Oświecenie

Barok XVII w.	Oświecenie XVIII w.
Bóg - jedyna trwała wartość	Człowiek w centrum myśli
Śmierć, szatan, przemijanie, czas - typowe motywy epoki	Humanizm, powrót myśli do rzeczy, rozwój nauk i oświaty
Kontrreformacja, nietolerancja, religijność	Deizm, ateizm, krytycyzm, postulat tolerancji wyznaniowej
Dysharmonia, Ekspresja, niepokój sztuki, szokowanie odbiorcy, koncept, brzydota	Powrót do wzorców klasycznych, ładu, naśladowania świata w sztuce i antycznych reguł
Upadek szkolnictwa	Rozwój szkół, instytucji oświeceniowych, nauki
Pobożny, oddany Bogu metafizyk (lub - w Polce - typ sarmaty)	Wolnomyśliciel pełen tolerancji - ale też człowiek sentymentalny

Pojęcia:

Sentymentalizmem-nazywamy prąd literacki,który rozwinął się w europejskim oświeceniu w opozycji do dominującego klasycyzmu.Sentymentalizm był nastawiony na penetrację wewnętrznego,uczuciowego życia człowieka.Wmiejsce charakterystycznego dla klasycyzmu kultu rozumu sentymentaliści głosili pochwałę czułości i prostoty;w miejsce zachwytu nad dobrodziejstwami kultury-zachwyt nad pięknem przyrody.Literatura sentymentalna pogłębiła analizę psychologiczną postaci.W poezji przełamała zaś suchy i wzniosły ton języka klasycyzmu,zwracając szczególną uwagę na śpiewność i melodyjność wiersza.

Ateizm- już w starożytności pojawiły się poglądy podważające istnienie bogów.Do epoki oświecenia głoszenie ateizmu tj. poglądu odrzucającego ideę wyższej siły,która stworzyła świat i nim rządzi,było dosyć niebezpieczne.Dopiero myśliciele XVIIIw. śmiało przyznają się do wizji świata bez Boga.

Deizm- deiści godzili się z istnieniem Boga ,dającym się udowodnić rozumowo.Jak pisał jeden z najsłynniejszych myślicieli epoki,Wolter”Nie mogę pojąć,by ten zegar mógł istnieć, a nie było zegarmistrza”.Zatem to,że świat jest,był dla deistów świadectwem istnienia Stwórcy.Uważali oni jednak,że Bóg,stworzywszy świat i nadawszy mu naturalne prawa,nie ingeruje w jego działanie.Zegarmistrz skonstruował zegar,nakręcił go,a potem po prostu porzucił swoje dzieło.

Libertynizm-Libertynami nazywano wówczas wolnomyślicieli,zwykle ateistów,którzy nie wierzyli w żadne kodeksy moralne,a w życiu kierowali się epikurejską filozofią dążenia do rozkoszy i unikania wszelkich przykrości.Z epikureizmu brali też przekonanie że materia jest wieczna w związku z tym nie trzeba bać się śmierci.Do najsławniejszych libertynów XVIII stulecia należeli Casanova oraz de Sade.

Racjonalizm - postawa umysłowa, która bezwarunkowo akceptuje wyższość rozumu nad innymi
narzędziami poznawczo-wartościującymi, i dąży do ustanowienia systemu filozofii i etyki weryfikowalnej przez doświadczenie i niezależnej od wszelkich arbitralnych założeń i autorytetów.za twórcę racjonalizmu uznaje się Kartezjusza.

Empiryzm-pogląd głoszący że swiat należy badac poprzez doświadczenie.Nic czego nie można zbadać doświadczalnie wg.empirystow nie jest prawdą, a kazda teze należy potwierdzic praktycznie.

Bajka - utwór wierszowany, najczęściej żartobliwy, zawierający morał (pouczenie). Morał może znajdować się na początku lub na końcu utworu, albo wynikać z jego treści. Istotną cechą bajki jest alegoryczność . Bohaterami bajek mogą być ludzie, a także zwierzęta i przedmioty, które uosabiają typy ludzkie i cechy charakteru. Każda bajka posiada charakter dydaktyczny.

Satyra - gatunek literacki łączący w sobie epikę i lirykę (także inne formy wypowiedzi) wywodzący się ze starożytności (pisał je m.in. Horacy), ośmiesza i piętnuje ukazywane w niej zjawiska, osoby, obyczaje, stosunki społeczne, prezentuje świat poprzez komiczne wyolbrzymienie, ale nie proponuje żadnych rozwiązań pozytywnych. Cechą charakterystyczną satyry jest karykaturalne ukazanie postaci. Istotą satyry jest krytyczna postawa autora wobec rzeczywistości, ukazywanie jej w krzywym zwierciadle.

Sentencja - aforyzm, złota myśl, która jest zawsze aktualna.

Hiperbolizacja- wyolbrzymienie

Kosmopolityzm - przesadne hołdowanie obcej modzie

Paszkwil- gatunek opisujący konkretne osoby, piętnuje ich wady, ośmiesza ich.

„PIJAŃSTWO”
- Tytuł - dobitne określenie wady narodowej Polaków, którą konserwatywna szlachta uważała za punkt narodowej tradycji
- Bohaterowie - dwaj szlachcice: szlachcic Sarmata i człowiek oświecony, zwolennik trzeźwości, prowadzący dialog
- Temat dialogu - powitanie bohaterów, opowiadanie pijaka o libacji, mającej miejsce dnia poprzedniego, wypowiedź drugiego bohatera, pochwalająca trzeźwość
- Racje Sarmaty i opis obyczajów:
* Obowiązek uczczenia okazji, np. imienin żony
* Życie sąsiedzkie i towarzyskie łączy się z piciem
* Uczty trwające do świtu
* Specyficzne pojęcie gościnności
* Traktowanie alkoholu jako lekarstwa na wszystkie dolegliwości
* Pijackie dyskusje polityczne prowadzące do kłótni i bijatyk
* Sarmata gani picie alkoholu, potępia swoje zachowanie, jednak nie jest w stanie się przemóc, zmienić swych przyzwyczajeń - zakończenie dialogu „Napiję się wódki”
- Racje obrońcy trzeźwości:
* Krasicki jest realistą, wie, że słowne argumenty nie przekonują Sarmaty, jednak ma do spełnienia obowiązek wobec społ., wytykając mu błędy i prezentując zagrożenia
* Pijaństwo powoduje niewłaściwe zachowanie, spożywanie alkoholu w nadmiarze jest wbrew naturze, człowiek staje się bardzo ograniczony
* Pochwała trzeźwości - zdrowie, zdolność do pracy i odnoszenia sukcesu, dom i gospodarstwo są zadbane
- Utwór napisany jest wierszem ciągłym (stychicznym), trzynastozgłoskowcem, rymy parzyste aabb
- Budowa ramowa - początek i koniec to wymiana zdań pomiędzy rozmówcami
- Środki stylistyczne:
* Epitety - „ból głowy okrutny” - obrazowe przedstawienie przykrych dolegliwości
* Porównanie - „ciąży głowa jak ołów” - jak wyżej
* Pytanie retoryczne - „Jak częstować, a nie pić?” - tradycje polskich szlachciców
* Makaronizm - „Omne trinum perfectum” = „każda trójca tworzy doskonałość” - podkreślenie charakterystyki Sarmaty
* Wykrzyknienie - „Bodaj w piekło przepadło obrzydłe pijaństwo!” - ironia, zakłamanie

„DO KRÓLA”
- Podmiot lir. Jest typowym szlachcicem, odnoszącym się z niechęcią do króla - podejrzliwy, konserwatywny, ale i sprytny i przebiegły, używa swobodnego języka, choć pojawiając się sentencje i aforyzmy (np. „Satyra prawdę mówi, względów się wyrzeka”)
- Zarzuty wobec króla:
* Szlacheckie pochodzenie, St. A. Poniatowski nie pochodzi z rodu królewskiego
* Narodowość - król obcego pochodzenia musiał zaskarbić sobie poparcie szlachty wieloma przywilejami, co wpłynęło na rozwój złotej wolności szlacheckiej
* Wiek - król jest młody i pełen zapału do pracy, lecz wg szlachty nie ma on odpowiedniego doświadczenia potrzebnego w rządzeniu państwem
* Mądrość, rozsądek, łagodność wobec poddanych
* Wykształcenie, popieranie dział. kulturalnej, otoczenie artystów
- Wymowa utworu: zarzuty pod adresem króla są pozorne, ponieważ zaprezentowane cechy są zaletami, bardzo ważnymi w oświeceniu i ówczesnej sytuacji politycznej, zastosowana w utworze ironia podkreśla megalomanię, konserwatyzm i ograniczenie szlachty
- Utwór jest panegirykiem - Krasicki oddał honory swojemu mecenasowi i inicjatorowi wielu postępowych reform w kraju
- Budowa: wiersz ciągły, trzynastozgłoskowiec, rymy parzyste
- Środki artystyczne:
* Apostrofa do króla - „Tyś”, „miłościwy panie” - wskazanie pozornego adresata satyry, obnażenie głupoty szlachty
* Pyt. retoryczne - „tyś królem, czemu nie ja?” - postawa „dobrego doradcy”
* Sentencje - „Wszak siwizna zwyczajnie talent posiada/ Wszak w zmarszczkach rozum mieszka” - uwiarygodnienie zarzutów
* Ironia - główny środek art., odsłaniający prawdziwą twarz szlachty

---