Istnieją struktury społeczne, które wywierają wyraźną presję na niektóre jednostki w społeczeństwie, skłaniając je do podejmowania działań nonkonformistycznych, a nie zgodnych z przyjętymi wzorami postępowania.
Szczególnie istotne są 2 elementy:
kulturowo zdefiniowane zamierzenia i zainteresowania wytyczone jako usankcjonowane cele dla wszystkich lub dla różnie umiejscowionych członków społeczeństwa; cele te są zintegrowane i uporządkowane w określoną hierarchię wartości; cele dominujące stanowią układ odniesienia aspiracji i ambicji jednostek (są to „rzeczy warte zabiegania o nie”) i są podstawowym składnikiem wzorów życia grupowego
przepisy przyjęte kulturowo w danej grupie i wyznaczające dozwolone sposoby zmierzania do celów - zinstytucjonalizowane normy
Cele kulturowe oraz normy ich osiągana działają łącznie, ale nie pozostają w ścisłym związku - może zaistnieć sytuacja, w której bardzo silny nacisk na wartość określonych celów wystąpi jednocześnie z małym zainteresowaniem zalecanymi instytucjonalnie środkami do nich wiodącymi. Może też pojawić się sytuacja gdy cele ulegają zapomnieniu, natomiast zachowania potrzebne do ich osiągania przekształcają się w pozbawione celowości, ale nadal starannie przestrzegane - powstaje wówczas społeczeństwo związane tradycją, gdzie większość zachowań ma charakter konformistyczny i rytualny.
Może istnieć tego rodzaju kultura, że skłania jednostki do zogniskowania ich emocjonalnych przekonań na zespole kulturowo uznanych celów, przy znacznie słabszym poparciu uczuciowym dla zaleconych sposobów ich osiągania. Przy takich zróżnicowanych naciskach na cele i środki instytucjonalne - te ostatnie mogą zostać tak wypaczone przez podkreślanie celów, iż zachowania wielu ludzi będą ograniczone wyłącznie względami praktycznej sprawności. W takiej sytuacji jedyne istotne pytanie brzmi: która z dostępnych metod daje najbardziej pożądane wyniki w postaci osiągnięcia uznanej kulturowo wartości. W miejsce postępowania przepisanego instytucjonalnie, najczęściej wybierana zaczyna być metoda najskuteczniejsza praktycznie. W miarę jak ten proces się pogłębia społeczeństwo staje się niestabilne i pojawia się anomia.
Można wyróżnić pięć typów przystosowania się jednostek w społeczeństwie do panującego związku między celami a środkami ich osiągania:
KONFORMIZM
Akceptacja celów kulturowych
Akceptacja zinstytucjonalizowanych środków
W społeczeństwie ustabilizowanym jest to reakcja najbardziej rozpowszechniona i typowa. Dzięki temu może zostać utrzymana równowaga i ciągłość społeczeństwa. Sieć oczekiwań, którą wytwarza każdy porządek społeczny, podtrzymywana jest przez typowe zachowania jego członków, konformistyczne wobec ustalonych wzorów kulturowych
INNOWACJA
Akceptacja celów kulturowych
Brak akceptacji zinstytucjonalizowanych środków
Ogromny nacisk kulturowy na cel sukcesu zachęca do podjęcia tego sposobu przystosowania poprzez wykorzystanie instytucjonalnie zakazanych lecz często skutecznych środków zdobycia przynajmniej oznak sukcesu - bogactwa i władzy. Reakcja ta występuje gdy jednostka nie w pełni zsocjalizowana, bez zinternalizowania w równym stopniu norm instytucjonalnych przyswoiła sobie kulturowy nacisk na cel.
Dominująca presja wiedzie do stopniowego osłabiania uznanych lecz nieskutecznych wysiłków na rzecz sposobów zabronionych lecz bardziej efektywnych.
RYTUALIZM
Brak akceptacji celów kulturowych
Akceptacja zinstytucjonalizowanych środków
Ten sposób przystosowania polega na odrzuceniu kulturowych celów np. wielkiego sukcesu finansowego i szybkiego awansu społecznego bądź zaniżeniu ich do poziomu na którym aspiracje jednostki mogą zostać zaspokojone. Nadala jednak przestrzegane są normy instytucjonalne. Często ten typ występuje w klasie średniej, w społeczeństwach gdzie status jednostki jest uzależniony od jej własnych osiągnięć i ze względu na nieustającą konkurencyjną walkę występuje lęk o własny status. Jednym ze sposobów uśmierzenia tego lęku jest obniżenie poziomu aspiracji i zachowania rutynowe. Filozofia życiowa takich jednostek sprowadza się do frazesów „nie będę się wychylał”, „jestem zadowolony z tego co mam” itp.
WYCOFANIE
Brak akceptacji celów kulturowych
Brak akceptacji zinstytucjonalizowanych środków
Jest to reakcja spotykana najrzadziej. Ludzie którzy się w ten sposób przystosowują pozostają w społeczeństwie, ale do niego nie należą. Są obcy. Nie podzielając wspólnego systemu wartości mogą być uznani za członków społeczeństwa jedynie formalnie.
Taki rodzaj przystosowania może pojawić się wówczas gdy jednostka dobrze przyswoiła sobie zarówno cele jak i środki, ale dostępne jej instytucjonalne sposoby osiągania celów nie są skuteczne. Powoduje to wewnętrzny konflikt - z jednej strony utrudnione dążenie do celu, a z drugiej niechęć do stosowania efektywnych ale zabronionych środków. Likwiduje się go poprzez odrzucenie obu jego elementów.
Społeczeństwo nie godzi się jednak z takim odrzuceniem i „prześladuje” ludzi, którzy odtrącili wspólne cele.
Jest to metoda ludzi społecznie wydziedziczonych - nie otrzymują wprawdzie społecznych nagród, ale i nie przeżywają frustracji związanych z koniecznością dążenia do nich.
BUNT
Odrzucenie celów kulturowych i zastąpienie ich nowymi
Odrzucenie zinstytucjonalizowanych środków i zastąpienie ich innymi
Ten rodzaj przystosowania wyprowadza ludzi na zewnątrz otaczającej ich struktury, aby próbowali realizować nową strukturę. Wyobcowuje ich to z panujących celów i wzorców, które zostają uznane za narzucone z góry i nie prawomocne.
Bunt należy odróżnić od resentymentu. Ten ostatni ma miejsce gdy po cichu pożąda się tego, co głośno się potępia. Bunt natomiast jest faktycznym dążeniem do zmiany istniejącego stanu rzeczy. Występuje on gdy system instytucjonalnych środków zostaje postrzegany przez część jednostek jako przeszkoda w dążeniu do uznanych społecznie celów. Wtedy pojawia się nowa grupa, która zaczyna kreować własne cele zgodne ze swoją ideologią i własne środki prowadzące do ich osiągania.
Merton - „Struktura społeczna i anomia”
1