Psychologiczne aspekty przestępczości.

Zagadnienia etiologii przestępczości już od wieków absorbują badaczy o różnych orientacjach, zwłaszcza kryminologów, socjologów i psychologów. Na przestrzeni tych lat powstało wiele teorii, a ponadto przeprowadzono wiele badań empirycznych, analizujących czynniki mające wpływ na zachowania przestępcze.

W literaturze przedmiotu odnajdujemy trójdzielny podział koncepcji etiologicznych rozpatrujących genezę zjawiska przestępczości w aspektach psychologicznych, która zaprezentował Lernell. Są to :

1. Koncepcje etiologiczne o nastawieniu biologicznym, w których czynniki kryminogenne rozpatrywane są w stanach i procesach psychotycznych, między innymi we wrodzonych lub nabytych zaburzeniach psychicznych, które daleko odbiegają od normy psychicznej. Do wymienionych kategorii - zdaniem Lernella - zalicza się oligofrenię, choroby psychiczne, bądź inne ostre zaburzenia psychiczne, np. schizofrenię.

2. Do drugiej grupy zaliczył odchylenia jednostki od przeciętnego stanu równowagi psychicznej.

3. W ostatniej grupie mieszczą się te poglądy, które genezy przestępstwa poszukują w reakcjach emocjonalnych jednostki - zwłaszcza koncepcje wywodzące się z nurtu psychoanalitycznego, bądź też zakłócenia tej równowagi, takie jak niski poziom rozwoju umysłowego oraz psychopatię.

Zdaniem Ostrowskiej we współczesnej kryminologii ścierają się dwie zasadnicze orientacje dotyczące genezy zachowań dewiacyjnych:

1. orientacja socjologiczna,

2. orientacja psychologiczna.

Orientacja socjologiczna stara się wyjaśnić genezę zachowań przestępczych na podstawie analizy procesów dokonujących się w społeczeństwie. Rozważa się wiec procesy industrializacji i urbanizacji oraz związki pomiędzy strukturą społeczną a przestępczością. Poszukuje także innych procesów społecznych mogących mieć wpływ na zachowania przestępcze i dewiacyjne.

Orientacja psychologiczna dopatruje się czynników kryminogennych przede wszystkim w strukturze psychicznej jednostki oraz mechanizmach psychologicznych.

Coraz częściej na te dwa stanowiska nie patrzy się jako przeciwstawne sobie, lecz uznaje za wzajemnie się uzupełniające.

Pierwszą teorią psychologiczną agresji jako instynktu jest teoria Freuda. Zgodnie z koncepcją Freuda, agresja jest niezbędna do przetrwania, do utrzymania gatunku. Człowiek przychodzi na świat z gotowym instynktem walki, niezbędnym do przetrwania, jak na przykład z instynktem głodu czy pragnienia. Freud był jednym z psychologów, który ten pogląd rozwinął w teorię. Przyjął on, iż od chwili narodzin posiadamy dwa przeciwstawne instynkty: instynkt życia -"Eros" i instynkt śmierci - "Thanatos". Instynkt życia sprawia, iż jednostka rozwija się i utrzymuje przy życiu, a instynkt śmierci działa w kierunku samozniszczenia jednostki. Instynkt śmierci często zostaje skierowany przeciwko otaczającemu światu przybierając formę agresji wobec innych. Według Freuda, energia, która służy instynktowi śmierci, jest bez przerwy generowana. Jeżeli nie zostanie ona powoli rozładowana, w sposób akceptowany społecznie, to będzie się gromadzić, aż wybuchnie w postaci zachowań agresywnych, nieakceptowanych społecznie. Freud uważał, iż nagromadzoną energię można rozładować w sposób bezpieczny drogą "katharsis" - co oznacza oczyszczenie, redukcję napięcia za pomocą płaczu, słów lub innych środków symbolicznych.

Początkowo Freud traktował agresję jako jeden z objawów instynktu ego. Z biegiem czasu jego poglądy uległy zmianie. Doszedł do wniosku, że człowiek rodzi się z instynktem śmierci -"thanatos". Instynkt ten zwrócony do wewnątrz, przejawia się w agresji skierowanej na samego siebie, a w drastycznych przypadkach przybiera formę samobójstwa. Instynkt śmierci zwrócony na zewnątrz, przejawia się we wrogości, sadyzmie, skłonności do niszczenia i mordowania. Freud uważał, że jedynie strach przed karą hamuje przejawy instynktu agresji, instynktu śmierci. Teoria Freuda jest krytykowana głównie dlatego, że nie określa czynników wyzwalających agresję.

Przedstawiciele instynktowej interpretacji agresji przyjmują, że powstała ona w drodze ewolucji i jest potrzebna, a nawet konieczna do utrzymania gatunku - jako napęd działania. Tak rozumiana agresja nie została oczywiście „wyuczona”, nabyta w toku życia. Człowiek rodzi się z gotowym instynktem nazywanym przez niektórych „instynktem walki"; jest mu on niezbędny do życia, tak jak na przykład instynkt głodu.

Zdaniem W. McDougalla właśnie instynkt walki jest jednym z ważniejszych, podstawowych instynktów. Wiąże się z nim uczucie gniewu, które stanowi impuls powodujący wystąpienie różnych zachowań agresywnych. To uczucie McDougall uznaje za zjawisko pozytywne z biologicznego punktu widzenia. Pobudzając bowiem do zachowań umożliwiających zaspokojenie potrzeb człowieka, skłania do obrony przed atakiem, umożliwia utrzymanie dotychczasowego stanu posiadania. Uczucie gniewu może być wzbudzone przez rozmaite podniety związane z doznawanymi niepowodzeniami. W ten sposób te niepowodzenia, pośrednio przez uczucie gniewu, wywołują występowanie zachowań agresywnych.

Natomiast zdaniem Lorenza agresja wiąże się z ewolucją. Stanowi narzędzie ewolucji, czynnik, który powoduje, że ewolucja zachodzi. Jednocześnie sama agresja podlega ciągłym zmianom ewolucyjnym. Agresja w formie prowadzącej do wzajemnego niszczenia się osobników tego samego gatunku nie istnieje. Oczywiście można podać wiele przykładów zabijania ludzi przez ludzi w czasie wojen, a nawet w warunkach pokoju. Takie zjawiska Lorenz traktuje jako przejaw szczególnej patologii. Normalnie agresja „wewnątrzgatunkowa" to „niezbędny do utrzymania życia i systemu element organizacji wszystkich istot, którego funkcja wprawdzie, jak wszystko na tej ziemi, może ulec wypaczeniu, i który może prowadzić do niszczenia życia, ale pomimo to działa dla dobra wielkiej sprawy życia". Dzięki agresji zachodzi dobór naturalny, zwyciężają zwierzęta silniejsze. Ona też sprawia, że tworzą się więzy przyjaźni pozwalające na wspólny atak lub obronę. Przyjaźń powoduje jednocześnie hamowanie zachowań agresywnych skierowanych przeciwko osobnikom tego samego gatunku. Przeciwko sobie wzajemnie są skierowane tylko nieszkodliwe, zrytualizowane formy agresji.

Jednak w dzisiejszych czasach - twierdzi K. Lorenz - w większym niż dawniej stopniu wyraża się agresja patologiczna. Jest to wynik nienadążania ewolucji popędu agresji (wytwarzania się rytuałów zastępujących prawdziwą wrogą agresję) za przemianami w nauce, technice, kulturze, a pod ich wpływem w całokształcie życia społecznego.

Mimo że koncepcja agresji jako instynktu nie została odrzucona i nadal jest przedmiotem badań (szczególnie etologów), nie znalazła do dziś potwierdzenia na gruncie fizjologii i zoopsychologii. Badania zoopsychologów i fizjologów wykazały wprawdzie, że agresywne zachowanie ma swoiste podłoże fizjologiczne, nie potwierdziły jednak tezy o istnieniu instynktu agresji, który by jako czynnik endogenny pobudzał organizm do działania agresywnego.

Istnieje również kilka, nieznacznie różniących się od siebie koncepcji agresji jako nabytego popędu.

J. Dollard i N. R. Miller sugerują, że gniew jest wyuczalnym popędem. Utrzymują, że szarpanie, bicie, drapanie oraz wewnętrzne reakcje trzewne są wrodzonymi reakcjami gniewnymi na pewne sytuacje. Jeśli te reakcje (lub niektóre z nich) zostaną związane z neutralnymi uprzednio bodźcami sygnałowymi, to będą inicjować reakcję gniewu. Ponieważ zachowanie agresywne bywa często konsekwencją gniewu, mogłoby więc być następstwem wystąpienia bodźców sygnałowych, które aktualnie wywołują gniew. Redukcja gniewu dostarczałaby wzmocnienia dla zachowania agresywnego. Dollard i Miller wskazują, że agresja wystąpi wtedy, kiedy jest najsilniej wyuczoną reakcją na gniew. W ten sposób sugerują, że gniew wywołany przez frustrację pośredniczy w pewnych okolicznościach między frustracją a agresją.

A. Buss twierdzi, że jedynym aspektem agresywnego zachowania, który w ogóle można rozpatrywać w kategoriach popędowych, jest emocjonalna reakcja gniewu. Jeśli agresja nie ma charakteru „gniewnej agresji”, nie ma możliwości interpretowania jej jako popędu.

R. R. Sears uznaje możliwość wytwarzania się nowych popędów w wyniku zderzenia się (konfliktu) dwu jednakowo silnych tendencji - jednej związanej z oczekiwaniem nagrody, drugiej związanej z przewidywaniem kary za określone zachowanie. Tłumaczy w ten sposób powstawanie popędów zależności i agresji. Na podstawie badań dzieci sugeruje, że oba nabyte popędy mogą się rozwijać we wczesnym dzieciństwie na podłożu zachowań instrumentalnych znajdujących wzmocnienie w uzyskiwanym zainteresowaniu i w pomocy dorosłych.

Buss przyjmuje natomiast, że agresja to nawyk atakowania i może być trwałą cechą charakteryzującą osobowość człowieka. Mówiąc o agresji jako o nawyku można również mówić o sile tego nawyku. Buss uważa, że istnieją cztery czynniki determinujące siłę agresywności u jednostki:

Pierwszym z nich jest częstość i intensywność doznawanych frustracji i przykrości, napaści, które poprzedzają agresję. Jeśli dziecko, którego osobowość dopiero się kształtuje, wychowywane jest w takich warunkach, to uczy się zachowań agresywnych. Bardzo rzadko zdarza się, by przebywające w takich warunkach dziecko było spokojne. Buss twierdzi, że istnieje większe prawdopodobieństwo, iż chronicznie agresywna będzie ta osoba, na którą działało wiele bodźców wywołujących gniew, a nie osoba, na którą działało ich niewiele.

Drugim czynnikiem decydującym o sile agresywności u danej osoby jest rodzaj wzmacniania agresywnego zachowania. Może on mieć charakter nagrody lub kary, którą jednostka osiągnie po "wyładowaniu się" w postaci bicia lub zwymyślania kogoś. Nagrodą będzie wówczas pokarm, sukces, dominacja itp. Kara zaś może uczyć powstrzymywania się od ujawnienia niektórych zachowań i szukania innych, bardziej perfidnych dróg agresywnego zachowania.

Trzecim czynnikiem determinującym siłę agresywności jest facylitacja społeczna, czyli wzajemny wpływ członków grupy powodujący wzrost zachowań określonego rodzaju. Buss zwraca uwagę że starsi członkowie grupy czy rodziny, a także rówieśnicy mogą dostarczać modeli zachowania agresywnego. W bardzo agresywnej grupie jednostka będzie prawdopodobnie nagradzana za inicjowanie zachowań agresywnych, a także niejednokrotnie atakowana, w związku z tym często będzie odczuwać gniew.

Czwartym czynnikiem wpływającym na agresywność jednostki jest temperament.

Bandura i Walters twierdzą, że zachowanie agresywne prowadzi do zaspokajania określonej potrzeby. W rezultacie prowadzi to do utrwalenia się zachowania agresywnego, jako skutecznego sposobu zachowania. Stwierdzają oni, że głównym czynnikiem pobudzającym do uczenia się agresywnych zachowań są określone kontakty społeczne, obserwacja i naśladowanie otoczenia. Jeśli zachowania te utrwaliły się, to musiały być wcześniej wielokrotnie wzmacniane bezpośrednio - nagroda dla uczącego się, lub pośrednio - nagroda dla modela; jeżeli zachowania modeli były skuteczne, a następnie nagradzane, to mają one później odzwierciedlenie w zachowaniu i postępowaniu uczącego się.

Na szczęście już utrwalone zachowania agresywne mogą być likwidowane także drogą uczenia. Takie uczenie, a raczej oduczanie, może polegać na konsekwentnym odmawianiu nagrody albo na aktywnym karaniu. Jeśli zachowanie agresywne jest ignorowane, a jednocześnie inne sposoby prowadzące do zaspokojenia potrzeb są nagradzane, to zachowanie nienagradzane będzie stopniowo zanikać. Kara również może prowadzić do zaniku zachowań społecznie negatywnych. Jej działanie polega na zahamowaniu zachowań. Zahamowane reakcje mogą jednak dalej występować w sytuacjach, w których nie grozi kara, np. wtedy, kiedy osoba, która może ukarać, jest nieobecna. Stosowanie wyłącznie kary doprowadza więc nieraz nie do zahamowania zachowań agresywnych, lecz do wyuczenia się sposobów jej unikania. Natomiast stosowanie kar i nagród łącznie może znacznie ułatwić proces uczenia. Jeśli bowiem za pomocą kary zahamujemy na pewien czas występowanie zachowań agresywnych, to stworzymy sytuację sprzyjającą wystąpieniu innych, nieagresywnych sposobów dochodzenia do celu, które przez stosowanie nagród będą utrwalane.

Agresja jako reakcja na frustrację. Zasadę frustracji - agresji sformułowali po raz pierwszy w 1939 r. Dollard i jego współpracownicy. Agresja, ich zdaniem, jest popędem będącym reakcją na frustrację. Według Dollarda zachowanie człowieka zmierza zawsze do osiągnięcia jakiegoś celu. W dążeniu do osiągnięcia celu mogą wystąpić pewne trudności, uniemożliwiające osiągnięcie go. Mamy więc sytuację frustracji, powstającą w rezultacie kolizji dwóch czynników:

- dążenia człowieka do wykonania czynności

- istnienia przeszkody uniemożliwiającej wykonanie czynności.

W efekcie zderzenia tych czynników powstaje frustracja prowadząca do napięcia emocjonalnego, a to z kolei prowadzi do agresji. Zdaniem Dollarda pojawienie się agresji i jej siła zależą od kilku czynników:

1. Pojawienie się i siła agresji zależy od stopnia frustracji.

2. Akty agresji mogą ulec zahamowaniu pod wpływem kary.

3. Akty agresji mogą ulec przeniesieniu.

4. Akty otwartej agresji szybciej i skuteczniej niż agresji ukrytej zmniejszają napięcie frustracyjne.

5. Zachowania agresywne mogą mieć różny kierunek.

6. Nie wszystkie sytuacje frustracji prowadzą do agresji.

Treść emocji wywoływanej przez frustrację zależy głównie od rodzaju frustracji. Inne reakcje wywołuje frustracja, w wyniku której organizm może zostać uszkodzony, a inne gdy przerywa ona rozpoczętą czynność. W pierwszym przypadku zostaje wzbudzony strach lub lęk, a w drugim złość lub gniew.

Fizjologowie uważają, że zachowania agresywne jako odpowiedź na frustrację mają podłoże fizjologiczne. Selye określa je pojęciem "stres". Według niego stres jest zjawiskiem aktywizującym jednostkę. Jednak często wywołuje on procesy fizjologiczne szkodliwe dla organizmu. W takich sytuacjach jednostka uruchamia reakcje obronne, do których Selye zalicza:

1. Reakcję "syntoksyczną", kiedy nie podejmuje się próby zaatakowania przeciwnika - toleruje się go.

2. Reakcję "katatoksyczną", podjęcie walki z przeciwnikiem.

3. Reakcję ucieczki - próba ucieczki przed przeciwnikiem.

Ucieczka nie zawsze jest możliwa, szczególnie gdy nie ma dokąd uciec. Wówczas jedyną formą obrony staje się atak, czyli agresja.

Analizując poszczególne teorie agresji trudno jest jednoznacznie opowiedzieć się za którymś ze stanowisk. Żadne z nich nie ma bowiem wystarczająco silnych argumentów przemawiających za jakąkolwiek z nich. Można jednak przyjąć założenie, że częstość występowania i rodzaj zachowań agresywnych zależy od doświadczeń podmiotu w domu i szkole, osobowości, zadatków wrodzonych, stopnia zaspokojenia potrzeb i aktywności własnej.

Przegląd teorii wyjaśniających agresję i przemoc oraz wynikające z nich konsekwencje dla prewencji prowadzi do wniosku, że nie istnieje całościowa w pełni zadawalająca teoria wyjaśniająca zachowania przestępcze. Toteż i w zakresie prewencji konieczne jest stosowanie rożnych podejść do zjawiska i odpowiednio integratywnych modeli, pozwalających na kompleksowe przeciwdziałanie agresji i przemocy.

Na koniec przytoczę jeszcze pokrótce główne teorie psychologiczne, socjologiczne i integrujące wyjaśniające przyczyny przestępczości oraz implikacje dla prewencji.

Tabela nr 1. Główne teorie psychologiczne wyjaśniające agresję i przemoc.

Teorie psychologiczne	Główne tezy	Konsekwencje dla prewencji
Teoria instynktu	agresja jako rezultat spontanicznych impulsów, zakotwiczonych w zespole biologicznych właściwości	agresywne impulsywne skanalizować, umożliwić rozładowanie emocjonalne, stworzyć możliwości dla różnych aktywności rozładowujących nadwyżki energii
Teoria frustracji	agresja powstaje jako reakcja na przeszkodę	werbalizacja uczucia złości, zmiana sposobów interpretacji sytuacji, zwiększenie odporności na frustrację, samokontrola emocji, ćwiczenia relaksujące
Teoria uczenia się	agresja nabywana w wyniku procesów uczenia się na modelu, przez wzmocnienia oraz w wyniku procesów kognitywnych	behawioralna korekta agresywnych form zachowania, utrwalanie pożądanych zachowań a hamowanie niepożądanych, uczenie alternatywnych, prospołecznych form zachowań
Teorie poznawczo-motywacyjne	agresja jako następstwo zakłóconych interakcji między osobą a sytuacją	rekonstrukcja motywów i przebiegu agresji, uwrażliwienie na skutki agresji dla siebie i drugiej osoby
Teorie psychoanalityczne	agresja jako wyraz powikłań i zakłóceń funkcjonowania osobowości i jej genezy (np. traumatyczne doświadczenia z dzieciństwa)	pomoc jednostce w uświadomieniu i odkrywaniu lęków, w zbudowaniu zaufania i poczucia bezpieczeństwa, wyrażanie uznania i unikanie sytuacji obniżających poczucie własnej wartości

Tabela nr 2. Główne teorie socjologiczne wyjaśniające agresję i przemoc oraz implikacje dla profilaktyki.

Teorie socjologiczne	Główne tezy	Konsekwencje dla prewencji
Teoria anomii	dewiacje społeczne w zachowaniu powstają w wyniku próby „dopasowania się” jednostki do funkcjonujących w społeczeństwie niejednoznacznych bądź sprzecznych kulturowo celów i norm	poprawa sytuacji życiowej, stworzenie równych szans, wsparcie społeczne upośledzonych
Teoria subkultur	dewiacyjne zachowania interpretowane są jako „dopasowanie się” do wymagań określonej kultury czy też subkultury sprzeczne z ogólnymi normami (np. traktowanie przemocy jako czegoś zwykłego i normalnego)	wyłączenie jednostki spod wpływów antyspołecznych grup, stworzenie szans integracji z alternatywną - pozytywną społecznie grupą
Teoria społecznego uczenia się	dewiacyjne, jak i konformistyczne zachowania nabywane są poprzez uczenie się w procesie interakcji i społecznej komunikacji	ograniczanie wpływu negatywnych modeli zachowania społecznego, prezentowanie w procesie komunikacji pozytywnych wzorców
Teoria etykietowania	dewiacyjne zachowania jako efekt społecznego (grupowego) przypisywania jednostce negatywnych atrybutów	unikanie etykietowania, podkreślenie i wzmacnianie pozytywnych stron osobowości jednostki
Teoria indywidualizacji	przemoc ujmowana jest jako następstwo społecznych procesów modernizacyjnych i związanych z nimi indywidualnych doświadczeń dezintegracji i niepewności (np. w wyniku zmiany systemu wartości i rozpadu tradycyjnych środowisk)	poradnictwo i pomoc w sytuacji wyobcowania (alienacji), umożliwienie współdecydowania i partycypacji, stworzenie możliwości pozytywnych doświadczeń wspólnotowych (integracyjnych)

Tabela nr 3. Główne koncepcje integrujące wyjaśniające agresję i przemoc uczniowską oraz implikacje dla profilaktyki.

Koncepcja Integrująca	Główne tezy	Konsekwencje dla prewencji
Koncepcje psychologiczno - rozwojowe	agresja zależy od etapu rozwoju poznawczego, moralnego i społecznego jednostki	wspieranie i stworzenie prawidłowych warunków rozwoju społeczno-moralnego dzieci i młodzieży
Koncepcja szkolnej anomii	przemoc jest wynikiem anomicznej struktury szkoły wyobcowującej ucznia	wspieranie społecznych więzi w szkole i stwarzanie pozytywnych doświadczeń ze szkołą
Koncepcja dwuczynnikowa	agresja jako forma przezwyciężania stresu	rozwijanie umiejętności dokonywania samorefleksji i pokojowego rozwiązywania konfliktów
Koncepcja różnic płci	przemoc jako forma „męskiego” sposobu rozwiązywania problemów życiowych	przeciwdziałanie patriarchalnym strukturom, pedagogiczna praca nad społecznymi stereotypami roli płci
Koncepcja socjalizacyjna	przemoc jako forma indywidualnej transformacji odbieranej rzeczywistości wynika z niedopasowania indywidualnych bądź grupowych kompetencji i umiejętności wobec wymogów społecznych	polepszenie warunków życiowych i rozwój kompetencji społecznych, umożliwienie nabywania w szkole pozytywnych doświadczeń w tym zakresie
Koncepcja socjoekologiczna	przemoc jako forma „przetwarzania” przez jednostkę relacji z otoczeniem (społecznym), także skutek deficytów tkwiących zarówno w niej, jak i w systemie społecznym (edukacyjnym)	dbanie o jakość szkoły (klimatu szkoły i kultury uczenia się) jako ciągłego procesu, tworzenie równych szans dla wszystkich uczniów

Bibliografia:

1. A. Kępiński, Podstawowe zagadnienia współczesnej psychiatrii, Kraków: WL. 2003,

2. K. Kmiecik - Baran [red.] Agresja i przemoc w realiach współczesnej szkoły, Gdańsk 2000.

3. K. Lorenz, Tak zwane zło, PIW. Warszawa 1972.

4. J. Dollard, N. R. Miller, Osobowość i psychoterapia, PWN. Warszawa 1967.

5. CH. N. Cofer, M. H. Appley, Motywacja: teoria i badania, [red. n. I. Kurcz],. PWN. Warszawa 1972.

6. A. Badura, R. H. Walters, Agresja w okresie dorastania [przekład Cz. Czapów], PWN Warszawa 1968,

7. H. Selye, Stres okiełznany [tł. T. Zalewski], PIW. Warszawa 1977.

K. Kmiecik - Baran [red.] Agresja i przemoc w realiach współczesnej szkoły, Gdańsk 2000, s. 5.

Ibidem., s. 5.

K. Lorenz, Tak zwane zło, PIW. Warszawa 1972, s. 360 i następne.

J. Dollard, N. R. Miller, Osobowość i psychoterapia, PWN. Warszawa 1967, s. 142-144.

CH. N. Cofer, M. H. Appley, Motywacja: teoria i badania, [red. n. I. Kurcz],. PWN. Warszawa 1972.

Ibidem. , s. 631.

Ibidem., s. 198 i następne.

A. Badura, R. H. Walters, Agresja w okresie dorastania [przekład Cz. Czapów], PWN Warszawa 1968,

s. 37-42.

J. Dollard, N. R. Miller, op. cit.

H. Selye, Stres okiełznany [tł. T. Zalewski], PIW. Warszawa 1977.

1

---