P O Z Y T Y W I Z M

1. Ramy czasowe

EUROPA POLSKA

Początek: 1850 r. Początek: 1863 r.

Koniec: 1890-95 r. Koniec: 1890-95 r.

2. Nazwa pozytywizm

1. nazwa

Pochodzi od tytułu czołowego dzieła zawierającego program epoki - Augustyna Comte'a Wykłady filozofii pozytywnej. Słowo „pozytywny” oznaczało w XIX wieku realny, praktyczny, pożyteczny. Tym samym symbolizowało ideologię epoki.

UWAGA! Nazwa „pozytywizm” odnosi się do epoki literackiej tylko w Polsce! W Europie obowiązuje nazwa realizm - pozytywizmem nazywamy tylko prąd filozoficzny.

2. Realizm

Pojęcie „realizmu” jest kluczowe w literaturze wieku XIX, z zwłaszcza w prozie. Realizm określił kształt literatury, okazał się najlepszym ujęciem świata w powieści. Po dziś dzień jest to najczęściej praktykowana metoda twórcza, a wszystkie modyfikacje - naturalizm, powieść modernistyczna czy nawet antypowieść - od realizmu wychodzą. Realizm jest też pewną postawą, sposobem widzenia świata - racjonalnym, hołdującym prawdziwie.

3. filozofie epoki

1. august comte

W rozprawie „Kurs filozofii pozytywnej” sformułował swe główne poglądy:

• przedmiotem nauki powinno być rejestrowanie faktów i spostrzeżeń, bowiem godne poznania jest to co sprawdzalne, udowodnione empirycznie

• żądał ciągłego weryfikowania wiedzy, żadne twierdzenie nie jest do końca prawdziwe; twierdził, że wiedza jest relatywna

• badania naukowe powinny prowadzić do konkretnych wynalazków, wzbogacać ludzkie życie

• odrzucenie psychologii

• myśl ludzka ma służyć poprawie życia

• filozofia ma sens praktyczny, winna badać rzeczywistość dostępną rozumem

• nauki przyrodnicze dostarczają metod badawczych także filozofii

1. herbert spencer

Dostrzegł analogię pomiędzy prawami rządzącymi biologią a istnieniem społeczeństwa ludzkiego. Twierdził, że podstawą egzystencji jest harmonijna współpraca pomiędzy organami i klasami społecznymi. Jeżeli jedna z klas społecznych nie domaga to całe społeczeństwo jest chore, stąd wniosek, że walka klas jest zgubna, jest zjawiskiem szkodliwym. Harmonia jest bowiem podstawą społeczeństwa. Jedyną i prawdziwą formą rozwoju jest ewolucja, rozwój przy ciągłym doskonaleniu się.

2. hipolit taine

Stworzył kierunek zwany DETERMINIZMEM - jakiekolwiek dzieło literatury jest zdeterminowane przez 3 czynniki dotyczące twórcy:

• rasa (czynniki psychiczne i biologiczne)

• środowisko (geograficzne, społeczne)

• chwila dziejowa (tradycja, przeszłość, teraźniejszość)

Taine twierdził, że w ten sposób trzeba badać literaturę, w sposób socjologiczny. Literatura dostarcza bowiem wiedzy o społeczeństwie. Ma ona gromadzić fakty o nim.

Człowiek jest zdeterminowany warunkami w jakich się urodził, pozycję społeczną, stanem majątkowym.

1. karol darwin

Jest twórcą EWOLUCJONIZMU. Przyczyny ewolucji:

• walka o byt

• dobór naturalny

Walka o nie kształtuje ewolucję. Przetrwają tylko osobniki najsilniejsze, na tym polega doskonalenie się rasy, eliminowane są bowiem najsłabsze jednostki. Konsekwencja tej teorii to praca „O pochodzeniu człowieka”. Udowodnił, że człowiek nie jest centrum wszechświata , jest jednostką biologiczną, wytworem ewolucji, podlega jej prawom.

1. stuart mill

Stworzył teorię filantropijnego utylitaryzmu. Według niego każdy człowiek powinien być użyteczny społecznie, dzięki temu zmniejszają się antagonizmy klasowe.

2. scjentyzm

Zaufanie do nauki, która miała być jedynym kryterium poznania. Stosowanie tych samych zasad naukowych w odniesieniu do badania jakiejkolwiek dziedziny wiedzy. Tymi zasadami są: obserwacje, doświadczenie, analiza, wnioskowanie. Scjentyzm miał kierować myśl ludzką ku konkretnej rzeczywistości.

3. ewolucjonizm

Tworzenie wiedzy o społeczeństwie i człowieku wraz ze stworzeniem wiary w stopniowe przekształcanie się form życia w coraz doskonalsze. Wytworzenie przekonania, że im większe osiągnięcia nauki i techniki tym lepsze warunki życia człowieka i moralne i intelektualne.

4. utylitaryzm

Moralność ludzką określa się stopniem jego altruizmu (troska o dobro innych ludzi). Każda jednostka powinna wnosić jakiś wkład do wspólnego dobra. Miernikiem wartości człowieka jest praca.

5. Agnostycyzm

Neguje możliwość poznania świata i praw nim rządzących.

4. hasła POLSKIEGO pozytywizmu

1. praca u podstaw

podniesienie poziomu umysłowego i kulturalnego

najniższych podstawowych warstw społeczeństwa

1. praca organiczna

praca nad podniesieniem poziomu gospodarczego kraju

2. solidaryzm społeczny

współpraca wszystkich warstw społecznych ze sobą

3. emancypacja kobiet

przygotowanie kobiet do życia i pracy, prawo do nauki

4. asymilacja Żydów

zaborcy dążyli do przeciwstawienia sobie różnych grup

etnicznych.. Pozytywiści sprzeciwiali się temu w imię zasad

demokracji.

5. kult filantropii

wspieranie biednych, nie tylko finansowo

6. nauka to potęga

rozwój intelektualny ludzi, szacunek dla nauki, kult ludzi

myślących, wykształconych

5. cechy pozytywizmu polskiego

• nie był ruchem jednolitym ideowo, zawierał przeciwstawne poglądy

• program społeczno-gospodarczy propagował ustrój kapitalistyczny

• wrogo odniósł się do rewolucji jako do ruchu niszczącego naturalną, ewolucyjną drogę rozwoju społeczeństwa

6. spór pomiędzy romantykami a pozytywistami

Już w romantyzmie literatura dążyła do roli przewodniczki narodu, a poeta przywódcy. W pozytywizmie też. Ale tu podstawa poezji to rzetelna wiedza, nie natchnienie. Aby pisać trzeba mieć tę wiedzę ponieważ pisarz miał edukować. Literatura miała uczyć.

Młodzi studenci Szkoły Głównej to ludzie marzący o karierze pisarskiej. Zaczynali zawsze od dziennikarstwa ponieważ prasę omijała cenzura. W prasie koncentrowało się życie kulturalne. Nowy program ideowy został sformułowany na łamach prasy i tam był forsowany.

Prasa została podzielona na młodą (zwolennicy młodych poglądów) i starą (chciano zachować stary stan rzeczy). Pomiędzy dwoma antagonistycznymi pokoleniami różnice światopoglądowe pokrywały się z wiekiem.

Obóz młodych skoncentrował się wokół „Przeglądu Tygodniowego”, „Opiekuna domowego", „Niwy”, „Prawdy”. Stara prasa to „Bluszcz”, „Kłosy”, „Biblioteka warszawska”.

Spór pomiędzy romantykami i pozytywistami rozwijał się na łamach czasopism i wszedł do literatury polskiej jako spór młodej i starej prasy.

Adam Wiślicki w artykule „Groch o ścianę” z „Przeglądu...” skrytykował epigońską (wyznawanie poglądów minionej epoki) literaturę pseudoromantyczną. Od tego artykułu i ostrej krytyki rozpoczął się spór romantyków z pozytywistami.

W artykule „My i wy” w „Przeglądzie...” Świętochowski scharakteryzował oba stronnictwa. Ich stosunek do siebie.

Pomiędzy oboma stronnictwami panowały stosunki antagonistyczne. Wiele sobie zarzucali, nie widzieli możliwości ustępu i porozumienia.

Starzy:

• żądanie spokoju w literaturze

• zapatrzenie w przeszłość, bezkrytyczne jej uwielbienie

• brak żarliwości, energii, zdecydowanego działania

• hołdowanie konserwatywności

• podlegają regułom, kanonom

• opóźniają postęp myśli, wiedzy, manią społeczeństwo

Młodzi:

• popularyzacja pracy i nauki

• pobudzenie żywotnych sił w społeczeństwie

• kierowanie uwagi w przyszłość

• spontaniczni, swobodni i żarliwi w działaniu

• nie kierują się prywatą, ważne są dla nich korzyści narodu

• demokratyczni

Artykuł ten nie konstruuje żadnego konkretnego programu. To konfrontacja dwóch pokoleń. Krytyka konserwatyzmu, zapatrzenia w przeszłość, bezczynności. Młodzi pozytywiści byli rzecznikami oświaty, kapitalizmu (jako ustroju i nowej formy gospodarowania). Likwidacja nędzy i wyzysku to bogacenie się kraju, a efekt to niepodległość. Stąd fascynacja wynalazkami i postępem.

Orzeszkowa przedstawiła wizję idealistyczną, pełną optymizmu, wizję połączenia różnych klas, środowisk narodowych w imię dobra teraz i niepodległości później.

Pozytywiści przesuwali niepodległość na później. Koncentrowali się na działalności ekonomicznej, która miała doprowadzić do odłączenia się od zaborców i scalenia ziem polskich.

1. powieść

• jak zwierciadło odbija rzeczywistość

• to co jest zawarte w niej musi być prawdopodobne

• powinna oddać prawdziwą atmosferę społeczeństwa

• oddziaływać na wyobraźnię

• może przekazywać uczucia

• aby była użyteczna powinna posiadać dwie strony: zewnętrzną odnosząca się do formy i wewnętrzną uwydatniającą myśli i dążenia

• ma być źródłem wiedzy o współczesności

• powinna pouczać, wyjaśniać, przedstawiać to co dobre

• ukazując postawy naganne, dawać chwalebne przykłady

• winna mieć walor estetyczny, uczyć i wychowywać

1. literatura tendencyjna

Wykorzystywała różne gatunki prozatorskie. Artysta ma mieć cel społeczny, bez niego literatura jest pusta.

• cel społeczny

• odtwarzanie rzeczywistości z przynoszeniem wiedzy

• autor ma zaobserwować fakty, ocenić je i wyprowadzić wnioski zaradcze do nagannej sytuacji

Orzeszkowa: „Chłostać przesąd, głupotę, podłość i zastój, rozjaśniać pojęcia, zachęcać do pracy, wskazywać drogi do postępowania i wzory do naśladowania - oto dziś zadanie literatury”.

Bohater:

• oddaje swe życie idei

• heroizmem, żarliwością, energią przypomina romantycznego

• człowiek przeciętny, głównie inteligent (lekarz, nauczyciel) nieskomplikowany psychologicznie

• człowiek dobry, altruista

Fabuła:

• zazwyczaj jeden wątek

• wydarzenia ukazywane chronologicznie, zgodnie z ciągiem przyczynowo-skutkowym

Narrator:

• ocenia sytuację i na jej kanwie wypowiada hasła ideowe

• nakazuje pewne jednoznaczne postawy

• poucza poprzez komentarz do sytuacji

• zwraca się do czytelnika w formie nakazowej

7. cechy literatury

• realistyczna

• tendencyjna podporządkowana ideom pracy organicznej, pracy u podstaw, asymilacji Żydów, emancypacji kobiet, entuzjazmu dla nauki

• propagująca nowy model patriotyzmu

• w opozycji do tradycji romantycznej

• utylitarna

• kreująca wzorce osobowe

• moralizatorska

• operująca językiem ezopowym: omówieniem, przemilczeniem, przenośnią (w celu ukrycia przed cenzurą treści patriotycznych)

• publicystyczna

8. ROMANTYZM A POZYTYWIZM

Romantyzm	Pozytywizm
Filozofia uczucia, duszy, wiary	Filozofia wiedzy, doświadczenia, badań
Intuicjonizm i spirytualizm	Scjentyzm, utylitaryzm
„mierz siły na zamiary” - potęga wiary	Praktycyzm i rozsądek w podejmowaniu zamierzeń
Idea walki, spisku	Idea pracy, ziemi; nauka, klasyczne wzorce
Ekspresywność, wyobraźnia dysharmonia, fantazja,	Mimetyzm, naśladowanie rzeczywistości
Profetyzm, kult jednostki	Reformy, uzdrawianie społeczeństwa, organicyzm
Mistycyzm, Bóg	Agnostycyzm, teoria ewolucji
Fantastyka, ludowość	Realizm (powieść lustrem świata)
Dominacja poezji, dramat romantyczny, ballada, poemat dygresyjny	Dominacja prozy, nowela, powieść, powieść historyczna
Panteizm przyrody	Monizm przyrody

---