Pojęcie i rodzaje przemocy
Postrzeganie zjawiska przemocy jest nierozerwalnie splecione z procesem demokratyzacji życia, którego fundamentalnym przejawem jest prawo do nietykalności osobistej. Powszechne rozumienie przemocy opiera się na założeniu, że jest to każde wkroczenie na terytorium osobiste drugiej osoby przez ograniczenie jej praw do rozwoju, wolności oraz ekspresji, jak i zmuszanie jednostki do zachowań niezgodnych z jej własną wolą. Obszar zjawisk objętych pojęciem przemocy jest bardzo szeroki, wskazuje na to wieloznaczność samego terminu, jego różne konotacje w zależności od tego czy rozważane są źródła czy taż następstwa stosowania przemocy. Stosowanie przemocy czasami zastępowane jest określeniem agresja. Etymologicznie termin ten pochodzi od łacińskiego słowa agressio, który można oddać za pomocą słowa napad.
W literaturze psychologicznej podejmuje się czasem próby oddzielenia aktu przemocy od aktu agresji, wychodząc z założenia, że celem agresji jest zaszkodzenie ofierze, podczas gdy celem przemocy jest wywarcie pewnego rodzaju wpływu. W przemocy cierpienie, zaszkodzenie jest sposobem osiągania innego celu, na przykład wymuszenia zachowań pożądanych. Nie musi ona mieć charakteru destruktywnego, lecz może kierować się wzniosłymi pobudkami. W agresji zaszkodzenie, cierpienie stanowi przynajmniej jeden z głównych celów. Intuicyjnie wyczuwa się różnicę między przemocą a agresją, to jednak kryteria tego podziału nie wydają się uzasadnione. Zróżnicowanie to opiera się na wewnętrznych motywach działania sprawcy, które nie są sprawdzalne empirycznie. Jak pokazuje rzeczywistość, granicę pomiędzy zadaniem wyłącznie cierpienia a zaszkodzeniem ofierze wyznaczają niejednokrotnie nie intencje, a siła ataku oraz odporność ofiary.
Kontrast pomiędzy agresją a przemocą staje się jeszcze bardziej niejasny, w świetle funkcjonujących w psychologii podziałów na różne typy agresji w zależności od przyjętego kryterium.
Agresja i przemoc to pojęcia bliskoznaczne jednak wyraźnie rozróżniane na gruncie prakseologii i częściowo na gruncie psychologii. Trudno jednak znaleźć rozgraniczenie znaczeniowe w praktyce społecznej. Zatem rozróżnienie takie jest dla niniejszej pracy nieprzydatne, dlatego przyjmuje się te wyrażenia za określające to samo zjawisko.
Pojęciu agresji ujmowanej behawioralnie towarzyszy pojęcie agresywność, lecz nie należy mylić tych terminów. Agresję rozumie się jako czynność, a agresywność - jako właściwość. Jest to cecha osobowości, nabyta i utrwalona poprzez uczenie się społeczne. Charakteryzuje się częstymi i nieadekwatnymi do sytuacji reakcjami agresywnymi o znacznym nasileniu. Agresywność to względnie trwała gotowość do reagowania agresją. Ludzie różnią się nie tylko siłą, czasem trwania i formami reakcji agresywnych, ale również ilościami i rodzajem sytuacji wywołujących agresję. Agresywność zmienia się na przestrzeni życia człowieka, wskazując największe nasilenie w młodości.
Punktem wyjścia dla zdefiniowania terminu agresja jest wskazanie różnic, jakie zachodzą pomiędzy zbliżonymi pojęciami gniewu i wrogości. Gniew odnosi się do stanu pobudzenia emocjonalnego, któremu na ogół towarzyszy aktywizacja autonomicznego układu nerwowego i charakterystyczny wyraz twarzy. Gniew nie stanowi fizycznego zagrożenia dla innych, podobnie nie musi poprzedzać aktu agresji, jednak może do niego pobudzać. Dzieje się tak, ponieważ reakcje agresji redukują napięcie spowodowane wzbudzeniem gniewu. Gniew jest jednym z popędów pobudzających do aktu agresji, ale występują też reakcje agresywne, którym nie towarzyszy emocja gniewu.
Natomiast wrogość to reakcja nawykowa, czyli pewna dyspozycja, charakteryzująca się negatywnym nastawieniem albo pejoratywną oceną ludzi lub wydarzeń. Stanowi głównie zgeneralizowaną odpowiedź na powtarzający się atak. Określa się ją jako część reakcji agresywności, podobnie jak gniew. Wrogość można traktować jako warunkową reakcję gniewu, która nie posiada jego autonomicznych komponentów.
Rozmaitość przejawów zjawiska przemocy, jak i jego niejasność pojęciowa przyczyniły się do wielu prób zdefiniowania przemocy, które nie doprowadziły jednak do jednoznacznego określenia. Zwykle definicje te biorą pod uwagę następujące podstawowe kryteria: rodzaj zachowania, intencje oraz skutki.
Przykładem pierwszego podejścia są definicje, które termin agresja rezerwują dla reakcji polegających na działaniu szkodliwymi bodźcami na inny organizm. Specyficzny dla obiektu agresji jest fakt, że stanowi on jakąś barierę dla agresora lub źródło szkodliwych bodźców, które agresor chce przełamać lub wyeliminować. Wyraża się poprzez ekspresję siły fizycznej skierowanej przeciw innym lub przeciw sobie, polegającej na zadawaniu bólu, niszczeniu mienia, maltretowaniu, zaniedbywaniu czy wykorzystywaniu seksualnym, bądź wymuszeniu zachowań pod groźbą zranienia albo zabicia. Przyporządkowane są tutaj również wszelkie działania werbalne polegające na grożeniu i odrzucaniu oraz działania umysłowe zmierzające do zdobycia panowania stanowiącego zagrożenie, stąd za ból uznaje się zarówno ból fizyczny jak i psychiczny.
Określenia te nie biorą pod uwagę faktu, iż nie tylko działanie, ale i zaniechanie działania może być źródłem krzywdzenia jednostki. Kolejna trudność pojawia się przy określeniu sytuacji, w której krzywda nie jest efektem zamierzonego działania, lecz nieszczęśliwego wypadku, świadomej niemożności zapewnienia bezpieczeństwa, czy nieznajomości prawidłowych metod postępowania.
Agresja jest zawsze oceniana na podstawie osądu społecznego, w którym bierze się pod uwagę zarówno motywy jednostki, jak i okoliczności czy warunki, w których takie zachowanie występuje.
Drugim kryterium, na którym bywa na ogół budowana definicja przemocy, jest koncentracja na intencjach działania sprawcy i ich skutkach. Przykładem formułowania przemocy o kryterium skutków są definicje, które zakładają, że w agresji zawsze znajdziemy wyraźną intencję, ukierunkowanie mające na celu spowodowanie określonej krzywdy. Innymi słowy: agresja to intencjonalne wywieranie wpływu na ludzi, przyjmujące postać inicjowanego ataku, w którego wyniku ich aktualny poziom rozwoju somatycznego i duchowego jest mniejszy niż potencjalny poziom tego rozwoju.
Ujęcie to wydaje się być wystarczające w odniesieniu do przemocy strukturalnej, jest jednak nieadekwatne do przemocy personalnej. Wobec braku określenia rodzaju tego wpływu łatwo może dojść do uznania daleko posuniętego liberalizmu za akt przemocy. Jeżeli przesadny liberalizm i nadmierna presja mieszczą się w kategorii przemocy wtedy definicja ta przestaje być zasadna. Umyślność właściwie nie należy do samego działania, lecz je poprzedza, a wyróżnienie jej od tła aktu jest wielce utrudnione. Cecha umyślności nie musi być równoznaczna ze świadomym spowodowaniem szkody. Jednak zamierzenie pozostaje najważniejszym kryterium w ocenie agresji.
Przechodząc ponad problemem różnic w definiowaniu pojęcia przemocy, wydaje się, że wszystkie zasygnalizowane powyżej kryteria stanowią klucz do zrozumienia istoty zjawiska.
Na określenie tego terminu składają się więc wszelkie nieprzypadkowe akty godzące w osobistą wolność jednostki lub przyczyniające się do fizycznej, a także psychicznej szkody osoby, czy utraty cenionych wartości, wykraczające poza społeczne zasady wzajemnych relacji.
Wyrażona w ten sposób definicja uwzględnia skutki zachowania, społeczne wzory oraz intencje stosowania przemocy, jednocześnie pozostawia na uboczu trudny, a często wręcz niemożliwy do ustalenia stopień nieprzyjaznych motywacji działania na szkodę ofiary.
Istotną rolę w postrzeganiu zachowania, jak i jego ocenie odgrywa znaczenie norm i wzorów. Proponuje się zatem rozpatrywanie zjawiska przemocy w oparciu o dwa podstawowe wymiary. Pierwszym jest zasadność w świetle norm społecznych i wyróżnia się tu przemoc społecznie akceptowaną lub przemoc niedopuszczalną. Różnice pomiędzy prospołeczną i antyspołeczną agresją są bardzo subtelne i trudne do zwerbalizowania. Przykład pierwszej z nich stanowi przemoc reaktywna w obronie własnej (wojny), a także agresja prawnie usankcjonowana, która stosowana jest przez wymiar sprawiedliwości (kary, więzienia).
Drugi wymiar stanowi stopień instrumentalności przemocy, w którym wyróżnia się przemoc podejmowaną z premedytacją, jako narzędzie wpływu na innych dla uzyskania określonego celu. Wyrządzona w tym wypadku szkoda lub krzywda jest kosztem pośrednim, wliczonym w całą operację. Ten rodzaj agresji określa się mianem instrumentalnej lub zimnej.
Przemoc taka przybiera liczne formy i występuje w różnym nasileniu. Za ilustrację mogą posłużyć związki uczuciowe najbliższych osób, gdzie jeden z partnerów wykorzystuje zależność emocjonalną drugiego dla swoich egoistycznych celów. Zdarza się tak niekiedy w relacjach pomiędzy małżonkami, którzy stosują wobec siebie przemoc ekonomiczną. Przejawia się ona ograniczeniem dostępu ofiary do pieniędzy, zmuszaniem do proszenia o każdy grosz, fałszowaniem stanu zasobów rodziny, wykradaniem pieniędzy, niedopuszczaniem ofiary do pracy zarobkowej. Wynikiem tych działań jest rujnująca zależność od partnera i szczególna podatność na przemoc.
Innym przykładem jest gwałt, który polega na bezpośrednim użyciu siły, prowadzącej do obezwładnienia pokrzywdzonego, a tym samym pozbawienia go możliwości obrony, celem przywłaszczenia mienia (rozbój) lub zaspokojenia seksualnego (gwałt seksualny).
Przeciwstawieniem przemocy instrumentalnej jest przemoc ekspresyjna, gdzie działanie i jego efekty są źródłem satysfakcji dla podmiotu stosującego takie zachowanie. Poprzedzona jest zazwyczaj złością i gniewem, a za cel oraz środek działania przyjmuje zniszczenie przeciwnika, w literaturze przyjmuje miano celowej, bądź wrogiej czy gorącej.
Przykład stanowi perwersyjna przemoc psychiczna, na którą składają się jawne lub ukryte wrogie zachowania jednej lub wielu osób wobec wyznaczonej osoby. Celem tych działań jest atak na tożsamość drugiej osoby w celu pozbawienia jej wszelkiej indywidualności. Jest to autentyczny mechanizm niszczenia moralnego, mogący doprowadzić do choroby psychicznej lub samobójstwa. Charakteryzuje się ona następującymi zachowaniami: izolacja, ograniczenie snu i pożywienia, narzucanie własnych sadów, degradacja werbalna, groźby, dyskwalifikowanie.
Skrajną formą agresji gorącej jest sadyzm, czyli czerpanie przyjemności z zadawania bólu i cierpienia innym osobom, powiązane z doznawaniem przyjemności seksualnej. Zadawany ból może odnosić się zarówno do sfery fizycznej jak i psychicznej przez upokarzanie, poniżanie lub wykorzystywanie.
Wyjątkowo trudnym do zdefiniowania rodzajem przemocy jest samoagresja. Ogólnie można przyjąć, że są to wszelkie intencjonalne, celowo podjęte działania, których jednym ze skutków, założonych przez osobę działającą, jest szkoda, jaką wyrządza własnemu organizmowi. Przejawem tego rodzaju przemocy jest obok samookaleczeń i połykania obcych ciał, samobójstwo. Jako akt odebrania sobie życia klasyfikuje się w zależności od motywów. Wymienia się trzy typy: samobójstwo altruistyczne, którego motywem jest poświecenie się dla dobra innych, anomiczne, będące rezultatem poczucia utraty sensu życia, wyobcowania, samotności, utraty kontaktu z normami i wartościami społecznymi oraz samobójstwo egoistyczne, wynikające z poczucia głębokiego niepowodzenia osobistego.
Bibliografia:
1. I. POSPISZYL. Przemoc w rodzinie. Warszawa 1994.
2. A. CZAPCZYŃSKA. Przemoc w służbie wychowania. "Niebieska Linia" 1999 nr 3.
3. I. OBUCHOWSKA. Agresja. W: Encyklopedia pedagogiczna. Red. W. Pomykało. Warszawa 1997.
4. K. WARCHOŁ. Przemoc w środkach komunikowania masowego - oddziaływania i metody badania. "Przekazy i opinie" 1982 nr 1.
5. J. RANSCHBURG. Lek, gniew, agresja. Warszawa 1980.
6. Z. SATOR. Społeczne implikacje przemocy i terroru. W: Przemoc i terror. Red. P. Góralczyk i [in].. Warszawa 2001.
7. M. F. HIRIGOYEN. Molestowanie moralne. Perwersyjna przemoc w życiu codziennym. Poznań 2002