Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji
Kurs: Socjologia kultury
Mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne (II): wzory osobowe, system aksjonormatywny, osobowość kulturowa
System aksjo-normatywny: zbiór wartości i norm regulujących życie zbiorowe i życie jednostek;
Wartości (Piotr Sztompka; cele do których warto dążyć w życiu; wartości mówią o tym, jakie cele są godne, słuszne, właściwe; Jan Szczepański: przedmiot materialny, instytucja lub idea w stosunku do których jednostki i zbiorowości przyjmują postawę szacunku, przypisują mu ważną rolę i dążenie do jego realizacji w życiu odczuwają jako przymus; Stanisław Ossowski; wartości odczuwane i uznawane (patriotyzm i wysoki standard materialny: wartości istotne przez nas odczuwane i wartości narzucone nam przez środowisko kulturalne). Kryterium przedmiotowe klasyfikacji wartości: poznawcze (wykształcenie, wiedza, mądrość); moralne (uczciwość, wierność); emocjonalne (szczęście); prestiżowe (pozycja, kariera); przyjemnościowe (zabawa, rozrywka); materialne (konsumpcja, dobrobyt) społeczne (życzliwość, otwartość);
Normy - sposoby prowadzące do realizacji wartości, sposoby ochrony pewnych dóbr, które uznajemy za wartość (ambitna edukacja, ciężka praca, uparta kariera, dbałość o zdrowie); Maria Ossowska wyróżnia następujące normy moralne: normy w obronie życia ludzkiego, normy w obronie godności, prywatności, zaufania, sprawiedliwości, ładu społecznego oraz cnoty (zalecenia) miękkie (miłość bliźniego, życzliwość) i cnoty osobiste (męstwo; odwaga cywilna); cnoty praktyczne (pracowitość, zapobiegliwość)
Zasady regulacji aksjo-normatywnej
siła regulacji - imperatyw kulturowy, nakazy i zakazy, zalecenie (chrześcijanin powinien być życzliwy dla innych), preferencje (działania wzorowe, heroiczne; za ofiarność i odwagę)- różne rodzaje sankcji; kary cielesne, dezaprobata, przygana, nagrody
relatywizacja - sytuacyjna (w razie niebezpieczeństwa, w sytuacji zagrożenia życia) i personalna (od osiemnastu lat; tylko dla Niemców, miejsce dla inwalidy)- Sztompka,
reguły moralne dotyczące reguł moralnych - Maria Ossowska: (1) równość wobec prawa i oceny tych samych kategorii osób (renciści starego i nowego portfela); (2) imperatyw kantowski; postępuj tak, żebyś mógł chcieć, by twój sposób postępowania stał się prawem powszechnym; (3) nie rzucaj w kogoś kamieniem, jeśliś sam nie bez winy; (4) nikt nie powinien być sędzią we własnej sprawie;
Podsystemy aksjo-normatywne: zwyczaje (reguły życia codziennego, bezrefleksyjne, automatyczne), moralność (działanie jednego człowieka nie jest obojętne dla innych, może naruszać ich interesy, wolność, godność silna reakcja w przypadku naruszenia, spontaniczne), prawo (inny sposób regulacji: stanowione w jakiejś wspólnocie politycznej, spisane, obwarowane sankcjami administracyjnymi), obyczaj - normy dotyczące społeczeństwa jako całości - zasada poszanowania własności prywatnej, zasada zachowania w miejscach publicznych, stosunek do symboli narodowych - bezczeszczenie flagi; moda - bliska zwyczajowi - uniformizacja zbiorowości, tabu - surowe zakazy obyczajowe, dotyczące najczęściej związków seksualnych z bliskimi krewnym oraz jedzenia ludzkiego mięsa. Obwarowane silnymi sankcjami - uwięzienie, wygnanie, śmierć!
Spójność i konfliktowość systemu aksjo-normatywnego; zjawisko anomii - koncepcja Durkheima (utrata koherencji systemu aksjonormatywnego, Mertona (rozbieżność pomiędzy wartościami a normami), Dahrendorfa (rozbieżnosć pomiędzy szansami a uprawnieniami)
Sposoby przystosowania się: konformizm i dewiacja (Merton: zachowania dewiacyjne: innowacja; rytualizm; bunt; wycofanie)
Związki pomiędzy systemem aksjo-normatywnym a życiem społecznym:
Wzory osobowe jako sposób oddziaływania kultury na życie społeczne (Filipiak): cechą definicyjną wzoru osobowego jest idea naśladownictwa - może to być realny bohater oraz postać fikcyjna, może być już istniejącą jednostką bądź jednostką konstruowaną (współczesna polska szkoła konstruuje wzór osobowy ucznia); Istotne jest to, że swą konkretnością przemawia do wyobraźni odbiorców. Tak więc wzór osobowy to zarówno zestaw pożądanych cech, jak i konkretna osoba, która wciela go w życie (Siłaczka, dr. Judym, James Dean, czy Zbigniew Cybulski). Istnieją różne wzory osobowe dla różnych warstw i dla tego samego człowieka w różnych fazach jego życia. Każda grupa społeczna posiada swój wzór osobowy (młodzi ludzie mojego pokolenia na studiach humanistycznych: Hłasko, Stachura, Wojaczek - jako wzory osobowe). Wnioski z historycznego przeglądu wzorów osobowych polskiej młodzieży: brak powszechnie akceptowanych wzorów, bo młodzież rzadko je znajduje, brak wzorów „z ulicy”, bohaterowie romantyczni się zużyli; młodzież woli samodzielnie konstruować własne wzory; wybory młodych osób sugerują, że w centrum ich wyborów znajdują się wartości indywidualistyczne: szczęście, udane życie rodzinne,
System aksjo-normatywny a struktura społeczna: przemiany wzajemnych odniesień, koncepcja Pakulskiego i Watersa („The Death of Class”). System aksjonormatywny nie wiąże się już bezpośrednio z miejscem zajmowanym w strukturze społecznej (klasa robotnicza czy klasa średnia); obecnie związki pomiędzy strukturą społeczną a systemem aksjo-normatywnym sa odwrócone; istnieją cztery właściwości statusowo-konwencjonalnej stratyfikacji społecznej: a) kulturalizm - miejsce w strukturze związane jest z porządkiem kulturowym, który wyznaczają: konsumpcja, przepływ informacji, preferencje estetyczne, zespoły wartości; fragmentacja; b) fragmentacja - identyfikacje są zmienne i się nakładają; c) autonomizacja - nie ma dominujących cech tożsamości, preferencje polityczne, standard życia do niczego nie odnoszą poza samym sobą; d) resignifikacja (ponowne oznaczanie) - proces stratyfikacji społecznej jest ciągle na nowo ustanawiany.