Dr Andrzej Bukowski Porównawcze studia cywilizacji
Kurs: Socjologia Kultury
Mechanizmy wpływu kultury na życie społeczne: socjalizacja, rola społeczna, tożsamość i osobowość społeczna
Jak to się dzieje, że społeczeństwo trwa, choć zmieniają się ludzie? Socjalizacja to proces, dzięki któremu jednostka wdraża się do sposobu życia swojej grupy, swojej kultury, swojego społeczeństwa. W trakcie tego procesu jednostka nabywa lub przejmuje wartości i normy swojej grupy, zbiorowości, kultury, uczy się wzorów zachowań, w tym ról społecznych. Na socjalizację można patrzeć dwojako: jako na proces oddziaływania społeczeństwa na jednostkę oraz jako na proces wchodzenia jednostki do społeczeństwa, czyli jako na proces internalizowania przez jednostkę reguł i norm życia społecznego.
Socjalizacja jako wchodzenie do społeczeństwa. Trzy poziomy nabywania umiejętności życia w społeczeństwie: poziom ogólnospołeczny, poziom konkretnej kultury: obyczaje, idee, przekonania, reguły, normy, wartości, poziom operacyjny: role społeczne (rodzinne, zawodowe) , zachowania typowe dla różnych grup społecznych (gang, subkultura młodzieżowa, grupa murarzy).
Internalizacja kultury. Kultura w sposób selektywny oddziaływuje bezpośrednio na osobowość ludzi, zajmujących w jej obrębie różne miejsca, pozycje. Każdy przyswaja więc z kultury tylko pewne treści. Internalizacja to proces przyswajania obiektywnych treści kulturowych w formie poglądów, motywacji, aspiracji, predyspozycji, postaw. Druga faza procesu socjalizacji to przejawianie zinternalizowanych treści kulturowych w działaniach, w zachowaniach - czyli eksternalizacja, ujawnianie, dawanie wyraz nabytym treściom kulturowym. W ten sposób następuje podtrzymywanie wzorów kulturowych z jednej strony, z drugiej zaś dopełnienie się socjalizacji.
Trzy koncepcje internalizacji kultury (kulturowego kształtowania osobowości): a) behawioralna (Homans, Watson) - osobowość rozumiana jest tutaj jako wyuczony repertuar zachowań. Podstawowym mechanizmem socjalizacji jest instrumentalne uczenie się poprzez odczytywanie aprobujących bądź dezaprobujących reakcji ze strony otoczenia. Dążąc do społecznej akceptacji, odbieranej jako nagradzająca, a unikając społecznej dezaprobaty, odbieranej jako kara, jednostka utrwala zachowania i dyspozycje akceptowane, a wygasza i rezygnuje z potępianych. b) teoria psychoanalityczna (Freud) - osobowość człowieka składa się z kilku odrębnych i wzajemnie oddziaływujących warstw. Najbardziej pierwotną, zakorzenioną biologicznie jest obszar „id” czyli obszar biologicznie uwarunkowanych popędów i potrzeb (fizjologicznych, emocjonalnych). Obszar ten podlega presji wpływów kulturowych, a więc nabywanych w trakcie socjalizacji norm, reguł, zakazów, kulturowych tabu których zadaniem jest wytłumienie „id”. Cała ta moralna warstwa kultury, osadzająca się w jednostce jako swoiste sumienie kulturowe określana jest mianem „superego”. Natomiast ego jest rezultatem uzgadniania obu tych warstw, jest zatem finalnym produktem socjalizacji. C) koncepcja interakcjonistyczno - symboliczna (Cooley, Mead); osobowość społeczna, czy społeczna tożsamość rodzi się w kontaktach z innymi. W kontaktach z innymi nabywamy nie tylko treści kulturowe, ale także wyrabiamy predyspozycje do ich przyswajania. To dzięki jaźni, a więc specyficznie ludzkiej zdolności do refleksji, kształtujacej się w relacja z innymi, jednostka zdolna jest do przyswajania kultury. Refleksja możliwa jest dzięki istnieniu dwóch sfer; sfery „I” - spontanicznie wytworzone przez jednostkę zindywidualizowane tendencje, zdolności, umiejętności, oraz „Me” - swoistą jaźń odzwierciedloną, będącą efektem analizy reakcji innych ludzi (przykład z eksperymentem na dziewczynie, która miała niską samoocenę). Proces kształtowania się jaźni przebiega w trzech etapach: na etapie zabawy: nie ma tu refleksji ani o sobie samym, ani o partnerze, kontakty i interakcje spontaniczne i chaotyczne. Wyższa forma interakcji to gra: pojawia się świadomość partnera, pojawia się świadomość odrębności ról i ich komplementarności (zabawa w czterech pancernych, w strzelanie goli). Pojawia się tu zatem świadomość zależności od innych oraz świadomość roli, których samemu się nie wykonuje, a więc przyjmowanie perspektywy innych. Etap trzeci, to uogólnienie samych reguł gry niezależnie od konkretnych osób uczestniczących w grze, czy od konkretnej sytuacji gry. Pojawia się świadomość różnych reguł gry, specyficznych reguł gry, wreszcie reguł gry jako takich. Na tym etapie człowiek może popatrzeć refleksyjnie nie tylko na innych ludzi, ale i na siebie samego i spytać: na ile on sam realizuje reguły gry, na ile on sam realizuje społeczne wzory (przykład z Bergera i Luckmanna: „mama jest na mnie w tej chwili zła, bo wylałem zupę”, „mama jest na mnie zła, kiedykolwiek rozleję zupę”, „nie wylewa się zupy”}. Jaźń - to zdolność definiowania swojego miejsca w szerszej zbiorowości, roli, jaką się pełni, obowiązków i powinności, jakie z niej wynikają, nakazów i zakazów, jakie zbiorowość jednostce narzuca. D) Koncepcja socjalizacji Bergera i Luckmanna - rozwinięcie interakcjonistyczno-symbolicznej koncepcji socjalizacji: notatki.
Rola społeczna i społeczna tożsamość. Rola społeczna - społecznie określone oczekiwania, które ma do spełnienia osoba zajmująca daną pozycję społeczną. Ramy roli i dystans do roli. Tożsamość społeczna: dotyczy cech, jakie przypisują nam inni; student, matka, prawnik, katolik, bezdomny, Polak, niepełnosprawny, gej, żonaty. Tożsamość społeczna może obejmować wiele cech; biały, heteroseksualny mężczyzna klasy średniej, czarna, homoseksualna kobieta z klasy niższej. Wieloraka tożsamość społeczna odzwierciedla różne wymiary życia jednostki. Ale może być też źródłem konfliktów: ksiądz - gej. Tożsamości społeczne mają wymiar zbiorowy, są znakiem tego, że jednostki są „takie jak inni”. Natomiast „tożsamość jednostkowa” zaznacza naszą odrębność względem innych. Jednostka osiąga poczucie bycia sobą w ciągłym dialogu ze światem. Coraz częściej można zauważyć odchodzenie od ustalonych, dziedzicznych czynników, które kiedyś rządziły formowaniem tożsamości. Dzisiejszy świat oferuje ogromny zestaw możliwości tworzenia siebie i budowanie własnej tożsamości. Wytwarza się nawet kulturowy nacisk na indywidualność, ale ta indywidualność musi być społecznie rozpoznawalna, bo zostanie odebrana jako dziwactwo.
Rodzaje socjalizacji. Socjalizacji pierwotna i wtórna. „Rytuały przejścia”, resocjalizacja („ośrodki socjoterapii”), akulturacja (imigranci), kontrsocjalizacja (w grupach przestępczych - konieczność zabicia kogoś, rytuały inicjacyjne); socjalizacja odwrotna (ja i moi synowie a komputer)
Efekty socjalizacji. Transmisja kulturowa, kumulacja wiedzy i osiągnięć, pewien stopień ładu, porządku i spójności, oraz podtrzymywania realności świata w jednostkach.
Nieudana socjalizacja: przyczyny. Różne stopnie socjalizacji i różne stopnie gotowości do poddania się regułom: od internalizacji (poczucie obowiązku, wewnętrzna kontrola) poprzez kalkulację (bogaty biznesmen i podatki) do buntu. Anomia - rozdźwięk pomiędzy wartościami i normami, chaos aksjologiczny, chaos orientacji, brak woli i możliwości podtrzymywania spójności świata. Sprzeczności i konflikty w obrębie kultury: być czy mieć? Konflikt ról i konflikty w obrębie ról. Konkurencja pomiędzy agendami socjalizacyjnymi (gang i rodzina). Wreszcie mogą pojawić się defekty osobowościowe, albo różny stopień skłonności do socjalizacji i konformizmu. Z drugiej strony, jeśli chodzi o kontrolę społeczną mamy również do czynienia z patologiami i manipulacjami; przesocjalizowanie, nacisk na nadmierny konformizm ze strony grup i kultur, stygmatyzacja.