Średniowiecze, Renesans, Barok
12. Renesansowa publicystyka polityczna i społeczna wobec rzeczywistości XVI w. Szlachecki program reform ustrojowych. Rozwój i ewolucja ruchu reformacyjnego w Polsce.
Publicystyka w okresie renesansu była wielogatunkowa i przybierała formę dramatu, kazania, biografii pochwalnej, sielanki, fraszki, elegii. Jednak za właściwą jej odmianę gatunkową uznaje się mowę.
Mowa jest gatunkiem w skrupulatny sposób opisanym w podręcznikach retoryki. Pod wpływem studiów nad antyczną retoryką wykształcił się humanistyczny obraz człowieka - mówcy.
Do rozwoju sztuki mówniczej przyczyniły się przede wszystkim te instytucje i wydarzenia polityczne, które pobudzały działalność jednostek, a więc walka szlachty z obozem magnackim o hegemonię, zabiegi wokół reformy państwa, ruch egzekucyjny, waśnie religijne, bezkrólewia, elekcje. Dwór królewski i sejmik szlachecki, zbór i kościół, sejm i szkoła były miejscem popisu krasomówczego, a okazji dostarczały koronacje, wjazdy dostojnika, zwycięstwa militarne, uroczystości chrztu, ślubu czy pogrzebu
Wzajemne związki publicystyki i retoryki są szczególnie znamienną cechą lit. renesansowej. Publicystyczne zaangażowanie przejawiał się w różnych gatunkach. A retoryczna mowa stylistyczna oddziaływała na gatunki nieściśle z publicystyką związane, jednakże klasycznym gatunkiem publicystycznym jest mowa. Nie zawsze rzeczywiście wygłaszana, nieraz traktat, nieraz dialog prozą, w którym postać drugiego rozmówcy powołana jest, by stworzyć dla retora obiekt perswazji.
Mówca występował w poczuciu wspólnego dobra i w imieniu własnego wolnego sumienia obywatelskiego. Podmiot utożsamiał się z autorem lub też przybiera postać innej osoby obdarzonej zaufaniem i autorytetem
Średnia szlachta próbowała ograniczać nie tylko radę duchowieństwa i starego możnowładztwa, ale też zabezpieczała pozycję ekonomiczną swego stanu poprzez ograniczenia praw mieszczan i chłopów. Sejm Piotrowski odsunął mieszczan i plebejuszów od wyższych godności duchownych oraz zakazał im posiadania majątków ziemskich, jednocześnie przyznając szlachcie zwolnienia od ceł na zboże. Inaczej w świetle prawa traktowany był szlachcic od nieszlachcia.
Można odwołać się do Frycza Modrzewskiego. Program reform wg Frycza:
- nierówna kara i kara pieniężna za zabicie człowieka to pogwałcenie praw natury i prawa Bożego
- krytyka sejmu z 1538
- posłowie powinni być wybierani stopniowo w synodach diecezjalnych, a potem na synodzie prowincjonalnym, nie tylko wśród duchowieństwa, ale też świeckich
- obrona granic RP, budowanie zamków, regularne i karne wojsko
- idea zjednoczenia wszystkich wyznań chrześcijańskich
- nie przyznawać kościołowi roli nadrzędnej wobec państwa
1