ZADANIA ELIPTYCZNE I TAUTOLOGICZNE: Zdanie eliptyczne - takie zdania, które zawierają określoną treść, np. „Polacy całują kobiety w rękę” - nie wiadomo czy wszyscy Polacy, czy we wszystkich sytuacjach, czy wszystkie kobiety. Zmiana zdania eliptycznego, które podlega falsyfikacji: należy zamienić to twierdzenie w inne. Tautologia - jest to zdanie prawdziwe ze względu na przyjęty w nim sens użytych słów, np. „wszyscy ludzie pomagają swoim bliskim”. Co zrobić by uchronić się od tautologii? - zarówno poprzednik, jak i następnik w tym zdaniu są zdefiniowane wedle słów, które mają różne znaczenia, w związku z tym należy poszukać innych pojęć, które nie są takie same pod względem zakresu. Aby zmienić tautologie w zdanie znaczące musimy zmienić terminy w następniku i poprzedniku zdania tak, aby miały one różne znaczenia, a nie tylko wyrażone innymi słowami.
SĄDY SPOSTRZEŻENIOWE: te oparte są na obserwacji zmysłowej, od samego początku są podstawą w formułowaniu twierdzeń; są podstawą uzasadnienia twierdzeń, ich główną cechą jest to, że są oparte na doświadczeniu zmysłowym. W naukach społecznych, socjologii mamy szereg metod, które służą do zbierania owych sądów spostrzeżeniowych. Sa to takie metody jak: metoda sondażowa, metoda obserwacji, analiza treści, analiza danych statystycznych i przede wszystkim jako główna metoda w nauce: eksperyment. Przykładowo: każda odpowiedz na poszczególne pytania, ankiety to jest sąd spostrzeżeniowy.
ROZUMIEJĄCA OBSERWACJA ZJAWISK: jako empiryczna podstawa w naukach społecznych. Socjologia jako nauka empiryczna ugruntowała się w okresie II wojny światowej, od chwili powstania przez około 100 lat socjologia poszukiwała sposobów, aby stać się nauka bardziej empiryczną, na rozwój empiryczny socjologii wraz z rosnącą samowiedzą metodologiczna socjologii coraz bardziej jasne, ze obserwacja, zbieranie wszelkich sądów spostrzeżeniowych musi być rozumiejąca. Oznacza to w wypadku nauk społecznych, w socjologii: 1) Proces poznania w naukach społecznych zawsze polega na daleko idącej selekcji obserwowanych zjawisk. Zjawiska te wyłączamy z ogółu, organizujemy w specyficzny sposób oraz poddajemy interpretacji. Badanie w aspekcie, nie ogółu. 2) W procesie poznawania zjawisk społecznych bardzo istotną rolę odgrywa język, jakim się posługujemy. Wg Nowaka im bogatsza paleta odcieni zjawisk wyróżniana przez język, tym subtelniej rozróżniamy owe zjawiska. Bogactwo języka to bogactwo obserwacji. Poza tym należy pamiętać, że poszczególne języki, szczególnie z różnych grup językowych różnią się między sobą sposobem określenia, np. czasu, relacji. Różnie też dzielą wg używanych słów otaczająca ją rzeczywistość. W XXw. sformułowano w tym względzie teorię Sapira- Whorfa. 3) Rozumiejąca obserwacja w socjologii polega na tym, iż badana rzeczywistość możemy postrzegać tylko przez przyjęcie określonych paradygmatów, teorii, hipotez, w których zasadniczą rolę odgrywa arbitralnie przyjęta aparatura pojęciowa. 4) W obserwowaniu zjawisk empirycznych w naukach społecznych podstawową rolę odgrywa rozumowanie wskaźnikowe, gdyż najczęściej to, co społeczne, nie jest bezpośrednio obserwowalne. W trakcie doboru wskaźników musimy dokonywać upraszczających zabiegów i godzić się często na ogólnikową, niepewną interpretację tych wskaźników. 5) Na rozumiejącą obserwację naukach społecznych składa się doświadczenie wewnętrznie badane, które może nawet ingerować w cały proces, poszczególne etapy procesu badawczego.
UOGÓLNIENIE OBSERWACJI JEDNOSTKOWYCH: Twierdzenia są wynikiem uogólniania sądów spostrzeżeniowych. Uogólnianie sądów spostrzeżeniowych może mieć dwojaką postać: może opierać się na tzw. Indukcji zupełnej, kiedy ogólne zdanie jest prostą koniunkcją wszystkich zadań jednostkowych, czyli twierdzenie zakresu nie wychodzi poza wybrane sądy spostrzeżeniowe. Takie zdanie ogólne nie wiąże się z błędami popełnianymi w trakcie uogólniania, ale poznawczo jest nieciekawe, banalne, bo dotyczy tylko przebadanych przypadków. W nauce zdecydowanie częściej korzystamy z tzw. Indukcji niezupełnej, kiedy ogólne twierdzenie wychodzi poza zakres przebudowanych przypadków, zadań. W takiej sytuacji możemy jednak popełnić błąd przy przenoszeniu twierdzeń na zakres zdarzeń, czy inaczej z próby na populacje. W związku z definicją pojawia się problem próby oraz reprezentatywności próby. Rozróżniamy próby losowe i nie losowe. W przypadku próby losowej reprezentatywność ma charakter statystyczny, czyli poziom reprezentatywności możemy dokładnie obliczyć przy pomocy rachunku prawdopodobieństwa co również pozwala określić poziom błędu przy przenoszeniu błędów z próby na populacje. W przypadku próby grup nielosowych, możemy mieć do czynienia z reprezentatywnością typologiczną, czyli po badaniach możemy w przeliczeniu porównać strukturę naszej próby np. ze względu na płeć, wiek, w strukturę populacji o ile wiemy jaką strukturą charakteryzuje się badana populacja.
INDUKCJONIZM I DEDUKCJONIZM jako strategie uzasadniania twierdzeń: Zwolennicy indukcjonizmu uważają, że coraz lepsze uzasadnianie twierdzeń wymaga ciągłego prowadzenia sądów spostrzegawczych. W tym przypadku indukcja może przybierać 2 postaci: 1)to tzw. Indukcja enumeracyjna, która polega na założeniu, że im więcej zebranych przypadków tym lepiej uzasadnione twierdzenie, prawo.2)indukcja eliminacyjna , która w zbieraniu przypadków kładzie nacisk nie tylko na ilość, ale także na ich różnorodność. Indukcja eliminacyjna posługuje się podstawowymi kanonami: 1)Kanon jednej zgodności: A B C D E -> Z |~A B~C~D~E ->Z 2)Kanon jednej różnicy A B C D E -> Z |A~B C D E -> Z Kanon jednej zgodności określa warunek wystarczający pojawienie się jakiegoś zachowania. Kanon jednej różnicy pozwala określić warunek niezbędny i wystarczający. Oby dwa kanony w naukach społecznych nie jest łatwo stosować ze względu na skomplikowanie zjawisk społecznych. Drugim sposobem uzasadnianie twierdzeń jest redukcjonizm, który współcześnie nazywany jest również hipotetyzmem opisanym przez Karola Poppera. Hipotetyzm Poppera przyjmuje założenia, iż nie możliwe jest całkowite uzasadnienie prawa twierdzenia ogólnego. Kolejne obserwacje wg Poppera nie podnoszą sensu prawidłowości twierdzenia. Główną cechą praw, twierdzeń ogólnych powinno być to, że nie są one sprzeczne ze znanymi faktami. Wg Poppera praw nie można uzasadnić, prawa należy obalać. Główne funkcje praw twierdzeń ogólnych to dostarczanie wyjaśnień. Po sformułowaniu ogólnej hipotezy należy przede wszystkim szukać faktów, które by ja obaliły, a nie faktów które by ją potwierdziły. Oby dwie strategie uzasadnień twierdzeń ogólnych należy postrzegać nie jako sprzeczne ale jako komplementarne.
WYJAŚNIENIA: 1.wieloczynnikowe- stwierdzamy, i że wiele czynników wywołuje z zjawisko Z. Mogą to być czynniki wystarczające, niezbędne, niewystarczające, towarzyszące. Jeżeli jakiś czynnik jest wystarczający to wówczas jego pojawienie się, pozwala nam wyjaśnić dlaczego pojawiło się zjawisko Z. 2.ułomne, gdyż są w nich braki: 3. niekompletne- których niekompletność polega na braku udowodnionego twierdzenia ogólnego. Mówimy wówczas, że B powoduje Z, często są one używane w wyjaśnieniach historycznych. Np. kiedy polska straciła niepodległość. 4.hipotetyczne- polegają na tym, że dysponujemy twierdzeniem ogólnym. Stwierdzamy, nie wiemy jednak jakie jest zdarzenie B, które ma charakter hipotezy. Np. wiemy, że celny strzał do człowieka powoduje śmierć. Ten typ wyjaśnień dominuje np. w archeologii, gdzie na podstawie szczątkowych przedmiotów materialnych i wiedzy o prawidłowościach życia społecznego, budujemy hipotezy jak wyglądało życie w dawnych czasach. 5.genetyczne- najczęściej stosowane w historii, wyjaśniają pojawienie się jakiegoś znaku Z, długim łańcuchem, powiązanych ze sobą zdarzeń, które występują jako łańcuchy przyczynowo skutkowe. 6.teologiczne- czyli celowe, wyjaśniają pojawienie się zdarzenia Z, ze względu na układ i strukturę, która określa cel i funkcję, jakim służą poszczególne zdarzenia. Różnią się tym, że wyjaśniają jakieś zdarzenia Z, nie ze względu na jakieś zdarzenia przeszłe, ale ze względu na zdarzenia które pojawią się w przyszłości. Zakłada się ponadto, że pewien układ zdarzeń, których istnienie, powiązania wyjaśniają zdarzenia Z, ma tendencję do tego by stanowić funkcjonalną całość, dążącą do stabilności. Ten typ wyjaśnień spotykamy w teorii strukturalnej, w naukach przyrodniczych. Np. Tablica Mendelejewa.