Ekscerpcja - zbieranie i opisywanie słownictwa.

Leksykografia (gr. leksikón `słownik' + gráphõ `piszę') - nauka zajmująca się metodami tworzenia słowników i encyklopedii oraz opracowywaniem haseł i sposobem ich objaśniania.

Leksykologia - nauka o słownictwie, o zasobie wyrazów i związków wyrazowych. Zazwyczaj wymieniana w połączeniu z leksykografią, dla której jest nauką pomocniczą.

WYRAZ JAKO JEDNOSTKA JĘZYKA

1. Wyraz jako znak

Wyraz (z prasłow.) - 1) wszelki wyraz mowy; 2) znak językowy.

• słowo jest znakiem, ale nie wszystkie znaki są słowami

• nie ma znaków bez znaczeń

• wyraz ma sens dopiero wtedy, gdy kojarzymy go z konkretnym przedmiotem

2 nurty podejścia człowieka do słowa:

• za Heraklitem z Efezu: związek między rzeczą a słowem jest czymś danym przez naturę jako konieczna reakcja człowieka na doznawane bodźce

• za Demokrytem: związek między rzeczą a słowem to powiązanie konwencji w umowie między członkami społeczeństwa

Mowa w sensie właściwym - zespół intencjonalnych całości znakowych obejmujących dostrzegalne postawy człowieka (jako znaki właśc.) sprzężone z niedostrzegalnymi stanami jego świadomości (jako ich znaczeniami).

mowa słuchowa + mowa wzrokowa

Język jest instytucją społeczną, obejmującą zespół sposobów tworzenia i wywoływania całości znakowych służących dla porozumiewania się w obrębie danej grupy społecznej.

• Historia - czynnik kształtujący język.

Wyraz jest „znakiem przedmiotu myśli”, ale znakiem językowym mającym podstawę stereotypy zestrojone u poszczególnych mówiących, a przez to wymienne, obiegowe.

• Stereotypy mowne nie są wrodzone.

2. Wyraz a leksem

Np. wyrwał się jak filip z konopi

diabli go biorą

- nie mają znaczenia dosłownego.

Leksem - określenie jednostki leksykalnej: 1) zbiór potencjalnych znaczeń i zastosowań - leksem paradygmatyczny; 2) leksem syntagmatyczny - związany z konstrukcją składniową - występuje na pograniczu tekstu języka, w jego potencjalnościach pozatekstowych na ich styku, przejawiając się w tekście jako syntagmatyczna realizacja jednego z jego możliwości paradygmatycznych.

3. Wyraz a forma

Wymienność wyrazów w obrębie zdania

Przykład 1

• Boję ₍₁₎ się ₍₂₎.

• Ja się ₍₁₎ go boję ₍₂₎.

• w domu

• w naszym domu

rozdzielone

Przykład 2

• Człowiek _(1,1) człowiekowi _(2,1) powinien _(3,2) być _(4,3) zawsze _(5,4) człowiekiem _(5,1).

Wyraz - pot. - wyraz syntagmatyczny, leksem syntagmatyczny (zbiór potencjalnych znaczeń).

Wyraz - zbiór wyrazów syntagmatycznych związanych z podobieństwem znaczenia lub funkcji - wyraz paradygmatyczny.

WYRAZ SYNTAGMATYCZNY - FORMA

WYRAZ PARADYGMATYCZNY - WYRAZ

Przykład 3

wyraz: kot

formy: kot, kota, kotem, kocie

wyrazy różne - kot, kocur, kocisko, kociątko

4. Wyraz a zdanie

struktura

znaczenie wyrazu

W wyrazie rozróżniamy 2 funkcje:

1. realnoznaczeniową,

2. formalną.

Przykład

woda

• coś płynnego - funkcja realnoznaczeniowa

• rzeczownik, rodzaj żeński, mianownik liczby pojedynczej - funkcja formalna

Zdanie - najmniejsza samodzielna jednostka formalno-znaczeniowa działalności mówionej.

Morfem - najmniejszy element formalno-znaczeniowy zdania.

Wyraz - jednostka pośrednia między zdaniem a morfemem, podrzędna w stosunku do zdania, nadrzędna w stosunku do morfemu.

ZDANIA

ANALITYCZNE SYNTETYCZNE

z „gołymi” morfemami wyraz utożsamiający się

ze zdaniem

wyrazy

wyrazy-morfemy wyrazy-zdania wyrazy odpowiadające

poszczególnym

częściom zdania

nabierają znaczenia np. wróciłem wyrazy-podmioty

w połączeniu z innymi wyrazy-orzeczenia

wyrazami (przyimki) wyrazy-okoliczniki

Wyraz można określić jako układ syntetyczny morfemu stanowiący wymienną część zdania o charakterze względnie stałym.

SEMANTYKA

1. Semantyka leksykalna

Znaczenie treściowe wyrazu - schemat idealny pewnych cech uważanych za istotne w danej klasie przedmiotów.

Znaczenie konkretne wyrazu

Słowa-widma

• np. specyfika - wyraz modny, obiegowy, często używany bez sensu

2. Jednostkowe i ogólne składniki znaczenia

Przykład

odnosi się do desygnatu

Kot miauczy.

może miauczeć

poszczególne egzemplarze

wyrazy

Kot miauczał.

Rzeczowniki:

• własne i pospolite

• jednostkowe i zbiorowe

Nazwy własne to np. nazwy:

• państw

• miast

• instytucji

• ulic

• placów

• nazwiska, imiona, przydomki, pseudonimy

• rzek

• gór

• jezior

• pomników

• kościołów

• mieszkańców części świata

• świąt

Przykład 1

Jedziemy nad morze. - morze to rzeczownik pospolity, ale w kontekście wszyscy mogą wiedzieć, że chodzi o konkretne morze, np. Bałtyk.

Przykład 2

Dla dziecka słowo matka to „imię własne”.

Przykład 3

Nauczycielka mówi: Idę do szkoły. - a wszyscy wiedzą, do której.

3. Polisemia i homonimia

Zagadnienia granic wyrazów.

Przykład 1

żniwiarka:

• `kobieta, która pracuje przy żniwie'

• `maszyna do żęcia zboża'

różne znaczenia słowa pochodzącego od tego samego rdzenia - polisemia

Przykład 2

król - `osoba koronowana na monarchę'

Król zasiadł na tronie. król = osoba

On został królem. król = zbiór cech

Polisemia pojęciowa - oparta głównie na wiedzy o desygnacie.

Polisemia leksykalna - wynika z obiektywnej maliny dokumentacji leksykalnej.

Polisemia pojęciowa - wiedza prywatna.

Polisemia leksykalna (zinstytucjonalizowana) - nawiązuje (tak samo jak polisemia pojęciowa) - do wiedzy o desygnacie, ale różnią się od siebie.

Homonimia częściowa - homonimia, która nie obejmuje całego paradygmatu.

Homonimy częściowe są zbieżne w postaci dźwiękowej, różnią się formą zapisu.

Przykład 3

strużka, stróżka - homofony

lud, lód - homofony

Homonimy różne w postaci dźwiękowej, ale posiadają taką samą formę zapisu.

Przykład 4

wymarzać, wymarzać (wymar-zać) - homogram

zamarzać (o czymś), zamarzać - homogram

Homonimy posiadają identyczne formy, ale są różnymi wyrazami.

Przykład 5

starcza (od starczyć), starcza (od starczy)

LEKSYKOLOGIA HISTORYCZNA

1. Archaizmy i wyrazy przestarzałe

Niektórych wyrazów nie używa się ze względu na wyjście z użycia przedmiotów, które one oznaczały.

Typy archaizmów leksykalnych:

• wyrazowe

• stylistycznie - świadomie użyte do stylizacji

• semantyczne - odnoszą się do nieaktualnych już znaczeń

• rzeczowe (historyzmy) - nazywające przedmioty dziś już nieistniejące

Przykłady

• giezłeczko

• ćmy

• mańka - zażyć kogoś z mańki

• rucho

Proces zamierania wyrazów:

• pepesowiec

• kanadyjka `krótka kurtka do pasa'

Wyrazy przestarzałe - wyrazy, których stopień archaizacji jest niewielki

• przeszły z czynnego zasobu słownictwa do biernego

2. Neologizmy słowotwórcze i semantyczne

Neologizm (nowotwór językowy) - słowo nowo utworzone.

Przykłady

• bezbożyna

• rozgruch

• zagąszcz

• zwierzowzięcie

Neologizmy słowotwórcze - nowe wyrazy utworzone na podstawie wyrazów już istniejących.

Skrótowce - np. ujot, behape

Neosemantyzmy - nadanie nowego znaczenia istniejącym wyrazom

• powstają często na drodze metaforyki

3. Zapożyczenia leksykalne

Przykłady

• z łaciny

• anioł

• diabeł

• kapłan

• kościół

• z j. czeskiego

• brama

• Władysław

• z j. węgierskiego

• kontusz

• kord

• dobosz

• orszak

• z j. tureckiego

• kaftan

• wataha

• z j. francuskiego

• buduar

• bilet

• bukiet

• kaprys

• gabinet

• batalia

• z j. angielskiego

• harpun

• trap

• szkuner

• golf

• hokej

• z j. niemieckiego

• plac

• bruk

• burmistrz

• ratusz

• cegła

• kielich

• szuflada

• malarz

• rymarz

• ślusarz

• policmajster

• z j. włoskiego

• pałac

• belweder

• cytadela

• allegro

• opera

• kwartet

• agrest

• pomidor

• kalafior

• balet

• z j. greckiego za pośrednictwem łaciny

• logika

• gramatyka

• mit

• patos

• geometria

• atom

• metoda

• synteza

• demokracja

• poezja

• scena

Zapożyczenia można klasyfikować ze względu na różne kryteria.

• kryterium przedmiotu zapożyczenia

• zapożyczenia właściwe - przejęcie formy i znaczenia wyrazu

• strukturalne (kalki, repliki) - obce morfemy i obca struktura - zastąpione cząstkami rodzimymi

• semantyczne - pod wpływem j. obcego ulegają zmianie znaczenia wyrazów rodzimych

• sztuczne - tworzone z elementów obcych

• kryterium stopnia przyswojenia

• całkowicie przyswojone - mają polską fonetykę, zostają wciągnięte w obręb rodzimej fleksji

• częściowo przyswojone - niezupełnie weszły w system gramatyczny języka (są nieodmienne)

• np.: boa, kakadu, kakao

• cytaty - zachowują w tekście polskim obcą pisownię lub obce brzmienie

• np. whisky, science fiction

Internacjonalizmy

Przykłady

• komunizm

• partia

• prasa

• teologia

Wzbogacanie słownictwa:

• nadawanie istniejącym wyrazom nowych znaczeń,

• tworzenie nowych wyrazów.

SOCJOLEKTY

Tajność - możliwość takiego kodowania informacji, żeby były one zrozumiałe dla tylko niektórych.

zamierzona - język przestępców

zabawy językowe (np. język dzieci)

Argo - wyrazy, które nawet nie nasuwają skojarzeń, znaczeń, np. smoła - `złoto'.

Osiąganie tajności:

• wyrazy obce

• formanty (-ycha, -uch, -ich, -styka)

• poprzedzenie sylab autentycznych sylabami fikcyjnymi (np. kapokaprzekadzekanie kasykalab kaaukatenkatyczkanych kasykalakabakami kafikkacyjkanykami)

• wymiana dźwięków lub sylab

Często wynika z ekspresji.

Nadmiar elementów leksykalnych nieważna precyzja, ważna ekspresja.

Nadawanie nowych znaczeń istniejącym wyrazom (tworzenie neosemantyzmów).

Źródła neosemantyzmów:

• polszczyzna ogólna - główne źródło

• metafora

• gra językowa

• podobieństwo kształtu

• podobieństwo techniczne i naukowe

• terminologia

• dialektyzmy

• inne socjolekty

• poetyzmy

• imiona własne

Socjolekty:

• tajność:

• języki zawodowe

• żargony

• ekspresja:

• slangi

• kryptozabawowe odmiany

Socjolekty wzbogacają też język ogólny (np. w literaturze; jako środek ekspresji).

• stają się argotyzmami, językiem potocznym

INNOWACJE SŁOWOTWÓRCZE

System językowy - upowszechniony zasób znaków językowych i norm umożliwiających porozumienie danej społeczności.

Formacja słowotwórcza - wyraz mający określoną formę słowotwórczą (derywat, wyraz pochodny).

Skrótowce - tendencja do ekonomiczności językowej, do skrótu

• w okresie powojennym - nowe instytucje skróty ich nazw

Przykłady

• PAN (Polska Akademia Nauk)

• ONZ

• NATO

• rzeczowniki z formantem -arka

Przykłady

• tokarka

• koparka

• złożenia

Przykłady

• szybkobiegacz

• szybkobieżny

Problemy z semantyką:

• szoferka - 1) `kobieta - szofer'

2) `kabina, miejsce szofera'

• żniwiarka

Baza derywacyjna - ogół czynników do tworzenia wyrazów pochodnych od wyrazów podstawowych.

• dokonuje się to za pomocą przy- i przedrostków lub przez odrzucenie części wyrazów

Derywaty

• rzeczowniki zakończone na -nie - funkcja łączliwości powstaje przez dodanie odrzucenie formantu -owy

• zalesienie zalesieniowy

• zebranie zebraniowy

• kiedyś formant -owy bardzo rzadki, u Lindego tylko wartościowy

• inne z formantem -owy

• (płaszcz) z ortalionu (płaszcz) ortalionowy

• książeczka mieszkaniowa, samochodowa

• sufiks -acz

• podrywać podrywacz

• badać badacz

• cedzić cedzacz

• trawić trawiacz (nie: trawnik)

• formanty złożone: -ość, -ostwo, -alność, -ownictwo, -arstwo, -alnictwo

• do nazw abstrakcyjnych

• koksownictwo

• kreślarstwo kreślownictwo

• formant -ec

• mały malec

• stary starzec

• formant -ania

• pracować pracownia

• remontować remontownia

• formy żeńskie od rzeczowników rodzaju męskiego

• żniwiarz żniwiarka

• aktor aktorka

• wyjątki - tytuły naukowe: pani doktor, pani magister, pani profesor, pani inżynier, pani psycholog, pani filolog, pani dyrektor, pani redaktor

SKŁADNIKI RZECZYWISTOŚCI, NAZEWNICTWO, SYNONIMIA

Gąska - w niektórych regionach odnosi się do kilku lub kilkudziesięciu desygnatów.

Góra / dolina - inaczej patrzymy na to z miejsca u podnóża góry, inaczej ze zbocza, inaczej ze szczytu.

Bliskość znaczenia:

• treściwa

• znaczeniowa

Synonimia - występowanie dwóch lub więcej wyrazów na oznaczenie też samego desygnatu.

• jedno znaczenie w różnych brzmieniach

• trzeba brać pod uwagę frazeologię i stylistykę

Synonimika dotyczy też frazeologii.

Wyrazy bliskoznaczne właściwe	Wyrazy pozornie bliskoznaczne	Wyrazy rzekomo bliskoznaczne
synonimy bliższe: stracić - utracić synonimy dalsze: stracić - przegrać	treści nie pokrywają się: wojenny - wojskowy zakresy pokrywają się	zakresy użyć mogą na siebie zachodzić: deszcz - śnieg - grad

Barwa wyrazu

Przykłady

• lico - morda - pysk - twarz

• i - tudzież

Warstwy występowania wyrazu, warstwy słownictwa

• związane z frekwencją użycia

• słownictwo dyspozycyjne - związane z tematem wypowiedzi

• specjalne

• niewyspecjalizowane

LEKSYKOLOGIA A STATYSTYKA LEKSYKALNA

Językoznawstwo statystyczne - zajmuje się ilością wyrazów i częstotliwością ich użycia.

Pierre Guirad - prekursor językoznawstwa statycztynego

Przykład

brać (5) kod - oznacza czasownik

7 bierze

9 biorę

ile razy 4 biorę

pojawił się 1 brać

wyraz . brał

w badanym . brała

teście ...

38 - liczba ogólna

Pierwszy słownik frekwencyjny - języka hiszpańskiego.

Słownik frekwencyjny j. polskiego - np. słownictwo używane w telewizji (monolog, dialog, odmiana czytana).

Najczęściej używane:

• spójniki

• zaimki

• przyimki

• modulanty

• czasownik być

• wyrazy najstarsze (dom, matka)

Wyrazy najczęściej używane to wyrazy krótkie i etymologicznie nieskomplikowane/

Wyrazy najczęstsze - ok. 70% tekstów.

Przewidywanie, jakie wyrazy wystąpią w danym tekście.

Podział na słowa częste i rzadkie.

Podstawową znajomości języka jest 1000 wyrazów. Znając 10 000 wyrazów danego języka, możemy porozumiewać się na każdy temat.

LEKSYKOLOGIA A LEKSYKOGRAFIA

Słownik - dykcjonarz, słowopis, słownikopis.

Słownikarz - leksykograf, układacz słownika.

Leksykografia / -grafia - badanie słownictwa, układanie słowników.

teoria, praktyka zestawienia słowników

Leksyka (słownictwo) - ogół wyrazów wchodzących w skład jakiegoś języka zasób wyrazów do języka; wyrazy i terminy dotyczące jakiejś specjalności.

Leksykologia

• dział językoznawstwa badający wyrazy pod kątem ich znaczenia i użycia; nauka i słownictwie, teoretyczna, naukowa podstawa leksykografii (1861)

• dział językoznawstwa, nauka o słownictwie, tj. o zasobie wyrazów i związków wyrazowych, stanowi teoretyczną podstawę leksykografii

Leksykografia

• układanie słowników, nauka o metodach opracowywania słowników

• gałąź wiedzy zajmująca się metodami, techniką opracowywania słowników; opracowywanie słowników, słownikarstwo

Leksem - element leksykalny języka, wyraz.

SŁOWNICTWO

1. Wyrazy o ograniczonym zasięgu terytorialnym

1. słownictwo ogólne

2. słownictwo terytorialne

Przykłady

• napoleonka - kremówka

• drożdżówka - szenek

• drożdże - młodzie

• kartofle - ziemnaki - pyry

2. Słownictwo gwar środowiskowo-zawodowych

1. słownictwo ogólne

2. socjolekty środowiskowo-zawodowe (ideologiczne, religijne, zawodowe, kulturowe)

Gwary

• zawodowe

• tajne

• ekspresywne (np. studencka)

Najbardziej znane gwary środowiskowo-zawdowowe:

• socjolekt lekarzy (zawodowa)

• tajne

• gwara przestępcza

• gwara złodziejska

• gad - milicjant

• arbajtować - pracować = kraść

• sflekować - obić

• lalka - dziewczyna

• ekspresyjne

• gwara uczniowska

• gwara studencka

• agregat - głupiec

• brajdak - brat

• jara - matka

• szef - dyrektor

• jarecki - ojciec

• buda - szkoła

• dzięciolić - uczyć się

• klasztor - internat

• maryśka - marynarka

• mózgować - myśleć

• występy artystyczne - odpytywanie

• dożynki - odpytywanie

• gwary miejskie

• warszawska

• b. liczne zdrobnienia, spieszczenia

• zapożyczenia - gł. z j. rosyjskiego przenikanie argotyzmów do j. ogólnego (do tego najbardziej się przyczyniają uczniowie, studenci, żołnierze)

3. Zróżnicowanie funkcjonalne słownictwa ogólnopolskiego

Style funkcjonalne:

• naukowy

• precyzja

• terminy naukowe i techniczne (nauka o nich - terminologia, dziedzina leksykologii)

• określanie pozycji intelektualnej nadawcy

• urzędowo-kancelaryjny

• instrukcje, regulaminy, statusy, pisma

• zwięzłość

• jasność

• jednoznaczność

• bezosobowość

• schematyzm

• kalki językowe

• słownictwo definiowane

• konstrukcje strony biernej

• artystyczny

• estetyzm

• odwołania do prozy i poezji

• słownictwo ze wszystkich warstw językowych

• synonimika

• archaizmy

• dialektyzmy

• argotyzmy

• poetyzmy

• potoczny

SŁOWNICTWO EKSPRESYWNE, EMOCJONALNE

Wyrazy nacechowane emocjonalnie - wyrazy, które oprócz znaczenia mają też wartość emocjonalną.

Przykład 1

Kucharz paradygmat

neutralny emocjonalnie

Barwa może być:

• dodatnia - np. ojczyzna, bohater, przyjaciel

• ujemna - łotr

• nie działąjąca na uczucia - chleb

Przykład 2

ojczulek - tatuś - ojciec

wietrzyk - wiatr - wietrzysko

Typy wyrazów:

• podniosłe - zabarwienie niepowszedniości

• wieczerza

• spoczynek

• książkowe - używanie w piśmiennictwie

• tudzież

• uczynić

• potoczne

• szwindel

• klapa

• szwendać się

• wulgarne

• morda

• jełop

• chlać

• rubaszne

• graba

• nieprzyzwoite

• obelżywe

• cham

• pogardliwe

• żołdak

• lekceważące

• żółtodziób

• ironiczne

• pieszczotliwe

• buzia

• żartobliwe

• okryjbida

• eufemizmy

• cztery litery

• indywidualizmy

• np. u Leśmiana

• wiechizmy (od pseudonimu Wiecha)

• sałata `dorożkarz'

• wtranżolić

Inna typologia - wg Skorupki:

• archaiczne

• dosadne

• ironiczne

• książkowe

• pompatyczne

• poufałe

• potoczne

• wiechowe

• pogardliwe

• atencjonalne

• poetyckie

• trywialne

• uszczypliwe

Onomastyka (nazewnictwo) - dział językoznawstwa dotyczący nazw.

Nazwa własna - nazwa osobnika.

Klasa - obejmuje większą liczbę indywiduów.

Działy onomastyki:

• antroponomastyka (antroponimia) - nazwy osób

• toponimia - nazwy miejsc

• toponimy - nazwy miast

• mikrotoponimy - ulice, place, ogrody

• hydrotoponimy - zbiorniki wodne

• oronimy - góry

• etnonimia - nazwy plemion

• choronimia - części świata, krajów, państw

CHARAKTERYSTYKA SOCJOLINGWISTYCZNA

WSPÓŁCZESNEGO JĘZYKA POLSKIEGO

Zróżnicowanie gwarowe.

Integracja językowa.

Na zachodzie Polski - ludzie szybciej wyzbywają się gwar, łatwiej i chętniej uczą się języka ogólnopolskiego.

Upowszechnienie oświaty, urbanizacja upowszechnianie się języka ogólnopolskiego.

Nowa inteligencja + stara inteligencja

Oksydentalizmy - przesadne, snobistyczne zapożyczenia.

TENDENCJE ROZWOJOWE SŁOWNICTWA

Nowe zajęcia, zawody, przedmioty nowe słowa

Przykłady

• neologizmy:

• zapałkarz

• żarówkarz

• kostkarz

• oponiarz

• betoniarz

• gilotyniarz

• kaowiec

• nowofalowiec

• obozowicz

• tranzytowiec

• zapożyczenia

• grill

• mikser

• od skrótu

• pepegi

• wyrazy złożone

• trocinobeton

• szafkoregał

Używane formanty -arka, -ica, -ownik - nazwy maszyn,

-arnia - nazwy pomieszczeń

-isko (jagodowisko, jeżynisko, grzybowisko)

-ak, -owiec (ceglak, wieżowiec, biurowiec)

-ada - nowy formant! (spartakiada, żakinada)

Emocjonalizmy (pacan, złób, beztalencie, dziura, ochrzan)

Komizm językowy (cytatologia, brudzio, wariatuńcio)

Wyrazy pospolite (wyrywa = wycieczka, czapa, żarło /dziś pot./)

SEMANTYKA

Semantyka tranformacyjno-generatywna - część gramatyki.

Metajęzyk

Semantyka strukturalna - składnikowa (składniowa?) analiza znaczeń + tworzenie pól semantycznych teoria pola semantycznego

• sem

• semem

• hiponimia - implikacja jednostronna

• hiperonimia

• antonimia

Przykład

archisem: człowiek

semy:

mężczyzna kobieta

Cechy: Cechy:

+ człowieczeństwo + człowieczeństwo

+ płeć męska + płeć żeńska

+ dorosłość + dorosłość

POWOJENNE SŁOWNIKI A WSPÓŁCZESNA POLSZCZYZNA

Słowniki są zwartym i przejrzystym w formie kompendium wiedzy. Każdy słownik jest zbiorem syntetycznie ujętych, bardzo różnorodnych wiadomości. Jest praktycznym narzędziem popularyzacji zdobyczy nauki wśród najszerszych kręgów społeczeństwa.

Istotną funkcję spełniają zwłaszcza w zakresie wiedzy o języku:

• upowszechniają normy językowe i nazewnicze,

• usprawniają porozumiewanie się specjalistów z niespecjalistami,

• ułatwiają niespecjalistom poznanie systemu pojęciowego wielu dyscyplin naukowych i technicznych,

• stają się czynnikiem integrującym językowo różne grupy społeczno-zawodowe,

• sprawiają, że język, którym posługują się poszczególne grupy społeczno-zawodowe, staje się skuteczniejszym środkiem ogólnospołecznej komunikacji.

1. Słowniki powojennego 30-lecia:

• Słownik staropolskie pod red. Stanisława Urbańczyka

• powstał w Krakowie

• obejmuje słownictwo do 1500 r.

• w latach 1953-77 ukazało się 7 tomów, zawierają one materiał wyrazowy od a do rozproszyć

• Słownik polszczyzny XVI wieku pod red. Marii Renaty Mayenowej

• przygotowany w Instytucie Badań Literackich PAN

• w latach 1966-79 ukazało się 12 tomów, zawierających hasła od a do łyżwy

• Słownik języka Jana Chryzostoma Paska

• 2 tomy

• oprac. w Pracownik Historii Języka Polskiego Zakładu Językoznawstwa PAN w Warszawie

• wyd. 1965-78

• Podręczny słownik dawnej polszczyzny opublikowany przez Stefana Reczka

• wyd. 1968

• zawiera słownictwo od XIII do XVIII w.

• Słownik języka Adama Mickiewicza pod red. Konrada Górskiego i Stefana Hrabca

• wyd. 1962-80

• od a do zębowaty

• Słownik języka polskiego pod red. Witolda Doroszewskiego

• 11-tomowy

• wyd. 1958-69

• słownictwo od poł. XVIII w. do 1967 r.

• Mały słownik języka polskiego pod red. Stanisława Skorupki, Haliny Auderskiej i Zofii Łempickiej

• wyd. 1968

• oprac. na podstawie słownika Doroszewskiego

• Słownik frazeologiczny języka polskiego Stanisława Skorupki

• obszerny, 2-tomowy

• wyd. 1967-68

• Słownik wyrazów bliskoznacznych S. Skorupki

• wyd. 1957

• Słownik poprawnej polszczyzny pod kier. W. Doroszewskiego i Haliny Kurkowskiej

• wyd. 1973

• Słownik ortograficzny języka polskiego pod red. Mieczysława Szymczaka

• wyd. 1975

• Słownik wymowy polskiej pod red. Mieczysława Karasia i Marii R. Mayenowej

• wyd. 1977

• Słownik języka polskiego, red. nauk. M. Szymczak

• t. I - wyd. 1978

Poza tym - słowniki wyrazów obcych i słowniki specjalistyczne (terminologiczne, rzeczowe, pojęciowe i in.), dot. poszczególnych dziedzin wiedzy i techniki, m.in.:

• Leksykon naukowo-techniczny

• Wydawnictwo Naukowo-Techniczne 1972

• ponad 40 000 haseł

• dotyczył różnych dziedzin nauki

• publikacje o charakterze popularnonaukowym:

• wyd. Wiedza Powszechna:

• Mały Leksykon biologiczny

• Mały słownik cybernetyczny

• Mały słownik pojęć geograficznych

• Mały słownik terminów plastycznych

• wyd. MON-u:

• 1000 słów o broni i balistyce

• 1000 słów o morzu i okręcie

• 1000 słów o radiu i elektronice

Po wojnie - rewolucyjne zmiany w niemal wszystkich sferach życia

• uformowanie się nowego, bardziej jednolitego narodu

• zmiana struktury społecznej narodu

• zmiana struktury gospodarczej kraju

• likwidacja analfabetyzmu

• intensywny rozwój:

• szkolnictwa

• nauki i techniki

• przemysłu

• migracja do miast

• cofanie się gwar terytorialnych

Nowe zjawiska życia znajdują odbicie w języku

• nazywanie nowych pojęć, przedmiotów, instytucji, wynalazków

• popularyzacja nazewnictwa w środkach masowego przekazu

Język polski - rozwój po wojnie

• wzbogacenie języka, zwłaszcza w zakresie leksykalnym

• kontynuacja, ale też dziedzictwo wielowiekowej przeszłości

Na współczesną polszczyznę składa się wiele nawarstwień historycznych. Jest ona (jak każdy rozwinięty język) zróżnicowana:

• pokoleniowo,

• społecznie,

• zawodowo,

• stylistycznie,

• geograficznie.

Zadania słownika współczesnej polszczyzny:

• rejestr wszelkich wyrazów i zwrotów funkcjonujących w komunikacji językowej młodego, średniego i najstarszego pokolenia żyjących w naszych czasach Polaków

• źródło, z którego użytkownik dowie się, co dany wyraz znaczy oraz jak należy tego wyrazu używać, w jakie związki się łączy z innymi wyrazami, jakie są granice poza którymi kończy się ta naturalna łączliwość

• 1951, Słownik współczesnego języka polskiego, zeszyt dyskusyjny

• Zenon Klemensiewicz postulował maksymalną prostotę i przystępność opracowania, przejrzysty układ hasłowych artykułów (miał na względzie gł. funkcje społ.)

2. 11-tomowy Słownik języka polskiego

• ponad 124 000 haseł

• słownik historyczny

• zawiera słownictwo ponad 2 wieków (od poł. XVIII w. do 1967 r.)

• źródła - 3200 pozycji

• połowa prawie - teksty literackie

• reszta - literatura popularnonaukowa, publicystyka, prasa, podręczniki

• zawiera ułożone przez Jana Tokarskiego tabele z wzorami odmian wyrazów

• każde hasło rzeczownikowe i czasownikowe opatrzone jest numerem odsyłającym do odpowiedniego typu fleksyjnego, podanego w tabeli oraz ewentualnymi formami stanowiącymi odstępstwo od danego wzorca (praktyczna przydatność słownika, jego wpływ na stabilizację normy)

• wyrazy hasłowe i ich znaczenia charakteryzują odpowiednie kwalifikatory - pod względem:

• stopnia rozpowszechnienia (rzadkie, rzadziej)

• wartości stylistycznej i emocjonalnej (pot., książk., żartobl., pogardl., rub., wulg.)

• charakterystyki społ.-środowiskowej (uczn.),

• przynależności do terminologii różnych dziedzin nauki i techniki (ponad 80 kwalifikatorów „specjalistycznych”),

• zasięgu geograficznego (reg., krak., warsz., śl.),

• stosunku do współczesności (przest., d.).

Znaczenia haseł są wyodrębnione w sposób przemyślany, precyzyjnie, są przystępnie zdefiniowane i ułożone tak, że na pocz. artykułu wysuwają się znaczenia najbardziej podstawowe i współczesne.

W szerokim zakresie uwzględnia związki z wyrazami hasłowymi, frazeologię, metaforykę.

Nie zarejestrował całego współczesnego słownictwa polskiego (tylko najpowszechniejsze, reprezentatywne, najczęściej używane.

Zarejestrował ponad 20 000 wyrazów i znaczeń wcześniej nie notowanych, w tym kilkanaście powstałych po 1945 r., np.:

• słownictwo ogólne (często nacechowane potocznością):




• behapowiec

• dewiziarz

• dom kultury

• elana

• garmażeria

• hamburger

• hobbista

• laminat

• kaowiec

• łebkarz

• metka

• mikrobus

• nastolatek

• nonajron

• ortalion

• pedet

• pogodynka

• prywaciarz

• radiowęzeł

• seksbomba

• teleturniej

• telewizja

• słownictwo dotyczące mody:




• bardotka

• bikini

• biodrówki

• dżinsy

• kabaretki

• klapki

• rybaczki

• szpilki

• topless

• wdzianko

• słownictwo dotyczące sportu, turystyki, wypoczynku:




• autostop

• chodziarz

• gokart

• karawaning

• kulturystyka

• marszobieg

• rajdowiec

• relaks

• safari

• wczasowisko

• słownictwo dotyczące ideologii i polityki:




• aktyw

• apartheid

• asekuranctwo

• bumelant

• denuklearyzacja

• leninowiec

• maoizm

• natowski

• operatywka

• ormowiec

• rewizjonista

• ultras

• zamordysta

• zimnowojenny

• słownictwo dotyczące budownictwa, ekonomiki, gospodarki:




• bliźniak

• brojler

• chwastobójczy

• deglomeracja

• drobiarstwo

• infrastruktura

• konurbacja

• makroregion

• prognozować

• żużlobeton

• słownictwo dotyczące nauki, techniki:




• alergologia

• ciepłownictwo

• cyfronika

• geriatria

• komputer

• kosmodron

• kserografia

• naczepa

• odśnieżarka

• poliester

• radar

• reanimacja

• wietnamistyka

• słownictwo dotyczące literatury i sztuki:




• antypowieść

• dreszczowiec

• kobra

• musical

• nowofalowiec

• op-art

• popart

• produkcyjniak

• turpizm

• western

• ekspresywizmy (zwykle środowiskowe):

• babka

• burdelówka

• chałtura

• cizia

• (jest komuś) łyso

• obciach

• ochrzan

• rozróba

• ubaw

• zawalanka

• zgrywny

• żarło

Brakowało w tym słowniku wielu wyrazów wulgarnych i niecenzuralnych (tabuizacja, eufemizacja).

3. Słownik poprawnej polszczyzny p. red. Doroszewskiego i Kurkowskiej

Zawiera gł. żywe, powszechnie używane słownictwo ogólnopol. i - w węższym zakresie - terminologię naukowo-techniczną i zawodową oraz w niewielkiej liczbie wyrazy wychodzących z użycia i przestarzałe.

Rejestruje tylko te wyrazy, których pisownia, wymowa, odmiana, znaczenie, łączliwość z innymi, użycie składniowe mogą sprawiać użytkownikom języka jakiekolwiek trudności. Uwzględnia też nazwy własne, nazwy mieszkańców, skróty, formacje pochodzące od nazw własnych i skrótowców.

Zawiera informacje dotyczące funkcjonowania jednostek leksykalnych współczesnej polszczyzny. Daje ocenę wyrazu ze względu na jego:

• zasięg społeczno-środowiskowy,

• zasięg geograficzny,

• zabarwienie stylistyczne,

• stopień żywotności,

• stopień poprawności,

• stopień rozpowszechnienia.

Podaje postacie oboczne, odpowiedniki leksykalne, przykłady poprawnego użycia. Uświadamia błędy językowe.

Zawiera też hasła problemowe, np. „język i jego odmiany”, „neologizmy”, „norma językowa”.

4. 3-tomowy Słownik języka polskiego p. red. M. Szymczaka

Planowano 80 000 haseł. Rejestruje gł. żywe współczesne słownictwo ogólnopolskie, odmiany literacko-książkowej i potocznej.

Sumuje informacje dostarczane przez słowniki: ortograficzne, ogólne, frazeologiczne, specjalistyczne.

Bardzo starannie opracowana strona gramatyczna.

Charakter normatywny.

Duży nakład (300 000 egz.).

Przykłady neologizmów:

• słownictwo dotyczące literatury, muzyki, sztuki:




• akefaliczny

• abrupcja

• antydaktyl

• epigramatyk

• fugato

• heptatonika

• słownictwo dotyczące cybernetyki, techniki, żeglugi:




• aerosanie

• akwanautyka

• antykorodal

• astrokopuła

• batyskaf

• bulina

• deskryptor

• echogram

• heptoda

• hydrowęzeł

• jagielnik

• kowar

• krążownica

• kwitnownik

• słownictwo dotyczące chemii i fizyki:




• bakteriocet

• butanol

• dioptryka

• etylina

• fonizacja

• gazodynamika

• heksan

• izoton

• jaskrawościomierz

• kumulen

• słownictwo dotyczące anatomii, biologii, fizjologii:




• abdukcja

• agamia

• cytogenetyka

• geotyp

• ksylofag

• słownictwo dotyczące medycyny, psychologii i weterynarii




• adleryzm

• atletyk

• audiogram

• biomotor

• częstomocz

• diureza

• epikryza

• ipsacja

• słownictwo dotyczące geografii, meteorologii, geologii, mineralogii, petrografii:




• albityzacja

• dacyt

• ferrolit

• grejzen

• homosfera

• krystalobalit

• słownictwo dotyczące botaniki, zoologii, zootechniki:




• atalia

• białosęp

• efedra

• irbis

• krusznica

Po raz pierwszy odnotowano rozpowszechnione już w użyciu takie wyrazy jak:

• dacza,

• deklaratywizm

• futurolog

• hipis,

• komputeryzacja,

• kreatywny.

Słownik argotyzmów opracował Stanisława Kania.

Są pewne ograniczenia w polszczyźnie. Magisterka - pot. `praca magisterska'.

9 części mowy - kody: (1) rzeczownik; (2) przymiotnik; (3) liczebnik; (4) zaimek; (5) czasownik; (6) przyimek; (7) wykrzyknik; (8) przysłówek lub partykuła; (9) spójnik. Kod części mowy + formy (np. 121 - czas przeszły.

Na podstawie: Współczesna polszczyzna. Wybór zagadnień, praca zbiorowa pod red. Haliny Kurkowskiej, PWN, Warszawa 1981, [tu:] Czesław Pankowski, Powojenne słowniki a współczesna polszczyzna.

Wydawnictwo do 1980 r. wydało ok. 140 słowników technicznych 1- i wielojęzykowych.

---