Człowiek XX wieku w sytuacjach ekstremalnych. Omów problem odwołując się do utworów Tadeusza Borowskiego, Zofii Nałkowskiej, Gustawa Herlinga- Grudzińskiego, Tadeusza Moczarskiego, Hanny Krall.
"Ludzie ludziom zgotowali ten los" - to motto pojawia się we wstępie do "Medalionów" Zofii Nałkowskiej. Ma ono uświadomić do jakiego okrucieństwa zdolny jest człowiek wobec drugiego człowieka. Obozy koncentracyjne, masowe ludobójstwa, uprzedmiotowienie jednostki, pozbawienie jej godności. Zbrodnie były dziełem ludzkim. Relacje więźniów obozów i ofiar II Wojny Światowej prowadzą do ogólnych refleksji na temat ludzkiej natury, jej podatności na zło i wytrzymałości na cierpienie wobec jakiego została postawiona. Motto nie jest tylko komentarzem do wojny, ale również ostrzeżeniem przed możliwością powtórzenia się historii oraz świadectwem załamania się wszwelkich zasad moralnych i etycznych, jakie nastąpiło w czasach terroru drugiej Wojny Światowej.
Zachowanie się człowieka w sytuacjach ekstremalnych chciałbym przedstawić na podstawie dwóch utworów opisujących okrucieństwa wojny oraz zbrodnie jakich dopuszczali się zarówno Niemcy jak i Rosjanie.
"Opowiadania" Tadeusza Borowskiego. Borowski bohaterem swych opowiadań czyni chłopca, a raczej młodego mężczyznę imieniem Tadek. Pomimo licznych podobieństw biograficznych pomiędzy bohaterem opowiadań a samym Borowskim nie można utożsamić tych postaci, choć autor wyposażył go we własne imię i doświadczenia. Błędne utożsamianie narratora z autorem stało się przyczyną ataków części krytyków na Borowskiego oskarżając go o nihilizm i cynizm.
"Opowiadania" Borowskiego są wyrazem kryzysu europejskiej kultury i świadectwem tragizmu człowieka zlagrowanego. Borowski użył tego pojęcia na określenie człowieka, który aby przeżyć dostosował się do warunków i zasad panujących w obozie, zapominał o swoim człowieczeństwie i stracił zdfolność oceny swoich czynów. Tragizm więźnia polegał na niemożności wyboru pomiędzy dobrem a złem, na konieczności życia nazwanej przez pisarza "przeciętną przetrwania". W warunkach obozowych wszelkie odruchy humanitaryzmu i litości oznaczały skazanie samego siebię na śmierć, a także narażanie osoby, której ofiarowało się pomoc. Zlagrowanie oznaczało odczłowieczenie jednostki, pozbawienie jej elementarnych odruchów i uczuć ludzkich, zabicie wolności, chęci buntu, sprowadzenie życiowych funkcji do poziomu zaspokojania potrzeb fizjologicznych. Człowiek w obozie pozbawiony był wyższych celów i ideałów, marzył tylko o tym aby się wyspać, najeść i uniknąć śmierci. Więzień aby przetrwać, musi zabić w sobie wszelkie odruchy ludzkie: miłość, przyjaźń, współczucie, troskę, ideały i wartości, zobojętnieć na śmierć i cierpienie innych. Wielu uwięzionych przeżywało z tego powodu osobisty dramat, wynikający z całkowitego załamania się obowiązujących w dotychczasowym życiu kanonów moralnych.
W warunkach obozowych zacierają się granicę między katem a ofiarą. Poniżani, torturowani więźniowie wyładowują swój strach i agresję na słabszych od siebię. Faszystowskie metody sprawiają, że więźniowie tracą poczucie godności ludzkiej, nie buntują się przeciwko nieludzkim warunkom swej egzystencji, pokornie idą na śmierć, zabijają swoich najbliższych. Za drutami ludzie dają się oszukać i oszukują innych. Z obojętnością przechodzą obok cudzej śmierci, cieszą się, że jeszcze żyją.
"Bo żywi zawsze mają rację przeciwko umarłym"
Według Borowskiego największą zbrodnią było zlagrowanie człowieka, poszczucie ludzi na siebię, doprowadzeniem więźniów głodem i ciężką pracą do stanu skrajnego wyczerpania, w którym jednostka przestaje być człowiekiem i staje się zwierzęciem walczącym o swoje biologiczne przetrwanie. Opisując totalną dehumanizację człowieka Borowski zaznacza, że w czasach powojennych nie istnieją już jednoznaczne kryteria oceny człowieka. Bohaterowie Borowskiego nie mogą być normalni, bo nie pozwalają im na to warunki, w jakich żyją. Człowiek, który przeżył obóz na zawsze utracił niewinność, bo był świadkiem zbrodni.
"Inny świat" - Gustaw Herling - Grudziński. W utworze pisarz ukazuje, w jaki sposób człowiek w ekstremalnych warunkach obozów pozbywa się wszelkich ludzkich uczuć w imię uratowania swego biologicznego istnienia. Chęć przeżycia za wszelką cenę, pozbawia więźniów wrażliwości na cierpienia innych, odziera go ze współczucia, chęci pomocy, solidarności z pozostałymi więźniami. Konieczność maksymalnego zwiększenia wydajności pracy dzięki której można było zdobyć dodatkowe racje żywnościowe dla ludzi, rodzi brutalną rywalizację. Z czasem wszelkie odruchy ludzkie zanikają. Obóz uczy jak żyć bez litości, z obojętnością słuchać skarg cierpiących, egoistycznie troszczyć się o własne przeżycie. Na skutek działania reguł obozowych osobowość nowych ulega przemianie. Poniżeni ciężką pracą fizyczną i niemożnością zaspokojenia podstawowych potrzeb fizjologicznych, nienawidzą współwięźnió, jako wrogów ograniczającychj ich szanse na przeżycie.
Obóz metodycznie niszczył ludzką osobowość, pozbawiał człowieka wyższych duchowych potrzeb i zabijał w nim umiejętnośc odróżnienia dobra od zła. Odarty z człowieczeństwa, pozostawiony sam sobie, rozpaczliwie walczący o przetrwanie więzień tracił poczucie więzi z innymi ludźmi. Pragnął samotności, która oddzielając go od zewnętrznego, okrutnego świata dawała mu poczucie własnej tożsamości.
Życie pozbawione nadziei i wiary w wartości budziło bezgraniczną rozpacz. Jednocześnie więźniowie pragnęli zachować w sobie choćby fragmenty wspomnień z przeszłości i pamięć o wolności. Grudziński udowadnia, że nawet w nieludzkich obozowych warunkach można było zachować godność podejmując próbę uratowania podstawoawych wartości i uczuć ludzkich.
Podobieństwa i różnice. Borowski na przykładzie niemieckich lagrów, a Grudziński sowieckich łagrów opisuje mechanizm działania totalitarnego państwa i degradację ludzkich wartości w warunkach ekstremalnych. Obrazy lagrów i łagrów oraz panujące wnich warunki są do siebie podobne. Więzień był towarem, narzędziem pracy, a o jego wartości stanowiła siła fizyczna i zdolność do ogromnego wysiłku. Ciężką pracą niszczono osobowość więźnia, pozbawiając go ludzkich uczuć. Proces dehumanizacji prowadził do utworzenia specjalnego rodzaju osobowości określanej mianem człowieka zlagrowanego bądź złagrowanego. Praca, boł i głód prowadziły do maksymalnego upodlenia człowieka, który tracił wiarę w sens człowieczeństwa.
Borowskiego interesują indywidualne losy więźniów, ich przeszłość i związek z normalnym światem. Herling wprowadza nie tylko historyczny kontekst, ale przywołuje też poszczególne biografie więźniów, ich osobiste uwarunkowania i proces przemiany osobowości. Wciąż zmienia perspektywę widzenia i opisuje obóz z dystansu, stara się wytłumaczyć fenomen łagrów w kontekściehistorycznym, psychologicznym, moralnym, filozoficznym.
Fundamentalna różnica między ujęciem Borowskiego a Grudzińskiego polega na odmienności wymowy dzieł pisarzy. Borowski uważa, że człowiek, który przeżył obóz na zawsze został skażony, nawet jeśli nie dopuścił się zbrodni i był tylko biernym obserwatorem. Z zamnkniętego świata obozu nie ma powrotu do normalnego życia. Z kolei Herling wychodząc z założenia, że: "człowiek jest ludzki w ludzkich warunkach", wierzy w możliwość ocalenia podstawowych wartości moralnych nawet w sytuacjach ekstremalnych. W świecie łagrów poszukuje resztek przejawów człowieczeństwa i aktów heroizmu świadczących o trwałości podstawowych zasad i praw ludzkich. Wiemy, że człowiek opuściwszy obóz może odbudować w sobie utracone w nieludzkich warunkach poczucie godności oraz hierarchię wartości moralnych.
1