Geneza samorządu terytorialnego i jego miejsce w państwie.
Początku samorządu terytorialnego szukać można już w ustroju miast średniowiecznych. Walka lokalnych ośrodków postępowej myśli politycznej z zachowawczą, absolutna władzą centralną stała się punktem wyjścia dla szukania sposobów zapewnienia samodzielności miejscowej społeczności w sprawach publicznych.
Zasadniczych podstaw teorii samorządu szukać by można w okresie rozbijania starego porządku przez prądy społeczne czasu rewolucji francuskiej. Te same prawa, które w myśl teorii wolnościowych przyznano jednostkom, zaczęto przypisywać związkom ludności-gminom, rozumianym jako pewna całość, połączona więzami płynącymi z faktu zamieszkiwania na określonym terytorium.
Francuska ustawa o gminach z 1789r. ujmowała samorząd jako czwartą władzę w państwie (po wykonawczej, ustawodawczej i sądowniczej), wprowadziła też pojęcie „własnych spraw” gminy. Ujednoliciła ustrój gmin i zdemokratyzowała go przez wprowadzenie wybieralności organów samorządowych oraz podział na organy stanowiące i wykonawcze. Później w wyniku reform napoleońskich gminy francuskie zmieniły oblicze, ale wprowadzone wcześniej reformy wywarły znaczny wpływ na teorie samorządowe.
Również w Prusach punktem wyjścia dla budowy samorządu i związanych z nim teorii była walka miasta z absolutyzmem monarszym i książęcym. Ordynacja miejska z 1808 r. opierała się na zarządzeniu, że oddanie władzy w ręce mieszkańców miasta jest wyrazem zaufania do nich i rozszerza bazę społeczną działalności publicznej. Zasadnicze reformy samorządowe przeprowadzono w Prusach w latach 1872-1875 (reformy Gneista), a powstały w ich wyniku system został przejęty przez znaczną część państw Europy.
Odmienny tryb zarządu lokalnego ukształtował się w Anglii. Rozwój ustroju angielskiego doprowadził do stanu, w który prawo stanowienia ustaw zostało zastrzeżone dla parlamentu, a ich wykonywanie - związkom ludności (parafianom, okręgom, hrabstwom). Takie założenie pociągnęło za sobą znaczną jednolitość organizacyjną administracji lokalnej.
Poglądy teoretyczne na samorządy ulegały zmianom w zależności od okresu historycznego. Jedną z najstarszych była teoria „naturalnych” praw gminy. Uznawała ona prawo gminy do samorządu za prawo naturalne, którego państwo naruszać nie może. Jeżeli więc gmina miała takie prawo, to miała też z natury rzeczy pewien zakres praw „z natury” do niej należących, określanych jako „własne”. Dawało to podstawę do traktowania gminy jako podmiotów władzy publicznej, starszych do państwa i posiadających w stosunku do niego prawa podmiotowe, gwarantujące samodzielne zarządzanie sprawami publicznymi o znaczeniu lokalnym.
W teoriach liberalnych samorząd, jako jedna z form decentralizacji administracji publicznej, działa w ramach państwa i na podstawie praw przez to państwo stanowionych.
W ujęciu teorii samorządu opierających się na kryterium podmiotowym, rozważać należy ujęcie samorządu terytorialnego jako społeczności lokalnej w relacji z państwem. Samorząd jest tu częścią administracji publicznej, która swoim zakresem obejmuje i administrację państwową i samorządową, wykonywaną przez posiadające osobowość prawną jednostki samorządowe, w ich własnym imieniu (teoria półpaństwowa).
Współcześnie należy podkreślić silne więzi między samorządem lokalnym a państwem, wskazuje się też często, że dopiero silne gminy mogą być podstawą silnego państwa.
Samorząd był zawsze uważany za wyraz postępu i demokracji, traktowany jako jedna z najważniejszych swobód demokratycznych, a zarazem szkoła rządzenia, kultury politycznej, odpowiedzialności, forma realizacji wyższych potrzeb: wolności, samodzielności, równości.
Samorząd terytorialny w sytuacji braku własnej państwowości był przeciwstawiany państwom zaborowym. Na terenach zaboru austriackiego i pruskiego był ostoją polskości, służył ochronie praw i interesów narodowych.
Po odzyskaniu niepodległości nie mógł być tak pojmowany, gdyż odzyskane państwo stanowiło wartość najwyższą.
Obecny powrót do instytucji samorządu lokalnego świadczy o uniwersalności i ponadczasowości wartości przypisywanych samorządowi.
Proroctwa przepowiadające „zmierzch samorządów” są już nieaktualne - samorząd traktowany jest jako podstawowa forma politycznej organizacji społeczeństwa. Na zachodzie Europy wiek XX określa się nawet mianem „wieku samorządu”.
Wiele lat istnienia samorządu lokalnego nie oznacza jednak skostnienia tej instytucji. Samorząd bada się i reformuje w większości państw, przystosowując go do nowych warunków, związanych z rozwojem społecznym i gospodarczym.
W świetle przepisów konstytucji samorząd terytorialny podstawową formą organizacji życia publicznego w gminie.
Podmiotem samorządu jest lokalna społeczność, zamieszkała na określonym terenie i zorganizowana w szczególny związek terytorialny. Taki związek tworzony jest przez państwo - zanika więc przeciwstawienie państwa i samorządu.
Jest to więc organizm powiązany z państwem licznymi więzami, wywodzący swój byt z woli państwa i poddany nadzorowi organów państwa. Wyrazem uznania roli samorządu terytorialnego w państwie mogą być zapisy w Światowej Deklaracji Samorządu Lokalnego uchwalonej podczas XXVII Światowego Kongresu Międzynarodowego Związku Władz Lokalnych w 1985 roku. Deklaracja stanowi w preambule, że władza lokalna, jako integralna część struktury narodowej, jest szczeblem zarządzania najbliższym obywatelom, a tym samym ma najlepsze możliwości włączenia ich w procesy podejmowania decyzji odnoszących się do ich warunków życia i że wzmocnienie władzy lokalnej wzmacnia jednocześnie cały naród dzięki uczynieniu działań publicznych bardziej efektywnymi i demokratycznymi.
We wstępie do Europejskiej Karty Samorządu Lokalnego, stwierdza się, że obrona i umacnianie samorządu lokalnego w różnych krajach Europy stanowi istotny wkład w budowanie Europy opartej na zasadach demokracji i decentralizacji władzy.
Polska regulacja prawna samorządu terytorialnego w pełni odpowiada założeniom zawartym w Europejskiej Karcie Samorządu Lokalnego. Przyjęcie Polski do Rady Europy jest zatem podstawą do przyłączenia się do tej umowy międzynarodowej.
Wykorzystane materiały:
Małgorzata Stahl, Ustrój samorządu terytorialnego w: Kształcenie obywatelskie, Wydawnictwo Centrum Edukacji Obywatelskiej, Warszawa 1996r.