STRES A ZDROWIE PSYCHICZNE
SPIS TREŚCI:
POJĘCIE STRESU
STRES JAKO POWSZECHNY PROBLEM W SZKOLE
SPOSOBY UWALNIANIA SIĘ OD STRESU
CO ROZUMIEMY POD POJĘCIEM "STRES"?
Stres jest pojęciem, które stało się modne na całym świecie.
Używane jest w różnym kontekście i różnie rozumiane przez różne osoby. Większość ludzi ma negatywne skojarzenia ze słowem "stres".
W najogólniejszym ujęciu to "nieswoista reakcja organizmu na wszelkie stawiane mu zadania".
• Stres jest to stan wzmożonej gotowości i nadmiernego pobudzenia organizmu, by lepiej, skuteczniej i efektywniej zadziałać. Nie jest to zjawisko całkiem negatywne. Bez stresu nie potrafimy żyć.
Stres można nazwać przyprawą życia.
• Stres jest to reakcja na docierające do człowieka bodźce.
Bodźce te pobudzają podwzgórze i przysadkę mózgową, by tak stymulowały nadnercza, by one z kolei poprzez hormony kory nadnerczy przyspieszały akcje serca i częstość oddechu, powodowały wzmożenie lepkości krwi, podwyższały poziom glukozy, cholesterolu i innych wysokoenergetycznych substancji
w krwioobiegu. To wszystko dzieje się po to, by organizm człowieka
w sytuacjach stresowych umiał przygotować się do walki
bądź do ucieczki.
Stres to nieswoista reakcja mobilizująca pracę całego aparatu fizjologicznego i psychicznego człowieka. Jeśli taka reakcja występuje często, wywołuje określone psychofizyczne szkody.
Tym, co wywołuje mobilizację ( a więc stresorem) może być zarówno zmiana temperatury otoczenia, wirus, uszkodzenie ciała,
jak i emocjonalne przeżycia ( lęk, gniew, depresja).
Stres w kategoriach fizjologicznych i biochemicznych to stan alarmowy, reakcja stresowa w organizmie ludzkim nie przebiega inaczej, niż w organizmie zwierzęcia.
Zwierzęta walczą lub uciekają, dlatego muszą być przygotowane do
wzmożonego wydatku energetycznego.
Hans Sejle, jeden z pierwszych badaczy stresu, preferował
neutralne znaczenie tego określenia.
Jego zdaniem, stres jest bodźcem motywującym każdego z nas
do działania, a w odpowiednich "dawkach" także źródłem radości.
Stres sam w sobie nie jest ani zły, ani dobry.
Według Sajle`ego również niekorzystny jest nadmiar stresów,
jak też ich niedostatek.
Często próbujemy zmniejszyć swoje obciążenie i wymagania wobec siebie na przykład biorąc urlop.
W sytuacji zbyt małej stymulacji, np. w okresie bezrobocia,
przebywania w zbyt mało atrakcyjnym środowisku, większość ludzi
ma poczucie apatii, a nawet depresji.
Ludzie mogą postrzegać te same sytuacje w różny sposób,
dla jednych mogą być one stresujące, dla innych przyjemne.
Stresu nie można uniknąć, jest on nieodzowną częścią naszego życia.
Umiejętność radzenia sobie ze stresem oznacza dążenie do równowagi między zewnętrznymi bodźcami i reakcjami na nie oraz poszukiwanie takiego poziomu stresu, który zwiększa naszą energię i motywację.
Inni badacze zjawiska stresu uważają stres za jedno z największych
zagrożeń zdrowia psychicznego. Stres towarzyszy różnym sytuacjom życia codziennego, pojawia się nie tylko w życiu dorosłych, ale i dzieci.
Wszyscy podlegamy jego oddziaływaniu.
Ze względu jednak na indywidualne cechy, stan zdrowia i wcześniejsze doświadczenia wykazujemy różną odporność na jego negatywne skutki. Zachowanie w stresie różni się w sytuacji niezagrażającej,
bowiem towarzyszą mu bardzo silne emocje, często wymykające się spod kontroli. O przeżywaniu stresu mogą świadczyć najróżniejsze objawy.
Wśród fizycznych są: częste bóle głowy, wzmożona potliwość, zaburzenia przemiany materii, kłopoty ze snem, kołatanie serca, drżenie mięśni itp.
Wśród psychicznych: obniżony nastrój, trudności w koncentracji uwagi, ogólny niepokój, chwiejna samoocena, negatywizm itp.
W zachowaniu: obgryzanie paznokci, odmowa wykonywania poleceń, złośliwość, nagminne zapominanie etc.
W zakresie emocji mogą pojawiać się: drażliwość, zmienność nastroju, wybuchy złości, zachowania agresywne
lub wycofywanie się, płaczliwość, apatia, zamknięcie się w sobie, zahamowanie, niechęć do życia.
Natomiast zaburzenia na poziomie poznawczym to: trudności
w skupieniu i utrzymaniu uwagi, trudności z zapamiętywaniem wyuczonego materiału, luki pamięciowe, osłabione kojarzenie opanowanego materiału, zmniejszona zdolność wypowiadania się.
Ignorowanie symptomów alarmowych może spowodować stałe narastanie obciążenia organizmu, a w efekcie nagłe załamanie się odporności i wytrzymałości. Może wówczas wystąpić choroba,
która jest efektem nierozładowanego, nadmiernego stresu.
Zjawisko stresu wg Selye′go przebiega w fazach:
stadium reakcji alarmowej - reakcja zaskoczenia i niepokoju;
stadium odporności- faza przystosowania;
stadium wyczerpania- stadium wypalenia, a więc zużycie zapasów energii prowadzące do zmęczenia lub załamania się, a w przypadku krańcowym nawet do śmierci;
stadium przewlekłego stresu.
Najczęstszymi obszarami stresogennymi są:
miejsce pracy i pełniona funkcja;
życie rodzinne;
nasza konstrukcja psychiczna (osobowość);
nasz organizm (pogorszenie się stanu zdrowia, niesprawność,
brak akceptacji samego siebie itp.).
STRES JAKO POWSZECHNY PROBLEM W SZKOLE.
Należy zwrócić uwagę, że oprócz stresów szkodliwych są stresy też stresy przyjemne , które działają korzystnie na organizm.
Do takich należą : osiągnięcie sukcesu, korzystny obrót wydarzeń, zaspokojenie silnego pragnienia, wyczyny sportowe itp.
Każdy z nas musi nauczyć się akceptować pewien poziom stresu, ponieważ stres jest czymś nieuchronnym w naszym życiu. Po to aby dobrze funkcjonować dziecko musi wykazywać pewien poziom aktywności, pozostawać czujne, skupiać uwagę i właściwie reagować.
Zarówno sytuacje szkolne jak i poza szkolne związane są z pewnymi oczekiwaniami otoczenia. Przynajmniej niektóre cele muszą być podjęte
i zrealizowane. Często mają one charakter zadań prowokujących
do podejmowania nowych działań w przezwyciężaniu trudności.
Nawet zabawa wymaga umiejętności współżycia, współpracy
i koordynacji działań.
Nieumiejętność radzenia sobie ze stresem prowadzi do utrwalenia objawów schematu „błędnego koła”:
Jak okropnie (myślę o zewnętrznej sytuacji)
⇓
Nie umiem sobie z tym poradzić (myślę o sobie)
⇓
Czuję się okropnie, jestem do niczego ( odczuwam negatywne emocje)
⇓
Nic mi się nie chce (rezygnuję z działania)
⇓
Jest jeszcze gorzej (ocena sytuacji i siebie)
Sytuacja wydaje się bez wyjścia, więc owo wyjście pojawia się „obok”:
Wagary, agresja, wzmożona zachorowalność, podatność na infekcje- człowiek myśli o dalszych porażkach i czuje przygnębienie, rozpacz, strach. Szkoła bywa źródłem poważnych stresów. W sytuacji szkolnej nauczyciel może pomóc uczniowi wyjść z „błędnego koła” podejmując indywidualne działania i mówiąc np.:
Sytuacja nie jest beznadziejna, a stała się zła bo...
⇓
Konkretne przyczyny złych ocen (co umie, z czym ma kłopoty)
⇓
Mocne strony dziecka (podjęcie decyzji)
Dziecko zaczyna dostrzegać drogi wyjścia, stopniowo pojawiają się pozytywne emocje: nadzieja, radość z drobnego sukcesu, gotowość
do dalszych prób poprawy swojej sytuacji- człowiek dostrzega szansę powodzenia, myśli o sukcesach (na swoją miarę) i czuje ciekawość, zadowolenie, może nawet entuzjazm.
Stres jest poważnym i narastającym problemem społecznym.
Często przyczyną stresu w szkole są relacje międzyludzkie.
Uczniowie, dla których szczególnie ważna jest grupa rówieśników stwarzająca poczucie pewności, mogą źle tolerować niewłaściwe relacje
z kolegami. Manifestuje się to różnorodnymi dolegliwościami somatycznymi, które stają się przyczyną unikania niektórych lekcji
lub częstej i długotrwałej absencji szkolnej. W przypadku dokuczania, wykluczania z grupy lub fizycznej przemocy ze strony innych, uczniowie próbują uciekać ze szkoły, a gdy w niej przebywają, są smutni, przygnębieni i wyizolowani. Uczniowie o ekstrawertywnej osobowości mogą okazywać tupet lub agresję w stosunku do nauczycieli, często aby zyskać uznanie w oczach kolegów. Stwarzają oni duże trudności.
Następstwem tego są złe wyniki w nauce, co dodatkowo pogarsza ich
relacje z innymi ludźmi.
Źródła stresu mogą tkwić także w domu rodzinnym uczniów.
Mogą to być złe warunki higieniczne, ciasnota w mieszkaniu, niewłaściwy sposób odżywiania się, zwłaszcza w przypadkach, gdy sytuacja domowa
w drastyczny sposób odbiega od przeciętnej w danej grupie.
Uczniowie ci mogą też być narażeni na przykre reakcje z e strony kolegów.
Źródłem stresu może być obciążenie obowiązkami domowymi, opieką nad młodszym rodzeństwem, niepełnosprawnym krewnym .
Te sytuacje mogą powodować ograniczenie kontaktów i zajęć pozaszkolnych, utrudniać odrabianie lekcji w domu.
Uczniowie ci często osiągają słabe wyniki w nauce, są zmęczeni w szkole.
Jest wreszcie grupa uczniów krzywdzonych w domu- fizycznie, psychicznie, seksualnie.
Rodzi to wiele emocji- poczucie lęku, winy, niepewności.
Pojawiają się sprzeczne uczucia- miłość i nienawiść wobec osoby, która krzywdzi dziecko, doprowadzając do napięć przekraczających jego możliwości.
W młodszym wieku szkolnym napotykamy na stresujące sytuacje zarówno różne, jak i podobne do tych, z którymi mają do czynienia dorośli. Dzieci nie posiadają jednak takich samych jak dorośli możliwości radzenia sobie ze stresem. Można jednak pomóc dziecku ucząc je rozpoznawania stresu- wyjaśniając czym jest stres i jak rozpoznawać
jego objawy.
W klasie pierwszej czynnikami stresującymi mogą być:
wejście w nową grupę,
strach przed odróżnianiem się w jakiś sposób od innych dzieci,
drwiny rówieśników,
niezrozumienie lekcji,
konieczność dostosowania się do dyscypliny szkolnej,
strach przed skarceniem przez nauczyciela.
W drugiej klasie szkoły podstawowej dziecko przeżywa stres spowodowany:
sprawdzianami,
brakiem czasu na dokończenie pracy,
koniecznością pozostania po zajęciach lekcyjnych,
wybraniem go jako ostatniej osoby do zespołu,
spotkaniem nauczyciela z rodzicami.
U dzieci z klasy trzeciej jako czynniki wywołujące stres- stresory dołączają się:
strach, że przyjaciele znajdą innych przyjaciół,
strach przed wyjawieniem ich sekretów,
obawa przed dezaprobatą ubioru lub wyglądu.
U uczniów klas starszych występują napięcia związane z :
obawą przed pozostaniem w tej samej klasie,
strachem przed brakiem popularności,
strachem przed nieznanymi zjawiskami wynikającymi z dojrzewania seksualnego.
SPOSOBY UWALNIANIA SIĘ
OD STRESU.
Już samo rozpoznanie stresu i nazywanie towarzyszących mu odczuć łagodzi wewnętrzne napięcie.
Zmniejszenie napięcia może odbywać się także przez aktywność pozwalającą na wydatkowanie nagromadzonej energii lub ćwiczenia relaksacyjne. Tym jest to skuteczniejsze, im bardziej dana czynność jest lubiana przez dziecko. Prawie wszystko to, co lubi dziecko, może być działaniem powodującym odprężenie. Istnieją także pewne specyficzne oddziaływania, mające na celu łagodzenie napięcia poprzez uwalnianie zbędnej energii bądź jej równoważenie.
Taką rolę pełnią:
zabawy
zajęcia ruchowe
ćwiczenia relaksacyjne
wykorzystanie wyobraźni dziecięcej do konstruowania pozytywnych obrazów.
Zabawy ruchowe integrują grupę, ukierunkowują energię, uczą opanowywania reakcji agresywnych.
Dostarczają one też wielu pozytywnych doświadczeń w kontakcie
z rówieśnikami.
Relaksacja za pomocą specjalnych ćwiczeń przynosi danej osobie odprężenie psychiczne i fizyczne. Powoduje ona zmiany fizjologiczne organizmu polegające na:
pogłębieniu i zwolnieniu oddechu;
zmniejszanie aktywności układu nerwowego;
spadku napięcia mięśniowego.
Należy pamiętać również o wspomaganiu poczucia własnej wartości.
Istnieje tu wiele możliwości. Istotne jest dla osiągnięcia tego celu wzmacnianie pozytywnych informacji, będących podstawą dobrej samooceny i w konsekwencji prawidłowego funkcjonowania opartego
o naturalną aktywność i bazującego na zwiększających się umiejętnościach.
Ważną rolę w budowaniu u dziecka poczucia własnej wartości może spełnić nauczyciel poprzez określone oddziaływania wobec uczniów:
zainteresowanie każdym dzieckiem;
zwracanie się do dzieci po imieniu;
okazywanie sympatii i zrozumienia;
częste rozmowy na zgłaszane przez dzieci tematy;
uważne słuchanie;
podkreślanie rzeczy dobrych, a nie złych;
krytykowanie zachowania nie człowieka;
chwalenie za podejmowany wysiłek;
unikanie stawiania ultimatum i osądzenia ;
zachęcanie do odkrywania źródeł dobrego samopoczucia;
przyzwolenie na branie odpowiedzialności za swoje działania;
respektowanie prawa do własnego zdania i błędów;
informacje o decyzjach, które ich dotyczą;
dzielenie się z rodzicami pozytywnymi uwagami o ich dziecku;
Wysokie poczucie własnej wartości zwiększa odporność psychiczną, aktywność i pozytywny stosunek do życia.
LITERATURA:
Renaud J., Przewodnik antystresowy, Wyd. Interpress Warszawa 1993;
Rylke H., Klimowicz G., Szkoła dla ucznia. Jak uczyć życia
z ludźmi, Warszawa 1992;
Everly G.S., Rosenfeld, Stres, terapia i autoterapia, PWN Warszawa
1992;