapy pracy:

-stworzenie sytuacji problemowej i sformułowanie głównego zagadnienia (temat- problem)

-ustalenie planu pracy i sformułowanie podstawowych pomysłów rozwiązania (poszukiwawcza praca myślowa wsparta notowaniem)

-sprawdzenie rozważań (przeplata się z drugim etapem)

-usystematyzowanie (plan i rozwinięcie)

6

inteligencja

odmiany miejskie i wiejskie, uzależnione terytorialnie, gwary wiejskie

odmiany miejskie i wiejskie, uzależnione terytorialnie: margines społeczny, robotnicy niewykwalifikowani

---