TRUDNE ZACHOWANIA
CO POPRZEDZA I CO NASTĘPUJE PO TRUDNYM ZACHOWANIU.
Sekwencja A-B-C: co to znaczy?
Literą A oznaczamy wydarzenie poprzedzające dane zachowamie, czyli to, ci się działo bezpośrednio przedtem. B oznacza zachowanie, czyli to, co dziecko rzeczywiście robi i mówi. C - to konsekwencje zachowania dziecka, czyli to, co dzieje się bezpośrednio po wystąpieniu danego zachowania.
Jak wynika z badań, na problemy płynące z trudnych zachowań dzieci dobrze jest patrzeć pod kątem tych trzech elementów: zachowania, tego, co stało się przedtem i tego, co nastąpiło potem.
Oto przykład:
A: “Stałam w sklepie, w kolejce do kasy. Wojtek wkładał czekoladki do koszyka, a ja je wyjmowałam. Wojtek powiedział: “Chcę czekoladkę!”, a ja na to: “Nie kochanie, dostaniesz ciastko, kiedy wrócimy do domu”. Usłyszałam krzyk: “Daj mi tę cholerną czekoladę!” Poprosiłam go, żeby nie robił awantury.
B: Wojtek zaczął krzyczeć, kopać, położył się na podłodze blokując dojście do kasy, tak że inni ludzie nie mogli przejść.
C: Wszyscy patrzyli na mnie, czułam się strasznie zażenowana. Dałam mu czekoladę i powiedziałam: “Poczekaj aż wrócimy do domu!” Uspokoił się od razu i zaczął jeść czekoladę. Byłam bardzo zła, rozżalona i upokorzona.”
Książeczką drugą poświęcamy tym trzem elementom. Będziemy też mówić o tym jaki jest związek między nimi a codziennymi sytuacjami, z którymi musimy sobie radzić.
B - czyli zachowanie.
W pierwszej książeczce mówiliśmy kilkakrotnie o zachowaniu. Mamy nadzieję, że potraficie już (a) nazwać konkretne trudne zachowanie, (b) zebrać podstawowe informacje na jego temat.
Jeżeli macie z tym kłopoty, prosimy, nie poddawajcie się; być może dalsza lektura i realizacja zadań, o których będziemy mówić dalej, pomogą wam ujrzeć cel, do którego zdążamy.
Notujcie więc dalej częstotliwość występowania danego zachowania. Kiedy zbierzecie już informacje z około tygodnia, możecie przejść do następnego etapu, o którym piszemy w tej książeczce.
C - czyli konsekwencje.
Można wyróżnić cztery rodzaje wydarzeń, następujących bezpośrednio po danym zachowaniu, które znacząco wpływają na dalsze zachowanie dziecka. Zajmiemy się teraz dwoma z nich: nagradzaniem i wygaszaniem
Nagradzanie (wzmacnianie zachowania).
Jeżeli dziecko coś robi i skutkiem tego działania będzie jakieś przyjemne dla niego wydarzenie, to wtedy zwiększa się prawdopodobieństwo, że dziecko powtórzy to samo zachowanie w przyszłości. Jego zachowanie zostało wzmocnione, prawdopodobnie więc zachowa się znowu w taki sam sposób. (Takie nagradzanie nazywamy “wzmocnieniem pozytywnym”.)
Przykład nagradzania zachowania.
Jeżeli dziceko robi coś, co wam się podoba (pożycza zabawki innym dziecio,, znajduje swoja kurteczkę, przynosi rzecz, o którą prosicie, bawi się spokojnie samo przez kilka minut), a wy chwalicie je za to, to rośnie prawdopodobieństwo, że powtórzy ono to samo zachowanie w przyszłości.
Wygaszanie zachowania
Jeżeli dziecko coś robi i w rezultacie albo nic się nie dzieje, albo jest ono ignorowane, to zmniejsza się prawdopodobieństwo, że zachowanie będzie powtarzane. Zachowanie dziecka jest wygaszane.
Przykład wygaszania zachowania:
Jeżeli wasze dziecko robi coś, co wam się podoba (uśmiecha się do was, pokazuje różne przedmioty, opowiada historyjki), ale w rezultacie tych zachowań nic się nie dzieje ( zapominacie o tym, żeby się uśmiechnąć w odpowiedzi na jego uśmiech lub słuchać jego opowiadań), to zachowania takie będą zanikać.
Rodzice niestety często wygaszają pożądane zachowania, które powinni podtrzymywać (wzmacniać pozytywnie, nagradzać). Rodzice często też wzmacniają niepożądane zachowania.
Zasady są proste:
Zachowanie pożądane + wzmocnienie (nagroda) = więcej zachowań pożądanych
Zachowanie pożądane + brak wzmocnienia (wygaszanie) = mniej zachowań pożądanych
Zachowanie niepożądane + wzmocnienie (nagroda) = więcej zachowań niepożądanych
Zachowanie niepożądane + brak wzmocnienia (wygaszanie) = mniej zachowań niepożądanych
Karanie
Jeżeli dziecko zrobi coś i w rezultacie zdarzy się coś nieprzyjemnego dla dziecka, mniejsze jest prawdopodobieństwo, że to zachowanie powtórzy się w przyszłości. Dziecko zostało ukarane za to, że zachowuje się w ten sposób, więc prawdopodobnie nie będzie powtarzać tego zachowania.
Przykład karania:
Jeżeli wasze dziecko zrobi coś, co wam się niepodoba (uderzy inne dziecko, krzyczy na was, rzuca jedzeniem), a wy konsekwentnie je karzecie za to, zmniejsza się prawdopodobieństwo, że to zachowanie będzie się powtarzać. Jeżeli więc powiecie: “Jasiu, skoro rzucasz jedzeniem, to chyba nie jesteś głodny” i będziecie zabierać mu talerz za każdym razem, kiedy to zachowanie się powtórzy, dziecko prawdopodobnie przestanie tak robić.
Dziecko będzie się uczyć zachowywać poprawnie (np. jeść obiad bez rzucania jedzeniem) po to, aby uniknąć kary. Z czasem wystarcza samo ostrzeżenie przed karą. Taki sposób reagowania bazywamy wzmocnieniem negatywnym.
Wszystkie przykłady w naszej książeczce mówią o tym, jak C wpływa na B, czyli w jaki sposób reakcje na zachowanie dziecka pomagają zmieniać jego zachowanie. Rodzice i nauczyciele mogą wpływać na zachowanie dziecka, reagując na nie odpowiednio. Bardzo ważne jest to, co się dzieje po wystąpieniu danego zachowania.
A - zdarzenia poprzedzające
Najpierw omówilismy C (konsekwencje zachowań), a dopiero teraz mówimy o A (czyli o zdarzeniach poprzedzających), ponieważ naszym zdaniem, to co prowadzi do konfrontacji i kłótni, jest mniej istotne od tego, co następuje potem.Zdarzenia poprzedzające mogą jednak także okazać się bardzo ważne. Jeśli przyjrzymy się okolicznościom, w jakich dziecko zachowuje się źle, może się okazać, że działa ono według pewnego “klucza” - zachowuje się źle tylko w pewnych sytuacjach i tylko wobec pewnych osób.
Aby zyskać lepszy obraz tego co dzieje się w domu, wprowadźcie dodatkowy arkusz zapisów. którego będziecie używać równolegle z poprzednim. Codziennei wybierzcie jedno ze zdarzeń, które zaznaczyliście na Arkuszu zachowań (jedno każdego dnia) i opiszcie jak najdokładniej, co się zdarzyło.
Aby pomóc wam nauczyć się opisywania zdarzeń w formie sekwencji A-B-C, podajeny kilka przykładów przytoczonych przez innych rodziców.
Przykłady sekwencji A-B-C:
Zdarzenie poprzedzające - A
Marysia otrzymuje polecenie, żeby wstać z łóżka.
Zachowanie - B
Marysia mówi, że nie wstanie.
Konsekwencje - C
Mama woła ją kilka razy, w końcu po 20 minutach dziecko przychodzi, ale wszyscy są już spóźnieni.
Zdarzenie poprzedzające
Witek słyszy, że ma wyłączyć telewizor.
Zachowanie
Cłopiec ciągle włącza telewizor.
Konsekwencje
W końcu telewizor zostaje wyłączony - wszyscy mają troche spokoju.
Zdarzenie poprzedzające
Ania je śniadanie
Zachowanie
Dziewczynka ciągle wstaje od stołu
Konsekwencje
Mama biega za nią z miską płatków i karmi ją łyżeczką.
Zdarzenie poprzedzające
Jaś chce iść na huśtawkę. Tata mówi, że nie zdążą wrócić na podwieczorek.
Zachowanie
Jaś kładzie się na podłodze, kopie i krzyczy.
Konsekwencje
Tata poddaje się, idą na huśtawkę i spóźniają się na podwieczorek. Mama jest złą.
Zdarzenie poprzedzające
Michał wraca z przedszkola.
Zachowanie
Michał biega po mieszkaniu, wskakuje na krzesła i stołki.
Konsekwencje
Mama i tata proszą, żeby przestał, w końcu poddają się i pozwalają mu biegać.
Zauważyliście zapewne, że we wszystkich powyższych przykładach zachowania dzieci były w końcu nagradzane - poprzez pozwalanie im na robienie tego, czego chciały. Innymi słowy, trudne zachowania dzieci zostały wzmocnione pozytywnie - wskutek czego wzrosło prawdopodobieństwo powtórzenia się tych zachowań.
CO ROBIĆ, GDY POJAWI SIĘ TRUDNE ZACHOWANIE U DZIECKA.
Jak reagować na trudne zachowanie dziecka (czynnik C).
Zacznijcie opisywać przypadki danego zachowania na nowym arkuszu, by porównać je z danymi podstawowymi.
Zmiana reakcji: pamiętajcie o celu waszych działań.
Po przeczytaniu dwóch pierwszych książeczek zaczęliście zapewne dostrzegać, dzięki notatkom, jakie są wzorce trudnych zachowań waszych dzieci.
Dostrzegliście zapewne, że trudne zachowania pojawiają się w określonych porach i okreslonych sytuacjach. Przypuszczalnie wasze dziecko jest często wzmacniane pozytywnie, czyli mnagradzane za swoje trudne zachowania.
Na przykład:
czy nie nabraliście w zwyczaju powtarzania w kółko poleceń, bez nadziei na ich skuteczność? Czy nie dlatego się poddajecie, że to najłatwiejsze wyjście (byle tylko mieć święty spokój!)
Przyjrzyjcie się notatkom i przeanalizujcie, jakie są konsekwencje zachowań dziecka. Jak pamiętacie nagradzanie zachowania sprawia, że zwiększa się prawdopodobieństwojego ponownego wystąpienia. Tak się właśnie dzieje, kiedy poddajecie się; nieposłuszeństow prawdopodobnie powtórzy się, ponieważ to się dziecku “opłaca” - tzn. jest ono za nie nagradzane.
Zwracanie uwagi na pozytywne zachowania i wzmacnianie tych zachowań
Przypuśćmy, że po przeczytaniu pierwszej książeczki zdecydowaliście się zająć takimi zachowaniami, jak “nieposłuszeństwo” lub “niewypełnianie poleceń”, i że przez tydzień prowadziliście notatki na temat częstości występowania tego zachowania. Mamy nadzieję, że odnotowaliście w tym czasie przypadki, gdy dziecko wypełniało wasze polecenia.
Pamiętajcie, aby chwalić dziecko za każdym razem, gdy stawiacie w rubryce znaczek “Zachowania pozytywne” Mówcie zawsze za jakie konkretne zachowanie chwalicie dziecko. Czasami możecie dodać uścick pocałunek lub drobną nagrodę, jeżeli dobre zachowanie powtarzało się wielokrotnie.
Jeżeli nie było żadnych pozytywnych zachowań, ważne jest, abyście znaleźli codziennie trzy powody, dla których moglibyście pochwalić dziecko, np. za to, że ładnie zjadło obiad, było miłe, znalazło zgubioną rzecz...
Nie musi to być nic wielkiego; być może najlepsza jest sytuacja, gdy dziecko wypełni jest jakieś polecenie. Możecie wtedy powiedzieć: “Beatko, zrobiłaś to, o co cię prosiłąm. Jestem z ciebie bardzoz ciebie zadowolona!”
Dzieci uczą się najszybciej, kiedy dostają jasne i proste polecenia i chwalone za to, że je wypełniają. Wszyscy uczymy się w ten sposób!
Dzieci zwykle dobrze reagują na pochwały, jest to więc bardzo przyjemny aspekt podejści a behawioralnego. Zachęca to rodziców do częstszego chwalenia.
Jak dziecko uczy się być “dobre”
Do tej pory zajmowaliśmy się zasadami określającymi, w jaki sposób dziecko uczy się, jak być “dobre” albo, innymi słowy, jak nie być “złe”. Rodzice, którzy poznają te zasady i nauczą się je właściwie stosować, mogą skutecznie kierować zachowaniem dzieci. Przyjrzyjmy się więc motywom, które mogą skłaniać dzieci do nauki.
Jeżeli wskutek jakichś doświadczeń bastępuje w miarę trwała zmiana zachowania, nastawienia lub wiedzy, to mówimy o uczeniu się. Rozpoznawanie twarzy, jazda na rowerze, strach przed matematyką lub przed zebraniem towarzyskim - to efekty ucznenia się.
Mówiąc o uczeniu się, musimy odpowiedzieć na trzy pytania:
Czy dzieci wiedzą, co mają robić?
Czy wiedzą, jak to robić?
Czy wiedzą, kiedy mają to robić?
Dzieci mogą mieć odpowiednie umiejetności, mogą wiedzieć, kiedy z nich korzystać, a mimo wszystko nie wykorzystywać tej wiedzy. Pojawiają się cztery kolejne pytania:
Jak mogę skłonić Jasia, żeby zrobił to, czego od niego oczekuję?
Jeżeli Jaś już to robi, jak mam go zachęcić, żeby robił to dalej?
Co mogę zrobić, aby Kasia przestała robić to, co mi się nie podoba?
Jeżeli Kasia przestała to robić, jak mogę utrawlić tę zmianę?
W punkcie 2. mówiliśmy, że pożądane zachowanie można wzmacniać, (tzn. zwiększać prawdopodobieństwo powtórzenia się zachowania), jeżeli będzie ono nagradzane. Ale co zrobić z nieposłuszeństwem? Sądzimy, że niepożądane zachowanie można wyeliminować poprzez:
brak nagradzania (ignorowanie),
karanie.
Często nie możecie jednak ignorować nieposłuszeństwa, gdyż stracilibyście autorytet! Być może więc potrzebna jest kara, np. zakaz oglądania telewizji. Problem polega na tym, że jeżeli będziecie wymagać posłuszeństwa i straszyć karą, dziecko może dostać napadu złości. W tym momencie - niestety- wielu rodziców poddaje się. Zastanówcie się nad możliwością zignorowania napadu złości.
Ignorowanie złego zachowania lub zwracanie na nie jak najmniejszej uwagi.
Łatwo jest nam radzić, abyście nie poddawali się dzieciom, gdy dostają napadów złości (i tym samym nie nagradzali ich); znacznie trudniej jest wcielić ten pomysł w życie. Co więc możecie zrobić?
Oto niektóre z możliwych reakcji na złe zachowanie dziecka:
Nie zwracajcie najmniejszej uwagi na krzyki, niegrzeczne słowa czy protesty;
Ignorujcie napady złości, krzyki i płacze, zostawiając dziecko, o ile to możliwe, bez publiczności. Zajmijcie się swoimi sprawami.
Jeżeli naprawdę zależy wam na tym, aby dziecko było posłuszne, pokażcie mu, że rzeczywiście traktujecie serio to, co mówicie; stańcie obok dziecka i powtarzajcie polecenia głośno (ale bez krzyku) i zdecydowanie. Możecie wyglądać na napradę zagniewanych!
Jeżeli dziecko wypełnia wasze polecenie, pochwalcie je.
Odesłanie: metoda ignorowania trudnych dzieci
Jak już wspomnieliśmy, z badań wynika, że jedną z najcenniejszychnagród jest dla dzieci uwaga, jaką na nich skupiamy. Podobnie jedną z najbardziej skutecznych kar jest chwilowe niezwracanie uwagi na dziecko.
Najskuteczniejszą karą jest odesłanie. W praktyce oznacza to umieszczenie dziecka w bezpiecznym, ale nudnym miejscu: w kącie pokoju, na kotytarzu albo w innym miejscu, gdzie nikt nie zwraca na nie uwagi. Dziecko musi być ignorowane.
Odesłanie powinno trwać cztery minuty; pomocny może okazać się zegar kuchenny. Mówimy dziecku, że nie może wrócić do pozostałych członków rodziny, dopóki nie usłyszy dzwonka sygnalizującego, że minęły cztery minuty i dopóki nie przestanie płakać. Osoba, która odesłała dziecko, powinna je później przyprowadzić z powrotem.
Jeżeli dziecko nie chce zostać tam, gdzie zostało umieszczone, rodzice mają do wyboru: albo wprawiać się w okazywaniu stanowczości, nalegając, aby dziecko zostało w danym miejscuprzez cztery minuty, albo - jeżeli to nie skutkuje - całkowicie ignorować dziecko. Można np. wziąć gazetę i przejść do łazienki
Jeżeli dziecko po powrocie znowu zaczyna być niegrzeczne i uciążliwe, należy je odesłać na kolejne cztery minuty. Jeżeli to konieczne, powtarzamy to wielokrotnie w ciągu dnia. Na rysunku poniżej przedstawiamy sekwencję odesłania. Dziecko stara się tu walczyć z matką poprzez napad złości, kiedy nalega ona na jego posłuszeństwo.
Jeżeli zdecydujecie się zastosować odesłanie wytłumaczcie dziecku jeden raz, dlaczego zamierzacie to zrobić. Za każdym razem, gdy dziecko dostaje napadu złości, ostrzegajcie je tylko raz, że zostanie odesłane. Jeżeli zaczniecie stosować tę metodę, róbcie to zawsze, gdy dziecko ma napad złości. Nie dyskutujcie z nim w trakcie stosowania procedury. Bądźcie łagodni, ale bardzo zdecydowani. Nigdy nie odsyłajcie dziecka do miejsca, które wzbudza w nim lęk. Niech to będzie miejsce niezbyt ciekawe, nie stanowiące nagrody dla dziecka (np. korytarz). Najważniejsza jest wasza konsekwencja i zdecydowanie, gdyż tylko wtedy możecie liczyć na rezultat.
Bądźcie uparci! Niektóre zachowania zmieniają się bardzo wolno. Jeżeli czasami poddacie się (“tylko ten jeden raz”), to potem trudno wam będzie wrócić na “ring”. Wasza pozycja będzie słabsza niż poprzednio. To bardzo ważne: nie zniechęcajcie się, jeżeli sytuacja ulegnie pogorszeniu, zanim cokolwiek zmieni się na lepsze. Jeżeli wycofacie stare wzmocnienia i nagrody, dziecko może walczyć ze wszystkich sił (krzycząc coraz głośniej) o to, żeby dostać te nagrody z powrotem.
Sposoby radzenia sobie z sytuacjami opisanymi w punkcie I.
Jeżeli Marysia słyszy, że już czas wstawać, ale nie robi tego, można wyraźnie i stanowczo zapowiedzieć, że jej śniadanie będzie stało na stole jeszcze przez dziesięć minut, a później zostanie uprzątnięte. Jeżeli Marysia nie pospieszy się, to straci śniadanie. To samo należy spokojnie powtarzać codziennie. Nic złego się nie stanie zdrowemu dziecku, jeżeli raz czy dwa nie zje śniadania.
Jeżeli Witek słyszy, że ma wyłączyć telewizir, a ciągle włącza go na nowo, rodzice mogą wyłączyć odbiornik patrząc groźnie na syna. Jeżeli Witek znowu włączy telewizor, zostanie odesłany na cztery minuty. Jeżeli po powrocie znowu to zrobi - zostanie odesłany powtórnie. Należy uzgodnić, że wszyscy domownicy będą reagować w ten sam sposób. Najważneijsza jest konsekwencja.
Jeżeli Ania wstaje od stołu, należy zapowiedzieć, że jeśli wstanie od stołu jeszcze raz, będzie to oznaczało koniec jej posiłku. Nie należy starać się jej karmić w żaden sposób ani dawać ciastek przd następnym posiłkiem.
Jeżeli Jaś domaga się wyjścia na huśtawkę, rodzice powinni zdecydować co ich zdaniem jest właściwe - i powinni się tego trzymać. Napady złości prawdopodobnie znikną, kiedy Jaś przekona się, że dzięki nim ani nie postawi na swoim, ani nie skupi na sobie uwagi rodziców.
Jeżeli Michał po powrocie z przedszkola biega po mieszkaniu, można powiedzieć mu, że za minutę zacznie się jakieś zajęcie, które lubu, np. układanie z mamą łamigłowki albo jakaś inna zabawa. Ta “oferta” powinna być aktualna tylko przez minutę, tak aby Michał nauczył się, że zdarzenia, na których mu zależy, wymagają od niego szybkiej reakcji i współpracy.
Inne problemy, z którymi zmagają się rodzice.
Zdajemy sobie sprawę, że bardzo wielu rodziców ma ze swoimi dziećmi przeróżne kłopoty, o których tu nie wspominaliśmy. Mogą to być ucieczki, złe zachowanie w sklepi czy na wizytach, kłopoty ze snem. Bardzo często rodzice skarżą cię, że dzieci domagają się różnych rzeczy. Następny przykład jest ilustracją tego właśnie problemu. Jest to przykłąd typowej analizy sekwencji A-B-C.
Oto przykład analizy zachowania sześcioletniego Darka.
A: Zdarzenia poprzedzające
Darek zgłasza żądania zarówno w domu, jak i poza domem, ale częściej zdarza mu się to w miejscach publicznych, jak sklepy czy domy znajomych. W domu zdarza się to w różnych sytuacjacj, ale najczęściej wtedy, gdy matka ma gości albo jest bardzo zajęta: gotuje , pierze, rozmawia przez telefon. Szczególnie trudne są ranki i popołudnia.
Darek rzadziej domaga się czegoś od ojca i rzadko zachowuje się tak w jego obecności. Zachowania te nigdy nie pojawiają się w szkole ani w obecności osób, których Darek dobrze nie zna. Darek zaczyna domagać się różnych rzeczy, kiedy matka nie spełnia natychmiast jego prośby albo jeżeli mówi “nie”.
B: Zachowanie
Darek domaga się, aby matka dała mu coś lub kupiła, prosi o zgodę na pójście gdzieś czy zrobienie czegoś, lecz są to wszystko prośby, których matka nie może spełnić natychmiast lub których nie pochwala. Chłopiec zaczyna powtarzać swoją “prośbę”, wpada w gniew, tak że prośba zmienia się we wściekły rozkaż. Chodzi za matką, szarpie ją, w końcu płacze i krzyczy na nią lub zaczyna rzucać różnymi rzeczami itd. Zachowania takie pojawiają się mniej więcej siedem razy dziennie, za każdym raze trwa to około 20 minut. Zajścia te bywają bardzo gwałtowne, zależy to od miejsca i od tego, czego się chłopiec domaga.
C: Konsekwencje
Matka prosi Darka o spokój, rozmawia z nim, próbuje odwrócić jego uwagę, staje się coraz bardziej rozgniewana i sfrustrowana, straszy go (rzadko realizyje te groźby), krzyczy na niego, czasami go bije. Chłopcu rzeczywiści udaje się przyciagnąć wiele matczynej uwagi. W końcu matka czuje się zmęczona i poddaje się dla świętego spokoju. W miejscach publicznych, np. w sklepie, poddaje się szybko, aby uniknąc kompromitacji, scen, krytycznych uwag innych ludzi. Jest bardzo zdenerwowana, czasami wybucha płaczem.
W kolejnych rozdziałach pokażemy, w jaki sposób można zastosować podejście behawioralne do trudnych zachowań. Na tym etapi pragniemy przede wszystkim, aby rodzice zyskali większą jasność co do pozytywnych zachowań swoich dzieci, a także aby rozijali umiejętności radzenia sobie z trudnymi zachowaniami.
NAGRODY I KARY.
O nagrodach i karach
Od kilku tygodni prowadzicie notatki i zebraliście już sporo cennych informacji, sporo fragmentów “łamigłówki”, które skłądają się na obraz tego co się dzieje w waszej rodzinie. Być może - jak to się czasem zdarza - pewna poprawa nastąpiła już na wczesnym etapie obserwacji, przy pierwszych próbach zmian. Często jednak sytuacja ulega pogorszeniu zanim zacznie się poprawiać. Nie zniechęcajcie się tym! Nadal patrzcie na zachowania dziecka jako na sekwencje A-B-C. Nadal prowadźcie notatki na temat zachowania dziecka.
Kilka słów o nagrodach (zwanych czasem wzmocnieniami pozytywnymi).
Istnieją dwa rodzaje nagród: społeczne i konkretne (materialne).
Nagrody społeczne wydają się ważniejsze.
Oto niektóre z nich:
uśmiech, uwaga, chwalenie dziecka za konkretne zachowanie, zachęta, słowa: “Bardzo dobrze”, “Wspaniale”.
Nagrody konkretne to rzeczy i zdarzenia.
Oto lista nagród, jakie zdaniem rodzin, z którymi pracowaliśmy, były ważne dla dzieci:
książeczki, komiksy,
słodycze, ciastka,
wycieczki,
mazaki, znaczki, drobne monety,
czas spędzony z rodzicami,
lody,
małe zabawki,
zabawa.
Doświadczenie wskazuje, że nagrody społeczne są dla dzieci ważniejsze od rzeczy. Niektóre dzieci uspokajają się dopiero wtedy, gdy przeczytamy im bajkę.