ŚREDNIOWIECZE
9. Podstawowe założenia humanizmu renesansowego w literaturze polskiego odrodzenia. Problem przełomu renesansu i opozycji wobec średniowiecznej tradycji. Dwujęzyczność literatury renesansu i proces rozwoju polskiego języka literackiego.
Podstawowe założenia humanizmu renesansowego w literaturze polskiego odrodzenia.
Termin humanizm w odniesieniu do epoki renesansu wiąże się bardziej z wł. ”humanista”, który oznaczał nauczyciela nauk humanistycznych, niż z przymiotnikiem „humanus” - ludzki. To dlatego, że ruch humanistyczny zrodził się w XV w. we Włoszech najpierw jako ruch filologiczny, a dopiero w konsekwencji filozoficzny. Najpierw celem humanizmu była wymowa, elokwencja, której źródeł szukano w dawnych teoriach literackich i starożytnej praktyce literackiej. Założenia humanizmu wiążą się nieodłącznie z epoką antyku, z której czerpał humanizm. Humanizm renesansowy w literaturze polskiej ma swoje źródła w humanizmie europejskim, którego kolebką były Włochy i północna Europa.
Dzieła literatury polskiej były pisane po łacinie czyli w języku, który stanowił uniwersalne narzędzie komunikacyjne między ludźmi, którzy pisali i czytali literaturę, oraz w języku narodowym. Po łacinie pisali np. poeci wczesnego renesansu Jan Dantyszek i Andrzej Krzycki, po polsku zaś Biernat z Lublina, Mikołaj Rej - dwujęzyczność literatury polskiego renesansu. Jana Kochanowskiego i Szymona Szymonowica zaliczamy do poetów dwujęzycznych. Literatura w języku narodowym była wyrazem świadomości narodowej i jednostki - antropocentryzm.
Czerpanie z i odwoływanie się do utworów antycznych. Tutaj do najbardziej znanych twórców należą m.in.: Szymon Szymonowic w polskich „Sielankach” nawiązywał do rzymskiego epika Wergiliusza i rzymskiego poety Teokryta, Jan Kochanowski, który czerpał z Anakreonta, parafrazował Horacego, przełożył „Iliadę”.
W utworach nie panuje już teocentryzm, ale antropocentryzm. Twórcy poruszają tematy bardziej ziemskie, dotyczące człowieka. Piszą o życiu doczesnym, np. na wsi (np. Szymonowic, Zimorowic), o cechach i przywarach ludzkich, naturze ludzkiej (np. fraszki Kochanowskiego), o sztuce, poezji, artystach, kult artysty i nieśmiertelnej sławy („Pieśni” Kochanowskiego), co nie znaczy, że w twórczości pomijają Boga. Życie doczesne człowieka jest przecież darem od Boga, stąd hymny na jego cześć (tutaj też np. Kochanowski). Zajmował ich człowiek nie tylko w znaczeniu indywidualne jednostki, ale także problemy całego państwa i społeczeństwa (np. publicystyka J.F. Modrzewskiego „O poprawie Rzeczpospolitej”)
Problem przełomu renesansu i opozycji wobec średniowiecznej tradycji.
Przełom renesansu objawia się głównie w literaturze. Przestała obowiązywać anonimowość w twórczości, zaczęła się liczyć sława dzieła, która miała przetrwać dla potomnych i zapewnić pamięć jego twórcy. Wpłynął na to także zwiększający się krąg odbiorców literatury, którzy dostrzegali twórcę jako kogoś wykształconego, odróżniającego się od reszty społeczeństwa.
Teocentryzm został zastąpiony przez antropocentryzm (opisałam go pokrótce już wyżej, więc nie będę powtarzać).
Uniwersalizm Europy, w której wykształceni posługiwali się głównie łaciną, stał w opozycji do rozwoju języków narodowych w twórczości poetów renesansu. W średniowieczu łacina dominowała, w renesansie (zwłaszcza na początku) także się pojawiała, ale już w innej roli. Średniowieczna łacina wiązała polską twórczość z wzorami chrześcijańskiej Europy, a poeci polsko - łacińscy renesansowego przełomu zbliżyli ją poprzez nawiązania i wracanie do źródeł do wzorców antycznego klasycyzmu.
Ideał ubóstwa i ascezy został zastąpiony ideałem artysty i uczonego.
Pojawiły się nowe wzorce osobowe. Już nie władca, święty i rycerz, ale dworzanin i uczony zaczęli pojawiać się w literaturze.
Średniowieczna tradycja rozważań o śmierci, organizowania misteriów w opozycji do renesansowej apoteozy życia na łonie żywej, zmieniającej się przyrody i w zgodzie z jej rytmem.
W średniowieczu budowano głównie budowle sakralne - gotyckie i romańskie. Wraz z renesansem nadszedł czas rozwoju i rozbudowy miast oraz siedzib prywatnych.
Ideałem epoki stał się człowiek wszechstronnie wykształcony - erudyta, w średniowieczu byli nim idealni święci, władcy i rycerze (patrz wyżej).
Po panującym jednolitym systemie szkolnictwa, który i tak dotyczył tylko nielicznych i bogatych, nastąpił w renesansie jego rozkwit, a także rozwój uniwersytetów. Wcześniej ośrodkami życia umysłowego były klasztory - franciszkanów, dominikanów, cystersów, a w odrodzeniu dwory, miasta, uniwersytety. Dominowała scholastyka, ślepe zaufanie do autorytetów (Arystoteles) i ojców Kościoła, Biblii. Oficjalną filozofią Kościoła był tomizm (św. Tomasz z Akwinu). Potępiano uczonych, którzy nie zgadzali się z narzucaną przez Kościół nauką, np. Piotra Abelarda, który głosił: „nie należy wierzyć w nic takiego, do czego nie można dojść rozumem”, czy Rogera Bacona, który uważał, że nauka powinna być oparta na doświadczeniu, a nie na autorytetach. W renesansie rozwinęła się astronomia, geografia, kartografia. Renesans dzięki większym możliwościom podróżowania i rozwoju człowieka, także odkryciom geograficznym, zaczął nawet oddalać ludzi od Boga, sprzeciwiać się nauce Kościoła, który nie potrafił wytłumaczyć wielu nowych teorii, odkryć czy wynalazków i dlatego potępiał je.
W średniowieczu dominowała twórczość parenetyczna, etosy rycerskie, kroniki i utwory religijne, a w renesansie zwrócono się bardziej ku podziwianiu życia, człowieka, natury. Nastąpił rozkwit drukarstwa, zaczęto tworzyć księgozbiory - czytelnictwo stało się bardziej powszechne, także dzięki rozwojowi i upowszechnianiu się szkolnictwa.
Średniowieczna tradycja malarska, w której główną postacią obrazów był Bóg, święci, ewentualnie rycerz czy władca, podobnie jak w literaturze została zastąpiona tematyką świecką, motywami mitologicznymi, a także biblijnymi.
Dwujęzyczność literatury renesansu i proces rozwoju polskiego języka literackiego
Polska przejęła i rozwinęła najistotniejsze idee europejskiego renesansu i humanizmu, dzięki temu wykształciła nowożytny język literacki i stworzyła podstawy dalszego rozwoju literatury narodowej. Jednakże wyznaczenie granicy między średniowieczem a renesansem nie jest łątwe, ze względu na posługiwanie się przez poetów łaciną na początku tej epoki, a później łaciną i językiem polskim. Prawdopodobnie pierwsi renesansowi poeci polscy, choć pochodzili z warstw nieszlacheckich, pisali po łacinie (Jan Dantyszek, Klemens Janicki), w tym języku tworzył też Andrzej Krzycki, ale jego pochodzenie było szlacheckie, był dworakiem, sekretarzem królowej Bony. Język polski jako tworzywo artystyczne przekształcał się stopniowo. Przed Dantyszkiem i Krzyckim w Polsce ttworzyli jeszcze po łącinie tacy poeci jak: Paweł z Krosna, Jan z Wiślicy („Bellum prutenum”) czy Mikołaj Hussowski („pieśń o żubrze”). Jeszcze wcześniej tworzyli w Polsce zagraniczni autorzy: Konrad Celtis (Celtes) i Kallimach. Najwybitniejszym poetą polsko - łącińskim byłą Jan Kochanowski. Na początku tworzył po łacinie, a później po łącinie i po polsku. Niektóre ze swoich utworów tłumaczył. Przyczyną pisania po łącinie w późniejszym okresie jego twórczości może być fakt, że przebywał na dworze Stefana Batorego, który nie znał polskiego. W podobnych do „Bella instant patrici” utworach pisanych po polsku nawoływał do udziału w walce, a w tym potępiał wojnę i zapał wojenny. Świadczy to o tym, że o podobnych problemach autorzy renesansowi pisali często inaczej po łacinie, a inaczej po polsku: "twórczość łacińska jest różna od polskiej stylem, zakresem tematycznym, a także, co najciekawsze, rozłożeniem akcentów ideologicznych". Dotyczy to zarówno posługiwania się mitologią (rzadziej pojawiającą się w twórczości polskiej niż w łacińskiej), sposobu obrazowania (w elegiach łacińskich "poeta pisze tak, jakby był Rzymianinem z czasów Augusta), jak i przede wszystkim sposobu podejścia do tych samych problemów. W dwóch językach tworzył także Szymonowic np. Sielanki po polsku, ale wiele dramatów, utworów patriotycznych, panegirycznych i religijnych po łącinie. Ważny jest fakt, że gdy tworzono coś nowego, innowacyjnego tematycznie, to tylko po łacinie. To, co powstawało w języku polskim najczęściej było już „gdzieś zasłyszane” poza Polską. Po polsku pisał Rej i Biernat z Lublina (modlitewnik „Raj duszny”, bajki „Żywot Ezopa”, „Fryga”), Marcin Bielski (moralitety -„Komedia Justyna i Konstancji” i satyry), Łukasz Górnicki („Dworzanin polski”).
Do rozwoju polszczyzny przyczynił się między innymi rozwój druku. Ludzie zajmujący się nim chcieli zaspokoić głód słowa w języku polskim, a powstający rynek księgarski obejmujący terytorium całego państwa sprzyjał ujednoliceniu norm ogólnopolskiego języka literackiego. Do rozwoju języka polskiego na pewno przyczyniła się reformacja, której konsekwencją był przekład Pisma Św. na języki narodowe. Reformatorzy byli niechętni rzymskim założeniom, a same narody próbowały dążyć do suwerenności.
Ważne miejsce w rozwoju i przemianach polskiego języka i wiersza zajmuje Stanisław z Bochni Gąsiorek vel Anserinus, zwany Kleryką (przed 1504-1562). Zostawił on kilka wierszy pisanych po polsku dokładnym sylabowcem jako teksty do kantat wykorzystywanych podczas uroczystości. Byłą to poezja dworsko - panegiryczna i obywatelska, któ®a próbowała sprostać ogładzie poezji łacińskiej. W 1530 roku wyszły jego wiersze: „O podwyższeniu Zygmunta Augusta królewicza na Księstwo Wielkie Litewskie” i „ „-`' na Królestwo Polskie”. Utwory te zawierają pochwałę dynastii i władcy. Od XV-wiecznych utworów wyróżnia je także obecność zbiorowego podmiotu, który przemawia w imieniu poddanych, a nie jak w średniowiecznych panegirykach bezpodmiotowo, tylko chwaląc. W utworach Kleryki widoczny jest takt językowy, unikanie nadmiernej stylizacji „antykizującej”. Autor ma świadomość, że łac. Wyrażenia często nie przystają do polskich znaczeń. W utworze „Fortuna” autor zajął się typowym dla renesansu tworzeniem ksiąg wróżebnych. Ale nie jest ono już potów®zeniem średniowiecznej tradycji , bo tutaj utwór® jest żartobliwy, jest prawie trawestacją średniowiecznych utworów tego typu.
Po poprzednim stuleciu wiek XVI odziedziczył dwa rodzaje wiersza: asylabiczny - zdaniowo - rymowy oraz sylabiczny. Pierwszego używano do recytacji i tematu epicko - narracyjnego, a drugiego w pieśniach i dzięki związkowi z muzyką zachował swój rozmiar i rytm, a więc był właściwie sylabotonizmem. Pod wpływem wiersza sylabicznego średniowiecznej łąciny powstał system pośredni, tzw. sylabizm względny. Opierał się na stałej liczbie sylab w wersach, ale z dopuszczeniem niewielkich odstępstw.