DYDAKTYKA- ZAGADNIENIA EGZAMINACYJNE

M. Jędrychowska, Lektura i kultura. Szkice i artykuły metodyczne dla nauczycieli języka polskiego , Warszawa- Kraków 1994

• we wprowadzeniu do Lektury i kultury Jędrychowska przywołuje słowa Ernsta Cassirera:

„Człowiek nie może dokonać nic więcej w dziedzinie języka, religii, sztuki, nauki jak zbudować swój własny symboliczny świat, który pozwala mu zrozumieć i interpretować, formułować i organizować, syntezować i uniwersalizować jego ludzkie doświadczenie”.

• Jędrychowska za najważniejsze zadanie szkolnej edukacji polonistycznej uznaje kształcenie świadomości kulturowej uczniów (publikacja dotyczy wyłącznie uczniów szkoły podstawowej)

• autorka zastanawia się, jakie treści kryje w sobie powyższy postulat i jakie wnioski praktyczne wypływają z niego dla nauczycieli

• otóż postulat świadomego uczestnictwa w kulturze to wg autorki sytuacja, gdy „kultura zaczyna istnieć jako wewnętrzne, ubogacające wyposażenie człowieka, staje się potrzeba uczestnictwa, wpływa na szeroko rozumiane zachowania, na jakość życia, na jego sens”

• aby stan opisany powyżej mógł zaistnieć, trzeba uczyć:

-zauważania zjawisk kultury

-ich rozumienia

-ich przeżywania

-porozumiewania się dzięki zrozumianemu i przeżytemu (gdy dzięki „przeczytanemu” jesteśmy w stanie nawiązać kontakt z innymi, „dając dowód przeżycia i zrozumienia”, gdy czytanie sprawia nam satysfakcję, możemy wyrazić własną opinię i skonfrontować ją z sądami innych, czyli po prostu- zrozumieć siebie)

-wybierania (akceptacji bądź nie)

• autorka podkreśla, że kultura to nie tylko stan posiadania dóbr kultury (dzieł literackich, malarskich, muzycznych i architektonicznych), ale to, co może wynikać z ich przesłania (wnioski dotyczące sensów, wartości, zachowań- symboliczny wymiar kultury)

ROZDZIAŁ I - Bawić się

• rozważania dotyczące istoty i wyjaśnienia pojęcia „zabawa” (groteska Mrożka Zabawa- Ja nie mogę bez zabawy! -„N”)

• zabawa- fenomen kulturowy

• w XVIII wieku zabawa oznaczała zajęcie, zatrudnienie, czynność, robotę (stąd Zabawy Przyjemne i Pożyteczne 1770-1777)

• potrzebie uniwersalizacji zjawiska naprzeciw wychodzi wielki dzieło Johana Huizingi Homo ludens. Zabawa jako źródło kultury, opublikowane w 1938 roku

• poglądy holenderskiego filozofa kultury i historyka- chociaż z czasem poddane krytyce- stanowią punkt odniesienia dla badaczy późniejszych

• Huizinga twierdzi, że zabawa jest starsza, pierwotniejsza od kultury; to wyjściowe założenie pozwala wszelkie możliwe przejawy aktywności ludzkiej rozpatrywać „sub specie ludi”- z punktu widzenia zabawy (przez zabawę tłumaczy kulty, rytuały, filozofię i literaturę)

• człowiek wg Huizinga jest to homo ludens -człowiek bawiący się

• biorąc pod uwagę źródłosłów łaciński zabawę można zatem zdefiniować jako swobodną czynność pozostającą poza zwykłym życiem, ale która potrafi całkowicie zaabsorbować grającego; czynność, która pozostaje poza interesem materialnym, która dokonuje się w obrębie własnego, określonego czasu i własnej, określonej przestrzeni; czynność przebiegającą w określonym porządku, według ustalonych reguł, która powołuje do życia związki społeczne

• zabawa:

-niezwykła, odmienna

-swobodna, spontaniczna, samorzutna

-absorbująca uczestnika

-bezinteresowna materialnie

-autoteliczna (własnocelowa)- wg Huizingi nie można zabawie postawić pytania „po co?”

-czynność w określonym czasie

-czynność w określonym miejscu

-podporządkowana pewnym regułom

-wyzwalająca odruchy społeczne

-nosząca cech wtajemniczenia, sekretnej inności

• Rober Caillois zaproponował cztery analityczne kategorie zabaw:

1. agon- walka i współzawodnictwo

2. alea- gry losowe

3. mimikra- naśladownictwo i udawanie

4. ilinx- szukanie ekstazy i oszołomienia

• Bogusław Sułkowski zajmuje się społecznym wymiarem zabawy w życiu dorosłego człowieka. Razem z Antonina Kłoskowską podkreślają wagę rozrywki w życiu współczesnego człowieka (problem zagospodarowania wolnego czasu w związku z masowymi ofertami nowych, technicznych środków przekazu)

• negatywna ocena masowych zabaw- Juwenal (autor Satyr )- ujemna ocena ludu rzymskiego, który pragnął jedynie „chleba i igrzysk”

• wg Wędrychowskiej zabawa- aktywność w radości sprzyja rozwojowi ludzkiego myślenia

• Eduard Claparéd, szwajcarski lekarz i psycholog, pedagog, twórca „szkoły na miarę dziecka” twierdził, że „dziecko żyje, aby się bawić”

• polski psycholog Stefan Szuman uważał, że zabawy (iluzyjne, manipulacyjne, umysłowe i artystyczne ) rozwijają myślenie, emocje, wyobraźnię i instynkt społeczny

• zdaniem Piageta zabawy ( zmysłowo- ruchowe, symboliczne, związane z regułami) wpływają na kształtowanie i rozwój inteligencji

• metody zabawowe w nauczaniu szkolnym nie są sztucznym przedłużeniem przedszkolnego dzieciństwa ani wyrazem infantylizmu- świadomie (celowo i funkcjonalnie) stosowane potrafią akty poznania uczynić czymś pasjonującym, bezinteresownym, radosnym. Zabawy lekcyjne są wyzwaniem rzuconym schematyzmowi

• ludyczną perspektywę dziecka wyznaczają trzy istotne elementy:

1. zdolność wyobrażania sobie

2. potrzeba nawiązania dialogu (wyimaginowany rozmówca, Alicja- bohaterka książki Lewisa Carrola strofuje sama siebie)

3. stała gotowość bycia aktywnym

POEZJA ANNY KAMIEŃSKIEJ

• podobieństwo duchowe artysty i dziecka (podobny typ wrażliwości)- trwanie w nieustannym zdumieniu, zachwyt nad odkrywanym światem

• poetycka twórczość dla dzieci Anny Kamieńskiej może interesować z kilku powodów:

1. zawiera spójna koncepcję antropologiczną, którą można nazwać „bycie dzieckiem” (bycie artystą, który odkrywa świat- imperatyw bezinteresownej aktywności estetycznej oraz umiejętność tworzenia i poddawania się iluzji odpowiadają potrzebom przeżycia estetycznego)

2. Anna Kamieńska okazuje się znakomitym twórcą- psychologiem -pisząc dla określonego adresata- dziecka wie, że najbardziej atrakcyjnym obiektem dziecięcego poznania jest ono samo (dziecko lubi słuchać i czytać o sobie)

3. język poetycki Anny Kamieńskiej jest prosty i precyzyjny zarazem (mistrzostwo poetyckie- każde słowo okazuje się niezbędne, niezastąpione, zatem nie wierszyki dla dzieci, ale- poezja dla dzieci)

• spotkanie z wierszami Anny Kamieńskiej można ująć w cykl zajęć- wędrówkę po tej galerii można połączyć z następującymi tematami:

1. zjawienie się dziecka

2. odkrywanie siebie samego i świata

3. zabawa i tworzenie

4. wobec magii języka, czyli dalszy ciąg „wielkiej zabawy”

Ad. a) DZIECKO SIĘ ZJAWIA

Zaznaczam, że podaję po jednym przykładzie do każdego „działu”.

Agnieszka

Uszyj mi sukienkę Agnieszka to liryczny zapis marzeń

Z mojego śpiewania. przyszłej matki. Czas macierzyńskiego

Upleć mi koszyczek oczekiwania urzeka subtelnym narastaniem

Z wiatru kołysania. próśb, aż po najważniejszą: o dziecko.

Wykuj mi pierścionek Magiczny, modlitewny charakter liryki

Ze śmiechu srebrnego. podkreślają czasowniki: uszyj, upleć,

Wykrój mi buciki wykuj, wykrój, wyprowadź.

Z grzmotu wiosennego.

Wyprowadź z dmuchawców -można zaproponować rysunkową

Gołąbeczkę piękną. wypowiedź na temat próśb zawartych w

A z małej stokrotki - wierszu (realistyczne przedmioty:

Agnieszkę maleńką! sukienka, koszyk, itp. można zestawić

z metaforyką wiersza

Prośba W życiu W wierszu

Uszyj mi sukienkę z materiału z mojego śpiewania

z jedwabiu itp.

Ad. b) DZIECKO ODKRYWA SIEBIE

Co jest za domem? Wiersz wprowadza podmiot liryczny-

Co jest za domem? dziecko oraz stawia w centrum uwagi pasje

Co jest za górą? poznawcze małego człowieka. Dom-przestrzeń

Za chmurą? najbliższa, ale pragnienie poznania świata

Co jest za wodą? (pytania- właściwość dzieci: Staś Pytalski).

Za modrzewiem? Urzeka prostota realistycznych pytań, ale i

Jestem bardzo małym człowiekiem. pełna pokory odpowiedź w ostatnim dwuwersie.

Jeszcze nie wiem. Proponowany zapis:

Dziecko nie wie: Dziecko wie:

*co jest za domem? * że jest „bardzo małym

*co jest za górą? człowiekiem”

itp. *że „jeszcze nie wie”

Ad. c) DZIECKO BAWI SIĘ - DZIECKO TWORZY

Pan Dymek Ten wiersz „prosi się”, aby go narysować.

Kreska, kreska, kółeczko, Może być analizowany z dziećmi, które

rysuję tu słoneczko. jeszcze nie umieją czytać. Kilkakrotne

Pod słoneczkiem jest dom. odczytanie- dyktowanie kolejnych elementów

Oto on. rysunku może okazać się doskonałą zabawą

Rysuje okna, dach, plastyczno- językową. Dzieci po wykonaniu

komin czarny aż strach. rysunku mogą przedstawić go słowami wiersza.

Z komina leci dym. Pan Dymek należy do tekstów, które będąc

Dym ma nos, oczy, minę autonomicznymi utworami poetyckimi są

To nie dym. jednocześnie gotowymi scenariuszami zabaw

To Pan Dymek. dziecięcych (manualnych, ruchowych, wokalnych,

tanecznych, dramatycznych).

Jerzy Cieślikowski podkreśla, że „im bardziej utwór jest mocny i samodzielny artystycznie, tym bardziej określa, warunkuje kierunek i rodzaj jego artykulacji, sposoby aktywnej percepcji. Dobry tekst literacki (…) uczy poetyki jego reprodukowania.”

Ad. d) MAGIA JĘZYKA, CZYLI CIĄG DALSZY WIELKIEJ ZABAWY

-niektóre wiersze Anny Kamieńskiej nawiązują do folkloru dziecięcego- anonimowego niby- poezjowania (wyliczanki, rymowanki, śpiewanki)

-wg Anny Kamieńskiej wyliczanki są świadectwem wielokierunkowej wrażliwości dziecięcej:

* na wszechogarniające zrytmizowanie świata (powtarzalność czynności i gestów w zabawach ruchowych i manipulacyjnych, sytuacji w iluzyjno- fikcyjnych)

*rytmiczne powtarzanie tajemniczych słów nabiera cech działania magicznego

*predyspozycje i zdolności imitacyjne pozwoliły podpatrzeć i naśladować harmonię rymów „dorosłej poezji”

*wyliczanki oznaczają zabawę, która ma być radosna i wywoływać uśmiech

-wynalazczość językowa dzieci jest ogromna

ROZDZIAŁ II- Fantazjować

• ustny charakter bajki

• klasyczna relacja: opowiadający dorosły - słuchające dziecko (Mistrz- uczeń)

• „baśniowe” inspiracje „wielkich” (Mickiewicz- niania Horbatowska, wspomnienia matki Goethego)

• zafascynowanie bajkami, magicznymi opowieściami to domena nie tylko dzieci, ale także dorosłych (potwierdza to hipotezę o dziecku istniejącym w dorosłym)

• w czasach obecnych dominującym typem odbioru jest oglądanie- istnieje obawa, że dzieci, które tylko oglądają bajki, zagubią piękna umiejętność opowiadania, że wielowiekowy łańcuch tradycji narratorów- bajarzy zostanie przerwany

• wersje wizualne bajek istniały także przed wynalezieniem telewizji (ilustracje, adaptacje teatralne, teatry kukiełkowe)

• bajka dociera do dziecka i do dziecka „mieszkającego” w dorosłym trzema drogami:

1. przez bezpośrednie opowiadanie

2. przez czytanie

3. przez plastyczny konkret ilustracji (gry aktorskiej, obrazu filmowego)

• w bajkach zawarta jest mądrość wcześniejszych pokoleń, przekazywane były ustnie (jak podania i legendy) w związku z tym najnaturalniejsza i najbardziej osadzona w tradycji wydaje się rola słuchacza, wrażliwego nie tylko na treść, ale i jakość przekazywanych słów (dramaturgia fonicznej realizacji, wsparta gestem i mimiką). Magia słowa mówionego pozwala głębiej przeżywać bajkę, bo zostawia miejsce dla wyobraźni, a przy tym bawi

• zamienne stosowanie pojęć: bajka i baśń (zwłaszcza przez dzieci)

• bajki dzielimy na:

1. bajki ajtiologiczne- mówią o początkach jakiś zjawisk w świecie przyrody, ludzi i miejsc. Tak zdefiniowane opowieści fantastyczne z elementem realistycznym znamy jako podania (legendy). Dawały mniej lub bardziej prawdopodobna odpowiedź na pytanie, skąd jesteśmy, służyły utrwalaniu poczucia tożsamości plemiennej, później narodowej, przekonań światopoglądowych

2. bajka alegoryczno- moralizatorska- zwana bajką ezopową lub bajką zwierzęcą. Zawiera pouczenie, morał wypowiadany wprost lub sugerowany treścią bajki. Najczęściej pisana wierszem. Stosuje się rozróżnienie bajki epigramatycznej i narracyjnej

• bajka alegoryczno- moralizatorska ma bardzo długa tradycję:

-od papirusów egipskich, poprzez Biblię aż do Ezopa (VI w. pne), Fedrusa

-Ezop- ponoć niewolnik (później wyzwoleniec), uchodzi za ojca bajki zwierzęcej (w Polsce bajki ezopowe upowszechnił Biernat z Lublina- 1522r. Żywot Ezopa Fryga mędrca obyczajnego z przypowieściami jego); przymiotnik „ezopowy” łączymy z sytuacją, gdy wyrażenie poglądów wprost staje się niebezpieczne bądź niewskazane- stosuje się wówczas technikę podwójnego kamuflażu (właściwe sensy i treści ukryte są za bezpośrednio przedstawionymi- w bajce zwierzęta czy przedmioty są maską człowieka; dane sensy wyraża się językiem celnym, lapidarnym, często dowcipnym, zawsze aluzyjnym, nie mówiącym wprost). W bajce ezopowej chodzi zatem o ukazanie dwóch sensów: ukrytego i dosłownego

- Francuz La Fontanie, Niemiec- Lessing, Kryłow; w Polsce: Krasicki, Trembecki, Mickiewicz, Fredro

• bajka wpisuje się w nurt literatury dydaktycznej, mającej ambicje kształtowania ludzkich postaw

• Horacy: „prodesse et delectare”- „bawiąc- uczyć”

• łagodne pouczenia i przestrogi zawarte w bajce moralizatorskiej związane są z mądrością ludową- trafność obserwacji natury ludzkiej związana jest tutaj z jej zastępczym wyrażeniem (nie mówiono: jesteś głupi, lecz ukazywano antropomorfizowane zwierzęta, które zachowują się jak ludzie i jak oni popełniają błędy

• to przerzucanie negatywnych cech ludzkich na uczłowieczone zwierzęta dawało odbiorcom pewien komfort psychiczny („to inni, nie ja”), ale przewidziano też miejsce na refleksję

• za pośrednictwem bajek nasz język wzbogacił się o pewne stereotypy alegoryczne (lew- silny, władczy; mrówka- skrupulatna, pracowita)

• zasadą strukturalną bajki jest kontrast, operowanie schematem czarno- białym, co ułatwia orientację aksjologiczną odbiorcy

• bajka odnosi się do sytuacji typowych i uniwersalnych

• bajka alegoryczno- moralizatorska wynikała z zakorzenionego w ludziach optymizmu etycznego

• dzieci lubią widzieć świat uporządkowany, jednoznaczny, chcą wierzyć w ład

• antytezy budujące świat przedstawiony w bajce zwierzęcej bliskie są dziecięcemu odczuwaniu życia: dobro i piękno wyraźnie oddzielone od zła i brzydoty

• kolejną zaletą bajek jest ich krótkość (skoncentrowanie uwagi) oraz melodia płynnego wiersz (rymy, rytm), która łatwo wpada w ucho (zapamiętanie, odgrywanie scenek, powtarzanie morału)

• bajki Tuwima, Brzechwy czy Kerna nie należą do nurtu lafontenowskiego, są bardziej naiwne, ale równocześnie wyrafinowane (zakładają dwóch odbiorców wirtualnych- dorosłego i dziecko, spełniają warunek bycia dobrą literaturą, zapewniają estetyczną przyjemność odbioru na obu poziomach) dzięki swoistej grze literackiej z konwencją gatunku:

-kpina z nadużywania morałów (Tuwim, Skakanka) - w miejsce klasycznego morału przestroga, że gdyby podporządkować się zaleceniu, byłoby nudno (porównaj z makabrycznymi przypowieściami ze Złotej Różdżki - 1822:

„Kto nie je zupy, ten umrzeć musi.

Tak też z Michasiem- był zdrowy i tłusty,

Pięć dni grymasił, umarł na szósty.” hehehe

-zabawą literacką jest wykorzystanie metaforycznych właściwości języka, ukonkretnienie metafory (pan Marcin, który plótł androny- z czego? z łyka. Taki andron upleciony jest podobny do koszyka)

-literacka zabawa bajką oswaja ze światem absurdu, groteską, z takim sposobem widzenia rzeczy, jaki spotykamy we współczesnych kierunkach estetycznych (Kaczka Dziwaczka, która znosiła jaja na twardo)

• baśń z kolei odkrywa głęboko zakorzeniona w każdym człowieku potrzebę fantazjowania, która wypływa wg Bettelheima z naturalnych, podświadomych lęków, poczucia zagrożenia (baśń pozwala je przezwyciężyć i zneutralizować, pomaga zrozumieć siebie)

• charakter kompensacyjny baśni (to, co nie mogła zdarzyć się w rzeczywistości, zdarzyło się w baśni- dowartościowanie)

• baśnie zawsze kończą się szczęśliwie (identyfikacja/ projekcja własnych marzeń- chęć bycia kimś ważnym, nie przegranym)

• baśń (bajka magiczna) to taka baśń, w której obecność czarów, praktyk tajemnych, przedmiotów i postaci obdarzonych niezwykłymi właściwościami pozwala swobodnie przekraczać granice świata realnego, wpływać na siły przyrody, a czasem- mieć władze nad siłami nadprzyrodzonymi

• baśń wywodzi się z pierwotnych wierzeń magicznych oraz ludowego światopoglądu (wiara w nieustanną ingerencję sił pozaziemskich; antropomorficzna wizja przyrody; określone normy moralne, więzi społeczne i sprawiedliwe zachowania)

• za kolebkę baśni uznaje się Indie (bardziej krąg arabski- baśnie Tysiąca i jednej nocy- X wiek)

• pierwsza drukowana bajka polska to Historia ucieszna o zacnej królewnie Banialuce wschodniej krainy (początek XVII wieku)- przez długi czas baśń uznawana była za ekspresje złego smaku (pleść banialuki)

• L. Sztyrmer wzywał:

„Nie pogardzaj bajką gminną, ona się wysnuwa z serca ludu, z jego pojęć, marzeń, nadziei, z całego jego bytu w pewnej epoce; dlatego też objawia w sobie żywotne pierwiastki narodu, jego charakter i pogląd na życie”

• baśń folklorystyczna (zbiory: Klechdy, starożytne podania i powieści ludu Polskiego I Rusi (1837) K. W. Wójcicki oraz Glińskiego Bajarz polski (1853) nie były zbyt chętnie udostępniane dzieciom ze względu na lubowanie się w makabrze (zabójstwa, dzieciobójstwa, erotyzm, upiory, strzygi)

• niegdyś łagodzono treści baśni, aby nie wzbudzały autentycznych stanów lękowych, Bettelheim twierdzi, że dzieci przyswajają z baśni tylko to, co są w stanie zrozumieć, odreagowują zło, bo dość wcześnie zdołały zrozumieć konwencję grozy

• baśń literacka jest czymś innym niż baśń ludowa, pojęcie to możemy rozumieć dwojako:

1. parafraza bajki ludowej, jej odpowiednik artystycznie ujednolicony przez danego autora (Perrault, bracia Grimm)

2. utwór operujący fikcją fantastyczną, ale będącą własnością tylko tego, kto ją stworzył, mimo że w schemacie fabularnym i pojawiających się w niej motywach może przypominać bajkę magiczną (Andersen)

• najsłynniejsi twórcy: Charles Perrault, bracia: Jacob i Wilhelm Grimm oraz Hans Christian Andersen

• Leśmianowskie Klechdy Sezamowe, Przygody Sindbada Żeglarza i Klechdy polskie- to połączenie niewiarygodnej sprawności stylizatorskiej (koloryt Orientu i mentalność polskiego chłopa)

• każde literackie opracowanie baśni ludowych respektuje ich schemat kompozycyjny (rama kompozycyjna, odmienna od fabuły baśniowej, przypomina odwieczną sytuację recytowania, śpiewania, opowiadania wobec zgromadzonych słuchaczy, ujawnia narratora: Opowiem wam bajkę…, I ja tam byłem…-por. Pan Tadeusz, Ferdydurke- zakończenie)

• morfologia bajki Proppa: mechanizmy uruchamiające świat przedstawiony w bajce, powtarzalność w obrębie struktury- stale powtarzalne funkcje (działania) zmiennych bohaterów (książę, Hobbit) pełniących stałe role (przemieszczanie się, próba, walka, zdobywanie, zakaz, przekroczenie zakazu)

• baśń- sztuka symbolicznego mówienia na dwóch płaszczyznach jednocześnie: fantastyczny świat przedstawiony oraz znaczenia i wartości wyrażone przez utwór

• w baśni odkrywamy cztery znaczące kręgi kultury symbolicznej:

1. filozofia człowieka (etyczny wymiar naszej egzystencji- Mały Książę)

2. nauka (Lem)

3. socjopsychologia (obserwacje charakterologiczne, relacje międzyludzkie- Kubuś Puchatek)

4. obszar marzeń sennych (Przygody Alicji w krainie czarów)

Pomijam obszerny szkic o Przygodach Sindbada Żeglarza, jaki autorka zamieściła w tym miejscu.

Jako przykład zabawy literackiej, figla literackiego przytoczę jej rozważania dotyczące bajki dla dzieci Babulej i Babulejka Brzechwy.

-poetycki żart na pograniczu dróg: nawiązanie do folkloru (czarownica- baśń) i indywidualne, literacko- językowe skojarzenie poety.

-ukłon w kierunku Mickiewicza („mickiewiczowskie reminiscencje”: Wilejka- tam mieszkali nie tylko Babulej z Babulejką, ale i… Domeyko z Dowejką)

-paradoskalność przedstawionej sytuacji na tle tradycji baśniowej

-żartobliwo- groteskowy nastrój (efekt przeplatania się dwóch wskazanych już dróg)

-żart w tytule (dziadulek- babulka)

-paradoks czyniący z baśni groteskę

Bajka ta może być zaproszeniem do zabawy w teatr. Trzy formy teatralizacji:

gra dramatyczna (aktorzy, rekwizyty, gesty, mimika, ruch- bez słów)

pantomima wzbogacona słowami

inscenizacja z pełnym wykorzystaniem tekstu

Zabawa z tekstem Brzechwy wyzwoli twórcze zaangażowanie uczniów, zaktywizuje klasę. Efekty tych działań „wychowawczych” ujawnią się w trzech płaszczyznach:

-literackiej (dzieci czynnie poświadczą zdobytą wiedzę o strukturze wersyfikacyjno- językowej i kompozycyjnej tekstu, o jego zabawno-przewrotnych sensach)

-językowej (propozycjom teatralnych zabaw z tekstem musi towarzyszyć komentarz uzasadniający podejmowane działania)

-teatralnej (odkrywanie specyfiki gier dramatycznych, pantomimy, inscenizacji, a tym samym przygotowanie do odbioru sztuki teatralnej)

ROZDZIAŁ III- Pamiętać. Tradycja narodowa

Legenda

• legendy i podania bez wahania zaliczymy do literatury (literatura- dział piśmiennictwa, o którego specyfice i odrębności decydują trzy konieczne elementy: fikcja, obrazowość, uporządkowanie nadane, czyli artystyczny kształt języka, rózny od potocznego, czy dokumentarnego

• wieloznaczność, nieprecyzyjność pojęcia „legenda” (łac. legere- czytać, wykładać, wysyłać kogoś jako posła, zapisać coś komuś; liber legendaris- teksty czytane w klasztorach i kapitułach, słowo legenda oznaczało po prostu czytankę)

• mimo powyższych informacji to, co w kulturze europejskiej nazywa się legendą wiążemy raczej z przekazem ustnym niezwykłych i cudownych treści (podanie)

• legenda zatem jest tekstem pierwotnie czytanym (był zapisany), który stawał się opowiadaniem ustnym (w pewnym momencie to, co opowiadane zaczęto znów zapisywać- romantyczni etnografowie: Chodakowski, Siemieński, Oskar Kolberg; poetom i pisarzom zawdzięczamy natomiast literackie wersje legend)

• pierwotnie legenda dotyczyła tylko świętych, dopiero z czasem jej bohaterami stali się władcy, rycerze, niezwykłe miejsca itp.

• legenda pełniła funkcję poznawczą- odsyłała do faktów, dokumentowała je, by chronić przed zapomnieniem

• dzisiaj słowo „legenda”, choć związane z pewnym gatunkiem literackim, kojarzy się raczej z pewną sferą zachowań (podtrzymywanie pamięci faktów dowolnie interpretowanych, uzupełnionych elementami fikcji, zabarwionych emocjami zbiorowymi- legenda pokolenia, okresu literackiego, wybitnej osobowości, postaci historycznej: romantyczna, Zielonego Balonika, Piłsudskiego, Witkacego)

• legenda w związku frazeologicznym oznacza też zdolność do mitologizowania

• podsumowując- legenda jest tworem bardzo demokratycznym ( na równych prawach jej bohaterami mogą być święci i smoki, miejsca uważane za kolebkę polskości)

• ograniczając się do wątków tworzących zręb tego, co nazywamy mitologia narodową za Mickiewiczem powtórzymy, że legenda („wieść gminna”) stoi „na straży narodowego pamiątek kościoła”- przechowuje pamięć o tym, co polskie, dokumentuje ją, uwierzytelnia polskość („Pieśń ujdzie cało”)

• legendy wychodzą naprzeciw pytaniom: „skąd/ kim jesteśmy?” (każda legendarnych, historycznych postaci może być wzorcem poczucia tożsamości narodowej, czyli świadomości skąd się wywodzimy, kim jesteśmy)- przesłanie poznawcze

• drugi krąg wtajemniczeń legendy wiąże się ściśle z pierwszym- to poszukiwanie tożsamości człowieka w wymiarze moralnym - przesłanie moralne

• poszukiwanie ładu moralnego w człowieku i otaczającym go świecie wiązało się z tendencja do ukazywania prawzorów

• tradycja, z której czerpiemy ma dwa niezwykle wyraźne i przeplatające się nurty: polskość i chrześcijaństwo (jeden wielki strumień rodzimej tradycji): Piast- Kołodziej wyróżniony odwiedzinami Cyryla i Metodego, Norwid- Hostię- przez blade widzę zboże…/ Emanuel już mieszka/ Na Taborze

• hagiografia -jeśli za kryterium legendowości przyjmiemy cuda i zjawiska nadprzyrodzone, tak hojnie wplatane w narrację żywotów świętych, można uznać, że istotnie są one legendami

• legenda ukochała niezwykłość bohaterów, zdarzeń, miejsc i czasu (tęsknota człowieka za niezwykłością, odmiennością)

• legenda podlegała licznym zmianom- była upiększana, rozbudowywana. Interpretacje legendowe służyły:

1. chrześcijańskiej i świeckiej parenetyce (dydaktyzm, dostarczanie wzorców osobowych, wzorców doskonałości- wierność ideałom, monumentalizacja życia)

2. zmniejszenie dystansu między nieosiągalnym, podziwianym ideałem , tak odległym, że konieczne stawało się „oswajanie”- wplatanie w teksty legend rysów codzienności, znanych i bliskich (apokryfy- Rozmyślania przemyskie, kolęda Lulajże Jezuniu)

3. legendowa interpretacja utrwalała wiarę w ład moralny (dobro zwycięży nad złem)

• narodowe legendy o nadziei (legenda o Śpiących Rycerzach, którzy czekają na przebudzenie, by pod wodzą Bolesława Chrobrego ruszyć na pomoc ojczyźnie- K. Przerwa- Tetmajer)- nadzieja powiązana z wiara w interwencję sił wyższych (Gałczyńskiego Pieśń o żołnierzach z Westerplatte-pokrzepienie)

• legenda to zatem kwestia niepisanej umowy pomiędzy opowiadającym a słuchaczem:

-wspólne przekonanie, że z otoczki fantazji, upiększania da się wyłuskać ziarenko prawdy

-wierzono, że cały świat można ujmować dualistycznie (czarno- biały)

-akceptacja i emocje po stronie bieli

-mniemanie, że wspólnota do świadczeń, wyrażająca się w jakimś zbiorowym „my” jest źródłem siły i pociechy

-powszechna zgoda na to, że z legendy można się czegoś ważnego nauczyć

• oprócz skłonności do paletyzacji, uwznioślenia w człowieku równie silna jest potrzeba śmiechu- stąd częste zabawy z legendarnym tworzywem (Myszeida, Pani Twardowska, Stefan Wiechecki Helena w stroju niedbałem, czyli Królewskich opowieściach pana Piecyka 1949- Wiech wykreował współczesnego Kadłubka-pana Teosia, cwaniaka warszawskiego, który doskonale zna historię…)

Poezja Jana Lechonia w szkole podstawowej

• „A wiosną niechaj wiosnę, nie Polskę zobaczę!” (Herostrates, pierwodruk- listopad 1917)

• paradoksalnie pomimo tego prowokacyjnego gestu w stronę kultu martyrologicznej przeszłości Lechoń nie umiał- i nie chciał- uwolnić się od dziedzictwa narodowej kultury i historii (wg Wędrychowskiej jedyne, co potrafił, a czynił to świadomie i z ogromnym kunsztem, to myśleć polskością)

• poniższa propozycja metodyczna Wędrychowskiej ma cele inicjujące: wykazać, że walor poznawczy „mitów polskich” jest równocześnie walorem integrującym, pozwalającym człowiekowi odnaleźć się we wspólnocie (korzenie tej wspólnoty to: legendy, podania, Biblia, kultura antyczna, kultura ludowa i szlachecka, religia, romantyczna „religia patriotyzmu”)

• praca nad wierszem Legenda (zbiór Aria z kurantem, 1942)

Legenda

Wszystkie słowa podniosłe, któreś znał ze szkoły,

Muzyka starych pieśni, wolności anioły,

Książę Józef na koniu wiszący nad biurkiem

I olbrzymi Batory w małej czapce z piórkiem,

I młodzieniec z Grottgera, co zegna swą miłą,

Pocztówka z Białym Orłem- wszystko to ożyło!

I oto między nimi jako brylant krwawy

Świeci mur zburzonego Katedry ołtarza,

Leży kamień zwyczajny z ulicy Warszawy,

Stara chustka służącej, czapka gazeciarza.

Wśród stalowych husarzy skrzydlatego szyku

Widzisz pana niskiego w czarnym meloniku.

A dalej, gdzie więzienia gruby mur i wieże,

Generała Kleeberga podniesiona głowa

I słyszysz- (czyś mógł myśleć?)- równie piękne słowa

Jak tamte, które kiedyś umilkły w Elsterze.

-pierwsze zadanie uczniów to rozpoznanie zagęszczonych realiów historycznych (przygotowanie do lektury wymaga zadania domowego: co mówią mi nazwiska i nazwy:

książę Józef Poniatowski, Stefan Batory, Artur Grottger, Stefan Starzyński, Franciszek Kleeberg, Elstera, husaria)

-nauczyciel natomiast przygotowuje materiał ikonograficzny (wybuch pierwszej wojny światowej- Legenda jest właśnie poetyckim echem kampanii wrześniowej i oblężenia Wrszawy, a zarazem antycypacyjną wizją spustoszonej, zrujnowanej stolicy, w tym Katedry św. Jana po klęsce powstania warszawskiego w roku 1944 (Norwid: „przeszłość- jest to dziś, tylko cokolwiek dalej- Lechoń: „wszystko to ożyło”)

-analiza:

1. co ożyło?- przeszłość (chwała)

2. co jest? - teraźniejszość (klęska)

3. co widać, słychać ( „Bóg mi powierzył honor Polaków, Jemu tylko oddam”- książę Józef Poniatowski ginący w nurtach Elstery)- uratowany honor

-wskazanie dróg, jakimi informacje z przeszłości docierają do nas ( w wierszu to pocztówki, stare pieśni, obraz nad biurkiem, dziś- sztuka, komunikaty radiowe i prasowe, wyobraźnia)

Tradycja chrześcijańska

• w polskiej tradycji istnieje wciąż żywy, liryczny, ciepły kult bożonarodzeniowy- wypływa on z potrzeby sakralizacji więzi rodzinnych, międzyludzkich, narodowych

• popularność kolęd- wymiary jej obecności w polskiej kulturze:

-tęsknota za umykającą arkadią dzieciństwa

-ewangeliczna bezdomność Syna Bożego (przejmujące ubóstwo)

• praca nad wierszami księdza Twardowskiego z kręgu tematyki bożonarodzeniowej ma na celu lekturę rozumiejącą:

-uświadomienie mocy tradycji i kultury chrześcijańskiej

-wypływającego z nich nakazu etycznego

-związków wiary i religii z życiem tu i teraz

-piękno i niezwykłość przekornej poetyckiej wypowiedzi

• wiersz W kropki zielona zaprasza do rysunkowej interpretacji (Matka Boska w bluzce w zielone groszki)- sprzeciw dziecka wobec utartej konwencji ikonicznych wizerunków Maryi

• wiersz jest rodzajem jeszcze jednej historii apokryficznej o narodzeniu Pańskim

• w wierszach księdza Twardowskiego mamy do czynienia ze zwykłą , bliską naszej codzienności (a przez to łatwiejszą w percepcji) niezwykłością

ROZDZIAŁ IV- Tworzyć

• „Ars auro gemisque priori”- „sztuka cenniejsza niż złoto” (ołtarz nieznanego romańskiego twórcy Henryka z Blois- De pictura , 1435)

• sztuka odpowiada na specyficzna ludzką potrzebę- przeżycia estetycznego („Kształtem miłości piękno jest- i tyle”, Norwid; Platon: „A boski pierwiastek to piękno, dobro, mądrość wszystkie tym podobne rzeczy” )

• sztuka- owocem natchnienia (Platon- „poetycki szał”, furor poeticus, „siła fatalna” Słowackiego, Mickiewiczowski Konrad: „Ja czuje nieśmiertelność- nieśmiertelność tworzę”)

• podstawową wartością związaną ze sztuka jest piękno (por. estetyka brzydoty- świadome operowanie brakiem piękna), druga cecha to bezinteresowność (nie w takim sensie, jaki postulowali Cousin i Przybyszewski- „SZTUKA DLA SZTUKI”; chodzi o to, że dzieło sztuki nie wymaga pozaestetycznych uzasadnień (wystarczy, że przynosi radość, satysfakcję,. prowokuje do myślenia, kontemplacji, wywołuje katharsis, może okazać się też zabawą), kolejna cecha to mniej lub bardziej uświadomiony zamiar, by dzieło było sztuką. (estetyka fenomenologiczna akcentuje ten aspekt dzieł sztuki, mówiąc o bytach intencjonalnych- Roman Ingarden, również odbiorca współtworzy dzieło poprzez odkrywanie jego ukrytych sensów)

• teoria mimesis (naśladownictwo)

• Arystoteles twierdzi, że twórczość naśladowcza musi dotyczyć trzech rodzajów przedmiotów: rzeczywistości takiej, jaka była lub jaka jest (realna), takiej, o jakiej się mówi lub myśli (pomyślanej), takiej, jaka powinna być (idealna)

• naśladujące obrazy literackie mogą być dosłowne, ale mogą też deformować, idealizować i upiększać (przepuszczone przez filtr wrażliwości i sposobu widzenia)

• Arystoteles uświadamia, że mimesis to nie kopiowanie, ale twórcze przekształcenie

• problem naśladownictwa można rozpatrywać jeszcze w innym aspekcie- jak dzieła sztuki mówią nie o świecie, ale o sobie nawzajem (Horacy: „Ut pictura poesis”- poemat jak obraz (np. doktor Judym o obrazie Puvisa de Chavannes'a Rybak)

• „malarskość literatury”- rozumiana wąsko jako opisywanie malarstwa, szerzej- obrazowość literatury i najszerzej- prezentowanie świata w jego niezmierzonym bogactwie przez powołanie do literackiego bytu- świata przedstawionego

• „literackość malarstwa”- malarstwo, które opisuje, opowiada, czy też fabularyzuje świat właściwymi sobie środkami (obrazy Jana Matejki, np. Hołd pruski, Kazanie Skargi, Bitwa pod Grunwaldem -„malowane dzieje”, które uczyły patriotyzmu, krzepiły duchowo pozbawionych państwowości Polaków)

• naśladowanie muzyki w literaturze (ta skłonność literatury znajduje głębokie uzasadnienie w genetycznych związkach między śpiewem, muzyką instrumentalną, tańcem a poezją (koncert Wojskiego; Lechoń w Karmazynowym poemacie (1920) przedstawia wizję koncertu Maurycego Mochnackiego w Paryżu

• semiologia- nauka o znakach i ich systemach- kluczem do współczesnej kultury artystycznej

• literatura, sztuki plastyczne, muzyka są uważane za komunikowanie się w oparciu o własne systemy znakowe, odmienne od pozostałych systemów

• znaki:

-mają charakter materialny (dźwięk, barwa, itp, por. tworzywo_

-odsyłają nas do rzeczywistości (są znakami czegoś istniejącego- por. mimesis)

-są sygnałem między nadawcą a odbiorcą (por. sytuacja estetyczna)

ich forma wiąże się z funkcją (są bardziej konkretne lub bardzie abstrakcyjne)

• wyróżniamy znaki obrazowe (ikoniczne)- fizycznie podobne do tego, co oznaczają i o czym informują oraz znaki symboliczne, powstałe w wyniku umowy, konwencji, jakiś arbitralnych rozstrzygnięć (notacje matematyczne, chemiczne, jak i język, którym się posługujemy)

• autorka proponuje lekcję: „Na krawędziach rzeczywistości”, czyli mityczne przestrzenie dzieciństwa- o prozie Brunona Schulza( fragm. „miasto i dom nocą”)- uważna, rozumiejąca lektura małego fragmentu prozy Schulza jest zadaniem inicjującym- przeżycie atmosfery niezwykłości i tajemnicy chłopięcej wyobraźni odkrywanej przez język pisarza

• horyzonty młodych czytelników poszerzy wprowadzenie w rozmowie o lekturze pojęć z kręgu krytyki archetypowej (dom, droga, wędrówka, labirynt, ojciec) oraz z obszaru semiotyki, zwłaszcza w nazywaniu kulturowo doświadczalnej przestrzeni (obszar znany- nieznany; bliski- daleki; zwyczajny- niezwykły; centrum- peryferie; światło- ciemność; droga- wyjście)- pozwolą one przekształcić mimetyczny styl odbioru w symboliczny. Należy też uporządkować zagadnienia o opisowości i roli opisu w budowaniu świata przedstawionego (wyczulenie na kreacyjne walory słowa). Wszystko to służy odkryciu , że przywołany w opowiadaniu- wspomnieniu „prywatny mit” Schulza to niezwykły twór wyobraźni i języka

ROZDZIAŁ V- Porozumiewać się

Informować

Przekonywać

• list i upadek sztuki epistolarnej

• najbardziej fundamentalna formuła porozumienia międzyludzkiego to:

NADAWCA- KOMUNIKAT- ODBIORCA, czyli NADAWCA- LIST- ADRESAT

• wg Jędrychowskiej list jest „walką z przestrzenia” i walka z samotnością (człowiek nie chce być sam, walczy z samotnością, swoja obecność wśród innych potwierdza „połową dialogu”- listem, w oczekiwaniu na drugą połowę, czyli reakcję adresata

• podstawowa funkcja listu to zatem funkcja komunikacyjna

• dzisiaj list traktowany jest jako pismo użytkowe (praktyczne) i wystepuje w postaci urzędowej i prywatnej

• prywatna postać listu jest „kopalnia informacji” o świecie nadawcy, o sytuacji, w której się znajduje, wreszcie- o nim samym i o adresacie

• dla badacza kultury, historyka i socjologa zbiory listów dawnych i współczesnych są podstawą do rekonstrukcji obrazu życia (i tak na przykład z listu do rodziny młodego, bo dwudziestoletniego wówczas, Chopina dowiadujemy się, że do dobrego smaku należało wówczas szydełkowanie dam podczas koncertów na salonach w Dreźnie

• list zakłada istnienie tajemnicy, intymnego porozumienia pomiędzy piszącymi, ale należy zaznaczyć, że listy wybitnych stają się własnością ogółu (nie popełniamy niedyskrecji czytając słynne listy Słowackiego do Matki)

• list jest wizerunkiem własnej duszy (określenie Demetriusza- I w. pne)

• informacja zawarta w liście z czasem staje się historyczna, ale walor artystyczny, literacki, estetyczny, nabiera „autonomii”- jest nośnikiem obrazu autora

• wzorce pewnych reguł kompozycyjno- komunikacyjnych istnieją od dawna, do najważniejszych zasad epistolografii należą:

-list powinien informować

-list jest rozmową między osobami od siebie oddalonymi

-styl listu powinien być umiarkowanie ozdobny, przede wszystkim zaś jasny

-list powinien przekonywać lub wzruszać

-forma i ton listu powinny być dostosowane: do charakteru osoby piszącej i do odbiorcy

-wymagane określone formuły inicjujące i kończące list

• listowniki- poradniki różnych autorów , proponując gotowe wzory różnych listów ustalały normę umiejętności epistolarnych; powstały w odpowiedzi na zapotrzebowanie społeczne

• list a literatura- niektóre listy, zachowując poetykę listu prywatnego (stwarzając pozory prywatności) w intencji autora miały być powszechnie znanymi. Są to tzw. listy literackie (pogranicze literatury użytkowej i literatury pięknej)- Horacy List do Pizonów; Paweł Apostoł I List do Koryntian

• powieść listowa- Rękopis znaleziony w Saragossie, Wariacje pocztowe Brandysa

• nauce sztuki pisania listów służyć może lekcja z wykorzystaniem wiersza Danuty Wawiłow- Listy

• naprzeciw ludzkiej ciekawości wychodzi prasa (ludzie chcą: wiedzieć wszystko, być bliżej świata)

• w odniesieniu do czasopisma używa się też określenia periodyk- podkreśla to związek z czasem

• czasopismo- to wydawnictwo ciągłe, ukazujące się w regularnych odstępach czasu, pod tym samym tytułem, datowane i numerowane (w praktyce bibliotekarskiej umownie za czasopisma uznaje się periodyki od dziennika do rocznika

• prasa ma charakter publiczny

• aktualność prasy- dokumentacja przeżywanego „teraz” (pierwsza polska gazeta to Merkuriusz Polski Ordynaryjny- 1661)

• wszechstronność prasy (problem na miarę naszych czasów- zagubiona hierarchia spraw)

• wiarygodność

• nagłówki: aluzje literackie, paradoksy, gry słów, stylizacje na mowę potoczną, przysłowia, aluzje do tytułów znanych piosenek, filmów itp.- walory kształcące nagłówków:

-zapoznają ze specyficzną stylistyka nagłówków

-uczą precyzji i jasności w nazywaniu zdarzeń

-ukazują bogactwo codziennej metaforyki w zwrotach i wyrażeniach

-poszerzają umiejętność praktycznego wykorzystania konstrukcji składniowych

-uczą zrozumienia, wyboru i selekcji informacji

10

---