PROBLEMY Z ADAPTACJĄ PISM PETRARKI W POEZJI STAROPOLSKIEJ
(FRANCESCO PETRARKA urodził się 20 lipca 1304 w Arezzo. Ostatnie lata życia spędził w willi w Arqua. Tam zmarł 19 lipca 1374 r.)
Adaptację petrarkizmu w Polsce utrudniało wiele czynników. Jadwiga Kotarska słusznie zauważa, że brakowało u nas zaplecza kultury rycerskiej, tradycji dworskiej, instytucji trubadurów. Trzeźwy realizm szlachty, tradycjny profil obyczajowości zdeterminował zakres adaptowanych elementów petrarkizmu. "Asymilacji petrarkizmu dokonywano programowo, świadomie z punktu widzenia polskiego odbiorcy, wychowanego w tradycjonaliźmie obyczajowym, "obciążonego" kondycją szlachecko-ziemiańską, nastawionego na poezję w języku narodowym".
Petrarkizm nie zyskał w Polsce takiej popularności, jak w innych krajach europejskich. Przyczyny tego stanu rzeczy są złożone, m.in. brak tradycji filozofii neoplatońskiej i średniowiecznej miłosnej poezji rycerskiej. Średniowieczna koncepcja miłości wyrażana w poezji nie przyjęła się w Polsce. Rangę tego tematu w literaturze polskiej podnosi dopiero Jan Kochanowski. Polski petrarkizm cechuje jednak odejście od petrarkowskiego 'ja' - egotycznego podmiotu, dominującego w sonetach, w stronę adresata. Petrarkistowskie rozdarcie: niepewność, rozterki, motyw walki z samym sobą i ze światem, paradoks życia i śmierci występują w twóczości Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, zwłaszcza w erotykach. Naśladowcy Petrarki przejmowali od swojego mistrza sposób prezentacji ukochanej, subtelne analizy uczuć oraz charakterystyczne dla autora sonetów do Laury środki stylistyczne, takie jak antytezy i kontrasty. To zjawisko odwoływania się poetów europejskich do średniowiecznego wzorca było niezwykle trwałe, bo żywe aż do XIX wieku.
Wzorzec poezji petrarkistowskiej („Canzoniere”) naśladowany był w najszerszej skali na gruncie włoskim w XV i XVI wieku. Poeci polscy zetknęli się z petrarkizmem w jego późniejszych fazach (w czasie wystąpień antypetrarkistowskich). Z powodu tego, że oddziaływał on niejednolicie, możemy wyróżnić grupy: (1) Autorzy, którzy zapadali na „chorobę poezji włoskiej”, np.: Klemens Janicki, Jan Kochanowski; (2) Poeci mniejszego talentu, którzy przyjmowali z tego wzorca jedynie formuły liryczne; (3) Tacy, dla których petrarkizm był: inspiracją dotycząca idei miłości, wzorcem przeżywania i konstrukcji „ja” lirycznego oraz ideału kobiety.
LIRYKA MIŁOSNA jest podstawowym obszarem badań, który pozwala prześledzić:
Petrarkistowską koncepcję miłości. W staropolszczyźnie, przeżycia miłosne rzadko stawały się tematem wypowiedzi poetyckiej (nie było niespełnionych uczuć ziemskich, wewnętrznych walk). Miłość, piękno i dobro odbite w ideale kobiety prawie nie wniosły do poezji nastroju kontemplacji, gdyż w tamtych czasach życie społeczne rozgrywało się tylko między mężczyznami. Mimo tego, można odnaleźć ślady infiltracji petrarkistowskiego wzorca (wpływ poezji włoskiej i romańskiej):
- Pieśni Jana Kochanowskiego (Kochanowski zatrzymuje się w sferze radosnego przeżywania miłości, a Petrarka penetruje jej głębszy sens, u niego miłość ogarnia umysł serce, wolę i wyobraźnię poetycką)
- Pieśń IV „Fragmentów”
- Erotyki Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, „Rytmy” (Podmiot znajduje się w stanie zawieszenia, kiedy ukochana ani nie odrzuca, ani nie odwzajemnia miłości. Jest to stan pozbawiony równowagi, który zbliża podmiot na krawędź desperacji-tonacja pokrewna Sonetowi 134 Petrarki)
Jego model bohatera lirycznego. Fraszka Kochanowskiego Do Magdaleny wykazuje konkordacje z Canzoniere i Sonetem 132 Petrarki - odsłonięcie „ja” lirycznego w gwałtowanym wyznaniu. Jeśli chodzi o ideał kobiety, to polska bohaterka pozbawiona została perspektywy metafizycznej - polski petrarkizm odebrał kobiecie przewodnictwo nad duszą mężczyzny i odsunął problemy miłości od sfery religijno - filozoficznej. Przyjęło się natomiast harmonijne modelowanie postaci bohaterki. Uwaga została skierowana na wewnętrzne walory kobiety: charakter, umysł, postrzeganie jej jako partnera życia duchowego. W większości liryków staropolskich dominuje prosty schemat przedstawiania kobiety (w erotykach też). Bohaterka jest zawsze piękna i cnotliwa, ale niemal całkowicie pozbawiona jest cech indywidualnych. Naśladuje się petrarkistowski kanon piękna: złoto włosów, blask oczu, alabastrowa płeć, róże, lilie, korale, słońca, gwiazdy - przejmując wzory w posługiwaniu się elementami przyrody. W ten sposób natura miała swój współudział w kształtowaniu wzorca wzruszeń miłosnych (Canzoniere). Kobieta u Kochanowskiego: Adresatka Pieśni IX „Fragmentów”, Pieśń II.
(3) Sposób kształtowania wypowiedzi. Petrarkizm stanowił nowe doświadczenie, gdyż Petrarka stworzył wzór wariacyjnego opracowania tematu miłosnego - uczucia miłosne sprzęgł z życiem psychicznym, stanami umysłowymi i cielesnością człowieka. Dla poetów staropolskich (Andrzej Krzycki, jan Kochanowski, M. Sep-Szarzyński) Petrarka był źródłem formuł lirycznych na rodzimym gruncie jeszcze nie wykształconych, np:
- najprostsze ropy stylistyczne - epitety; wytworniejsze pojawiały się u Kochanowskiego i Sępa;
- więcej zwrotów nasyconych emocjonalnie i nacechowanych elegancją słowną;
- orientacja na nadawcę i desygnat - wypowiedź liryczna osłaniała sferę przeżyć wewnętrznych podmiotu;
- bogata synonimika.
Petrarkizm wyeksponował: pytanie retoryczne, wykrzyknienie i paralelizm (były to wykładniki postawy podmiotu przeżywającego). Te środki składniowe odzwierciedlały niepokój, zmienność stanów, relacje ciało - dusza i doczesność - wieczność. Pytania retoryczne wprowadzały klimat wzniosłości, napięcia emocjonalnego i wyłaniały problemy. W tradycji polskiej pytanie było zadomowione w prozie i dialogach (dzięki lit. antycznej). W poezji, pytanie i wykrzyknienie było konstrukcją nacechowana emocjonalnie - rzadziej było impulsem myślowym. U Kochanowskiego było natomiast środkiem poetyckiego wzruszenia i wprowadzało klimat refleksji.
1